Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RDOsLjt3G2yVf

Ogniem i mieczem

Śmierć Longinusa Podbipięty pod Zbarażem
Juliusz Kossak, Śmierć Longinusa Podbipięty, 1886, Sepia, piórko, licencja: CC 0
RDDRB4TtgCVZr
Kolorowana litografia Aleksandra Rigelmana z 1847 r. przedstawiająca bawiących się kozaków; jeden z nich gra na bandurze.
Aleksandra Rigelmana, 1847, Kolorowa litografia, domena publiczna

Pieśń jako środek przekazu tradycji i historii była niezwykle popularna w społeczeństwach w większości niepiśmiennych, a do takich zaliczyć należy ludność zamieszkującą ziemie ruskie wchodzące w skład Rzeczypospolitej. W pieśniach tych przetrwały m.in. informacje o wyprawach kozackich na ziemie tureckie wokół Morza Czarnego. Postaci takich bardów - pieśniarzy przypomniał Henryk Sienkiewicz w powieści „Ogniem i mieczem”. Sposób wykonywania tekstów połączonych z linią melodyczną nazywana bywa melorecytacją.

Ćwiczenie 1
RTfCYTT0QmdsY1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
tC0ATrJrC3_0000000J

Problem południowo‑wschodnich rubieży Rzeczypospolitej – Tatarzy, najazdy

W wyniku zajęcia Rusi halicko‑włodzimierskiej (1340‑1366) przez Kazimierza Wielkiego, po włączeniu Podola (1364), a jeszcze bardziej po inkorporacji województw kijowskiego, bracławskiego i wołyńskiego (1569) Polska uwikłana została w problemy południowo‑wschodnich rubieży. Wynikały one przede wszystkim z zagrożenia najazdami tatarskimi. Powodowało to konieczność nieustannej gotowości obronnej poprzez utrzymywanie stałych wojsk oraz wypracowanie modelu szybkiej mobilizacji obrony obywatelskiej w obliczu nagłego zagrożenia.

RJWiBzWr2nUn11
Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w okresie panowania Władysława Jagiełły (1386-1432)
Krystian Chariza i zespół,
Praca domowa
Polecenie 1.1

Znajdź na mapie skalę i wyznacz dwie linie:

  • pierwszą o szerokości ok. 200 km od wybrzeża Morza Czarnego,

  • drugą - 500 km od wybrzeży.

Następnie odpowiedz na poniższe pytania.

Polecenie 1.2

Czy w obrębie pierwszej z wyznaczonych linii znalazło się dużo miejscowości?

Polecenie 1.3

Jak wyglądała sytuacja w poszerzonym obszarze?

Polecenie 1.4

Jakie są przyczyny różnicy?

R8MdPEpSh3D05
Odbicie jasyru tatarskiego
Artur Grottger, Odbicie jasyru tatarskiego, XIX w., domena publiczna

Niemal coroczne najazdy Tatarów powodowały konieczność ciągłego zwoływania pospolitego ruszenia oraz wielkiego zaangażowania sił władcy w utrzymywanie gotowości militarnej, czyli oddziałów zbrojnych, w rozbudowę sieci grodów warownych (zameczków i stanic z załogą), wreszcie aktywnej sieci dyplomatycznej.

Problemy skarbu królewskiego obciążonego tymi wydatkami wymagały uchwalenia stałych podatków i w efekcie zainicjowały ruch szlachty, która stawiała sobie za cel powiększenie dochodów własnych króla tak, by ten nie potrzebował ubiegać się o pomoc finansową. Był to słynny „ruch egzekucyjny”, zwieńczony częściowym sukcesem i stworzeniem tzw. „wojska kwarcianego”, czyli stałej armii przeznaczonej do tzw. „obrony potocznej”.

R1R924A6ZYiJ1
Wojsko kwarciane występowało w Koronie i złożone było głównie z jazdy narodowej (m.in. husaria i jazda kozacka) oraz niewielkiej ilości piechoty i artylerii.
Jan Matejko, przed 1893, domena publiczna
tC0ATrJrC3_0000001R

Kozacy – geneza i charakterystyka zjawiska

Na pograniczu tatarsko‑ukraińskim powstała w XV w. specyficzna formacja społeczna określana mianem „Kozaków”. Była to społeczność męska, zajmująca się przede wszystkim zbieractwem i wojaczką. W stosunku do ziem tatarskich i tureckich ta wojaczka przybierała wręcz znamiona rozboju. Skład społeczny osób przystających do Kozaków był bardzo różny, choć z pewnością - podobnie jak w ogóle społeczności - przewagę mieli wśród nich chłopi. W późniejszym okresie spotkać tam można było także osoby wywodzące się ze szlachty, mieszczaństwa, a nawet zbiegłych skazańców wszelkich stanów.

RlKiZzjgFf8l11
Mapa Dzikich Pól, inaczej Ukrainy, z przyległymi prowincjami. Sporządzona dla dobra publicznego przez Wilhelma de Beauplana w 1648 w Gdańsku na polecenie Władysława IV, Króla Polski. Mapa nie jest orientowana, tzn. północ nie znajduje się - tak jak jesteśmy przyzwyczajeni - u góry karty. Tu u góry są skrawki Morza Czarnego, a na dole karty tereny należące do Litwy.
Wilhelm de Beauplan, 1648, domena publiczna
RzsbyvGa8gQkm
Obraz namalowany przez wybitnego malarza historycznego Ilię Repina (1844-1930) w latach 1880-1891. Przedstawia scenę pisania pisma do sułtana w 1676 r. Obraz wykonany był w kilku wersjach. Po sukcesach na wystawach międzynarodowych zakupiony przez cara Aleksandra III. Obecnie przechowywany w Petersburgu.
Ilja Riepin, Zaporożcy piszą do sułtana tureckiego, 1880-1891, olej na płótnie, Muzeum Rosyjskie w Sankt Petersburgu, domena publiczna
Ćwiczenie 2
RhzO0sOSpFi2E1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Praca domowa
Polecenie 2.1

Skąd Kozacy mogli pozyskać taką broń? Gdzie była ona produkowana? Czy Kozacy mieli styczność z kupcami handlującymi taką bronią?

Polecenie 2.2

Uzasadnij twierdzenie, że oręż ukazany na obrazie był częścią łupów wojennych.

Historycy spierają się o genezę kozactwa, ale prawdopodobnie na wyodrębnienie się tej grupy miały wpływ najazdy tatarskie na ziemie ludności osiadłej. Były one przyczyną śmierci lub uprowadzenia w niewolę najsłabszych członków grupy, czyli kobiet i dzieci. Mężczyźni, którzy przeżyli, często porzucali osiadły tryb życia, szukając sposobności do zemsty i wzbogacenia się.

RDrtaOk9dyJnM
Grafika pochodzi z XVI w. i pokazuje jasyr wzięty podczas walk na Węgrzech ok. 1530 r. Historycy szacują, że z ziem Europy Środkowej, głównie południowo-wschodnich, ruskich rubieży Rzeczypospolitej i Bałkanów trafiło do niewoli ok. 1 mln ludzi.
Erhard Schön, Jasyr, po 1530, domena publiczna
tC0ATrJrC3_0000002N

Organizacja i rozwój kozaczyzny

Początkowo pojedynczy zbiegowie, uciekający przed tradycyjnym życiem społecznym, udawali się na tzw. „niż” czy „ZaporożetC0ATrJrC3_000tp001Zaporoże”. Stosunkowo szybko zaczęli łączyć się w większe grupy i wytwarzać własne, odmienne normy życia społecznego. Była to swoista demokracja wojenna, która wyłaniała na czas konkretnej wyprawy dowódców, zwanych atamanami kozackimi.

RGPwYXQzoB1Mp
Portret atamana Kozaków. Należy zwrócić uwagę na podobieństwa do typu polskiego portretu szlacheckiego, co wskazuje na siłę wpływów kulturowych płynących z Polski do Rosji. Na szyi ataman ma zawieszony medalion z portretem kobiety. Jeśli datowanie portretu jest prawidłowe, to przedstawia on carycę Elżbietę Pietrownę panującą w latach 1741-1762.
Aleksey Antropov, Portret atamana Kozaków zadnieprzańskich, 1761, Rosyjskie Muzeum Państwowe w Petersburgu, domena publiczna

Z biegiem czasu wytworzyła się też organizacja łącząca poszczególne grupy w formie tzw. „siczy”, czyli miejsca, gdzie w umocnionym obozie (koszu) można było się zebrać i prowadzić narady dotyczące planowanych wypraw czy wyboru głównodowodzącego (hetmana). Najsłynniejsza sicz znajdowała się na wyspie Chortycy za porohami.

R12crsju5iTTH
Portret hetmana Bohdana Chmielnickiego. Zwróć uwagę na rozmiary dzierżonej w lewej ręce buławy hetmańskiej. Nosi ona wyraźnie cechy insygnium, czyli symbolu władzy. Niezwykle ozdobny charakter, wysadzanie drogimi kamieniami wskazują, że nie chodzi wyłącznie o władzę wojskową. Porównać ją można wyłącznie z berłem królewskim.
domena publiczna
R1H3MPC912OLH11
porohy

Bez progów skalnych grodzących nurt Dniepru, największej ukraińskiej rzeki, nie byłoby prawdopodobnie Kozacczyzny. Łańcuchy podwodnych skał, stanowiących wielkie utrudnienie dla statków, nie dawały szans na rozwój osadnictwa (o miastach nawet nie wspominając), pozwalały jednak na stworzenie niedostępnego schronienia wśród dnieprowych rozlewisk tym, którzy mieli dość odwagi, by przez porohy się przeprawić.

R1IzhemHMaqe71
Porohy na Dnieprze w XIX w.
domena publiczna

Francuski inżynier Guillaume de Beauplan w swoim dziennikutC0ATrJrC3_000tp002dzienniku pisał, że „jedne są pod wodą, drugie na równi z wodą, a inne wystają ponad wodę na 8 do 10 stóp i są wielkie jak domy. Są tak blisko jedne drugich, że stanowią tamę, która wstrzymuje bieg rzeki, która potem spada z wysokości od 5 do 7 stóp”. Dodawał też, że „wśród Kozaków nikt nie może być uznany za prawdziwego Kozaka, kto nie przebędzie wszystkich porohów”.
Odległość od pierwszego do ostatniego porohu wynosiła ok. 65 km. Klasycznych progów, przegradzających cały nurt rzeki było około trzydziestu. W czasie wiosennego przyboru woda przykrywała je wszystkie, z wyjątkiem progu zwanego Nienasytcem, który latem wystawał nad wodę nawet do 4 metrów. Niebezpieczeństwo przeprawy wzmagał bystry nurt rzeki.
O groźbach związanych z poruszaniem się po Dnieprze świadczy nawet nazwa małej wysepki znajdującej się za ostatnim porohem - Kaszewarnica („gotowana kasza”). Jak piszetC0ATrJrC3_000tp003pisze Beauplan, nazwa wzięła się stąd, że Kozacy „przez to chcieli oznaczyć swoją radość, że bez wypadku przeszli porohy. Na tej wyspie, po skończonej wyprawie, odprawiają ucztę, na której jedną z pierwszych potraw jest kasza jaglana”.
Liczba samych porohów była sporna i różnie w różnych czasach przyjmowana. Teraz już ich nie ma, bo zostały zalane wodami zbiornika Dnieprowskiej Elektrowni Wodnej.

R17DqZyjGnqvD1
Fragment mapy okolic Dniepru, wykonanej przez Willema Blaeu w 1662 roku. Czerwonymi ikonkami oznaczono początek i koniec porohów, makietą domu - wyspę Chortyca, a kubełkiem z mocno już nieświeżą kaszą - Kaszewarnicę.
Willem Blaeu, Tractus Borysthenis (fragment), 1662, licencja: CC 0

Kozacy od końca XV w., i coraz intensywniej w XVI w., najeżdżali ziemie Imperium Osmańskiego. Budowali specjalne łodzie zwane czajkami, na których przeprawiali się przez Morze Czarne i docierali m.in. do Trapezuntu, Synopy, Warny, podchodząc pod mury stołecznego Stambułu. Zaostrzało to i tak napięte stosunki polsko‑tureckie.

RqTydDIjxXEGK
Rycina przedstawiająca czajkę z wspominanego już dzieła de Beauplana (francuskiego inżyniera wojskowego, pisarza i kartografa) Opisanie Ukrainy
Guillaume le Vasseur de Beauplan, 1660, rycina, domena publiczna
RRgxMLEfqgpeO
Atak Kozaków na czajkach na turecki port na Krymie - Kaffę. Był to wielki ośrodek handlu niewolnikami pochodzącymi z najeżdżanych przez Tatarów ziem chrześcijańskich. Na rycinie widać atak wojsk kozackich pod dowództwem Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego w 1616 r.
1622, rycina, domena publiczna
tC0ATrJrC3_000tp002
tC0ATrJrC3_000tp003
tC0ATrJrC3_000tp001
tC0ATrJrC3_0000004M

Narastanie napięć na ziemiach ukrainnych – powstania kozackie, problemy religijne, rozwój gospodarczy – jego dobre i złe strony

Od końca XVI w. zaczęły narastać napięcia między Kozakami a władzami Rzeczypospolitej. Wynikały one przede wszystkim z tego, że Kozacy nie mieścili się w dość sztywnych ramach systemu stanowego. Nie byli ani szlachtą, ani chłopami, ani mieszczanami. Ich status najbardziej zbliżony był do wojska, ale dopiero wówczas, gdy zaczęto ich zaciągać na służbę, czyli wpisywać do specjalnego rejestru (tzw. kozacy rejestrowi).

Od lat 1591‑1593, kiedy walkę o prawa kozackie rozpoczął Krzysztof KosińskitC0ATrJrC3_000tp004Krzysztof Kosiński, co kilka lat wybuchały kolejne bunty. Przebiegały z różną siłą i aktywnością powstańców, ale zazwyczaj miały charakter lokalny (województwo kijowskie i bracławskie).
Stłumienie w 1638 r. powstania Jakuba Ostrzanina przyniosło ziemiom ukraińskim dziesięcioletni okres spokoju i przyspieszonego rozwoju. Coraz bardziej jednak usztywniały się podziały stanowe i brakowało w nich miejsca dla Kozaków, których próbowano przypisać do stanu chłopskiego.

RdObd0f2ftdGA1
Powstanie Kosińskiego z lat 1591-1593.
Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
tC0ATrJrC3_000tp004
R1TLw9tziNiYu
Portret Krzysztofa Kosińskiego (1543-1593)
domena publiczna
RoEr9f9vGwesu
Seweryn Nalewajko (data ur. nieznana, zm. 1597) wg portretu nieznanego autora z XVIII w.
domena publiczna
R1CoIkTTWQdsP
Jakub Ostrzanin, zwany Ostranicą (data ur. nieznana, zm. 6 maja 1641) – pułkownik kozacki.
domena publiczna
R1YsGhgOJz9tm
Semen Palej (ur. ok. 1640, zm. 1710) – kozacki pułkownik na osiemnastowiecznym portrecie nieznanego autorstwa.
domena publiczna

Dodatkowym czynnikiem, potęgującym napięcie na ziemiach ruskich, był problem religijny i niepełne zaakceptowanie warunków unii kościelnej w Brześciu z 1598 r. Kozacy poparli - podobnie jak doły społeczne - tradycyjne prawosławie, stając się jego najważniejszym sojusznikiem. Tym samym, każde powstanie kozackie od lat 20. XVII w. miało także podtekst „wojny religijnej”, co z pewnością ułatwiało wszystkim „zbuntowanym” budowę poczucia odrębności.

Powstania kozackie XVI‑XVIII w.

Lata

Nazwa powstania

1591‑1593

powstanie Kosińskiego

1594‑1596

powstanie Nalewajki

1625

powstanie Żmajły

1630

powstanie Fedorowicza

1635

powstanie Sulimy

1637

powstanie Pawluka

1638

powstanie Ostrzanina

1648‑1655

powstanie Chmielnickiego

1702‑1704

powstanie Paleja

1734, 1750

powstania hajdamackie

1768

koliszczyzna (powstanie Gonty i Żeleźniaka)

Ponad 50 lat minęło od wybuchu pierwszego z powstań kozackich, powstania Kosińskiego, zanim w 1648 r. wybuchło powstanie Chmielnickiego. Jednocześnie było ono ósmym, dużym powstaniem w tym przedziale czasu.

Polecenie 3

Jak oceniasz (na podstawie tabeli z wykazem powstań kozackich oraz komentarza pod tabelą) umiejętności polityczne dostrzegania problemów i ich rozwiązywania posiadane przez warstwy rządzące Rzeczpospolitą (sejmy walne, kanclerzy, hetmanów, króla – w tym okresie panowało kolejno 3 królów elekcyjnych)?

Polecenie 4

Omów przyczyny powstań kozackich z końca XVI i pocz. XVII w. (społeczne, religijne, narodowościowe, ewentualnie związane z ustrojem państwa). Którą grupę przyczyn uważasz za najważniejszą?

tC0ATrJrC3_0000007C

Powstanie Chmielnickiego

Największe powstanie kozackie na Ukrainie wybuchło w 1648 r. Przyczyny zrywu były podobne, jak przy poprzednich buntach. Na dodatek wszystkich Kozaków pozostających poza rejestrem (od poprzedniego powstania ograniczono ich liczbę do 6 tys.) zaczęto traktować jak zwyczajnych chłopów.
Do niezadowolonych należał również Bohdan Chmielnicki, który miał wprawdzie pochodzenie szlacheckie i należał do starszyzny kozackiej, ale to nie uchroniło go przed nadużyciem władzy ze strony administracji państwowej. Stanął na czele wszystkich niezadowolonych, a po ucieczce na Sicz namówił rozgoryczonych Kozaków do podjęcia walki.

R3g0Mw20xIlsH
Portret hetmana Bohdana Chmielnickiego – sztych Wilhelma Hondiusa (1597-1652) artysty holenderskiego, który w 1637 r, przeniósł się do Rzeczpospolitej i wykonał szereg grafik portretowych osób związanych z dworem Władysława IV oraz Jana Kazimierza.
Willem Hondius, domena publiczna
RImHDvrpf99fO
Portret króla Jana Kazimierza wykonany przez tego samego artystę.
Willem Hondius, 1649, domena publiczna
Ćwiczenie 3
R1Twgng9F52aP1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Najważniejszą sprawą dla przyszłych zwycięstw powstańców stało się zawiązanie sojuszu z dotychczasowymi śmiertelnymi wrogami - Tatarami. Wyrównało to szanse w przyszłej konfrontacji z armią polską. Kozacy byli doskonałymi piechurami, świetnie walczącymi w tzw. „taborze”, natomiast Polacy zdobywali przewagę, używając jazdy. Wojska tatarskie wyrównywały tę dysproporcję i zapewniły Kozakom błyskotliwe zwycięstwa w początkowej fazie powstania. Potwierdziły to kolejne zwycięskie dla powstańców bitwy pod: Żółtymi Wodami (29 kwietnia‑16 maja 1648 r.), Korsuniem (26 maja 1648 r.), Piławcami (20‑23 września 1648 r.). Pasmo sukcesów przerwała dopiero klęska wojsk kozacko‑tatarskich pod Beresteczkiem (28‑30 czerwca 1651 r.).

R1V2Oyk4Q6om9
Tabor kozacki w czasie przemieszczania się i przygotowany do walki.
domena publiczna
Polecenie 5

Jaką funkcję pełniły wozy taboru w trakcie bitwy, a jaką w czasie przemieszczania się oddziałów kozackich?

Ritl7a9FbVobi
Plan bitwy nad Żółtymi Wodami 29 kwietnia – 16 maja 1648 r.
Lonio17, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
R1BOdqpkdvfVv
Plan bitwy pod Korsuniem 26 maja 1648 r.
Lonio17, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0
RmQa8cHwd7bZ4
Bitwa pod Korsuniem. Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj Bejem. Szkic do obrazu Juliusza Kossaka (1824-1899). Akwarela z Muzeum Narodowego w Warszawie.
Juliusz Kossak, Bitwa pod Korsuniem. Spotkanie Chmielnickiego z Tuhaj Bejem, 1885, Akwarela, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
Rd1BBvJuyfTXd
Podobizna Mikołaja Potockiego wziętego do niewoli pod Korsuniem.
Wojciech Gerson, grafika, domena publiczna
R1FzSHUEfHQ351
Plan bitwy pod Beresteczkiem w 1651 r. – trzy fazy starcia
Hoodinski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0
RCeFJvkOvnr4c1
Brązowy relief na nagrobku Jana Kazimierza w paryskim Kościele Saint Germain des Prés
Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0
R1Ltqn7t4hYlD
Powstanie Chmielnickiego
Krystian Chariza i zespół,
Polecenie 6

Określ najdalszy zasięg powstania Chmielnickiego. Jakie ośrodki miejskie Rzeczpospolitej były zagrożone przez Kozaków?

tC0ATrJrC3_0000009I

Społeczne skutki powstania Chmielnickiego

Powstanie w 1648 r. przybrało od początku niezwykle żywiołowy i krwawy charakter. Niezadowolenie Kozaków i przyłączających się do nich dołów społecznych, tzw. „czerni”, kierowało się przeciwko tym, których uznawali za winnych „ucisku” i „niesprawiedliwości”.

Do grona tego zaliczono przede wszystkim szlachtę posesjonacką (posiadającą średniej wielkości majątki ziemskie), dzierżawców (arendarzy) folwarków w wielkich majątkach magnackich i królewszczyznach, którymi byli przeważnie Żydzi, wreszcie uprzywilejowane duchowieństwo katolickie. Dochodziło do masowych mordów, a w odwecie do równie krwawych pacyfikacji ludności wiejskiej i Kozaków. Przerażona szlachta i wszyscy zagrożeni zaczęli w popłochu uciekać z terenów ogarniętych powstaniem. Najsłynniejszym przykładem takiego rozpaczliwego szukania schronienia był marsz księcia Jaremy Wiśniowieckiego z jego zadnieprzańskich dóbr na północ, na litewskie ziemie nieogarnięte ogniem powstania.

RxXqPU5yFQ2DQ
Nie mamy pewności, jak naprawdę wyglądał książę Jeremi Wiśniowiecki, zwany Jaremą lub Młotem na Kozaków. Większość historyków przychyla się do zdania, że najbardziej prawdopodobna podobizna umieszczona została na obrazie przypisywanym Danielowi Schultzowi. Był on nadwornym malarzem królewskim, a obraz miał zostać namalowany na zlecenie króla Michała Korybuta.
Daniel Schultz, Jeremi Michał Korybut Wiśniowiecki, ok. 1670, olej na płótnie, Muzeum Narodowe w Warszawie, domena publiczna
RUdM3HsNFaOFg
Jarema Wiśniowiecki, portret nieznanego autorstwa, prawdopodobnie lata czterdzieste XVIII wieku.
nieznany, Jeremi Wiśniowiecki, ok. 1740, olej na płótnie, Muzeum Wojska Polskiego, domena publiczna

W wyniku ucieczki szlachty ruskiej i jej długoletniego przebywania poza swoimi ziemiami doszło do przyspieszonej polonizacji i katolicyzacji starych ruskich rodów. Książę Jarema, dzięki opisowi jego zasług w ratowaniu zagrożonych Żydów, zyskał wielką popularność niemal we wszystkich gminach żydowskich Europy. Strony konfliktu nie chciały pójść na ustępstwa, a pamięć wzajemnie wyrządzonych krzywdach utrudniała porozumienie.

tC0ATrJrC3_000000A5

Ugoda perejasławska (1654)

Rozmiary powstania przerosły najśmielsze oczekiwania samych buntowników, ale chyba też elit Rzeczypospolitej. „Naród polityczny” (szlachta), a więc ta część społeczeństwa, która miała wpływ na decyzje polityczne, zdawała sobie sprawę z konieczności zawarcia jakiejś ugody. Po dojściu w 1648 r. wojsk kozacko‑tatarskich pod mury Lwowa i Zamościa także druga strona zdała sobie sprawę, że dalej raczej już się nie posunie, ale wyobrażenia obu stron o porozumieniu były zdecydowanie różne.

RupJqcU251O4q1
Widok Lwowa z dzieła Brauna i Hogenberga: Theatri praecipuarum Totius Mundi Urbium Liber Sextus Anno MDCXVII
Braun i Hogenberg, domena publiczna
R1288tnnlLey9
Jeden z bastionów twierdzy zamojskiej (wyremontowany w 2010 r.)
MaKa, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5
R7urgVGxd9yij
Plan twierdzy zamojskiej w XVII w.
Stanisław Jabłonowski, domena publiczna
R1OpFI6GpxFcO
Poselstwo Zamościa negocjuje z B. Chmielnickim warunki odstąpienia od oblężenia w 1648 r.
Józef Hilary Głowacki, przed 1858, domena publiczna

Kozacy chcieli znaczącego powiększenia rejestru i przyznania im przywilejów, podobnych do tych, które miała szlachta oraz równouprawnienia dla Kościoła prawosławnego. Polacy natomiast chcieli jak najbardziej ograniczyć liczbę Kozaków rejestrowych i powrotu ziem ukrainnych do poprzednich struktur społecznych, czyli przywrócenia systemu stanowego z wszystkim przywilejami szlacheckimi, z których częściowo korzystać mogliby Kozacy rejestrowi. Wyrazem takich porozumień były ugody: zborowska (1649 r. - 40 tys. rejestrowych) oraz w Białej Cerkwi (1651 r. - 20 tys.).

Nie wróżyło to rychłej zgody i doprowadziło do zawarcia porozumienia Kozaków z Rosją w Perejesławiu w 1654 r. Wprawdzie car zaproponował Kozakom znacznie mniej swobody niż król Rzeczpospolitej, ale gwarantował niedopuszczenie do powrotu na Ukrainę wygnanej szlachty i zastąpienie lokalnych elit Kozakami.

tC0ATrJrC3_000000AY

Unia w Hadziaczu (1658)

Porozumienie Kozaków z carem było z punktu widzenia Rzeczypospolitej kolejnym aktem zdrady, a w stosunkach z Rosją było równoznaczne z wypowiedzeniem wojny (która rzeczywiście wybuchła). Dla osłabionych struktur państwowych było to nie lada wyzwanie.
Początkowe sukcesy Rosjan, zajęcie olbrzymich obszarów Litwy, łącznie ze stołecznym Wilnem, wreszcie najazd szwedzki w 1655 r., nie przerwały walk na Ukrainie, która stała się obiektem rywalizacji wszystkich państw sąsiednich.

R121ESF6PqXGY1
Portret hetmana Iwana Wyhowskiego – obraz nieznanego autora z XIX w.
przed 1664, domena publiczna

Po śmierci Chmielnickiego jego następcą został Iwan Wyhowski, który powrócił do koncepcji ugody z Polakami. Podpisał on w 1658 r. w Hadziaczu na Zadnieprzu akt zwany „unią hadziacką”. Dokument ten przewidywał przekształcenie Rzeczypospolitej w państwo trójczłonowe, w którym obok Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego funkcjonować miało - składające się z byłych województw kijowskiego, bracławskiego i czernichowskiego - Księstwo Ruskie ze stolicą w Kijowie. Powołać miano urzędy centralne: marszałka, kanclerza i wybieralnego hetmana. Kolejnym ustępstwem było nadanie przywilejów Kościołowi prawosławnemu (analogicznych jak dla katolickiego w pozostałych krajach), założenie Akademii w Kijowie, powstanie odrębnego Trybunału (sądu najwyższego). Starszyzna kozacka została nobilitowana i corocznie miały być nobilitowane kolejne grupy Kozaków. Zdecydowano też o powrocie szlachty, która uciekła przed powstańcami, do ich majątków na terenie Ukrainy. Liczbę Kozaków rejestrowych ustalono na 30 tys.

RmDo4sgskexOV1
Rzeczpospolita w pierwszej połowie XVIII w.
Krystian Chariza i zespół,
Polecenie 7

Porównaj z punktu widzenia interesów Kozaczyzny postanowienia ugody perejasławskiej i hadziackiej. Dlaczego ugoda hadziacka, pomimo korzystnego dla Kozaków charakteru, nie została skutecznie wdrożona?

Polecenie 8

W jaki sposób wybuch powstania Chmielnickiego i brak umiejętności szybkiego rozwiązania tego problemu (trwała ugoda lub szybkie stłumienie) zmienił sytuację międzynarodową Rzeczpospolitej?

Polecenie 9

W oparciu o bieżącą lekcję oraz wiadomości z poprzedniej, dotyczące wojen polsko‑rosyjskich w XVII w. określ, które z państw - Rzeczpospolita czy Rosja - posiadała przewagę:

  • w roku 1634 – weź pod uwagę postanowienia rozejmu zawartego w Polanowie,

  • w roku 1677 – weź pod uwagę postanowienia traktatu przyjętego w Andruszowie.

tC0ATrJrC3_000000BT

Czego chciał Chmielnicki?

Najważniejszą postacią powstania kozackiego z 1648 r. był bez wątpienia hetman Bohdan Chmielnicki. Wprawdzie w początkach powstania zapewne po części kierowały nim prywatne krzywdy, jednak szybko stał się wyrazicielem woli większości społeczności ziem ruskich. Widziano w nim niekwestionowanego przywódcę o olbrzymim autorytecie, stąd ważne było określenie jego rzeczywistych celów.
Sprawa jest o tyle drażliwa, że również dzisiaj ocena ta rzutuje na emocje narodowe: Ukraińców, Polaków i Rosjan.

Początkowo Chmielnicki chciał rozstrzygnięć, które w ramach Rzeczypospolitej zapewnią realizację postulatów kozackich. Sprowadzały się one do włączenia tej postrzeganej jako wojsko grupy do elit stanowych, czyli upodobnienie jej do szlachty.
W miarę jak spełnienie tego postulatu stawało się coraz mniej realne, hetman zaczął brać pod uwagę również inne rozwiązania: realizację tych postulatów w oparciu o Rosję, Turcję i wreszcie – stworzenie samodzielnego państwa. Podstawowym celem pozostawało wykreowanie Kozaków na elity polityczne i społeczne ziem ukraińskich.

tC0ATrJrC3_000000BX

Ukraina w drugiej połowie XVII i w XVIII w.

Unia hadziacka z 1658 r., mimo pozornie daleko idących ustępstw ze strony Rzeczypospolitej, nie spowodowała wzrostu poparcia dla porozumienia z Polakami. Wręcz przeciwnie. Antagonistyczne grupy zaczęły walczyć między sobą, a zwycięstwo przez jakiś czas pozostawało przy frakcji prorosyjskiej z synem Chmielnickiego, Jerzym, na czele.

Rozdarcie społeczności ukraińskiej między trzy opcje: polską, rosyjską i turecką trwało również w XVIII w., a podział na Ukrainę Lewobrzeżną (rosyjską) i Prawobrzeżną (polską) nie zapobiegł walkom toczonym często z podszeptu obu wrogich państw. Taki charakter miały słynne ruchy hajdamackie czy koliszczyzna z najsłynniejszą rzezią humańską.

Jeśli chcesz wiedzieć więcej

Hajdamacy
Definicja: Hajdamacy

Hajdamacy (z tureckiego hajdmak – rabować, ścigać) – uczestnicy zbrojnych napadów rozbójniczych na terytorium Ukrainy Prawobrzeżnej w składzie Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Wywodzili się ze zbiegłego ukraińskiego chłopstwa, zubożałych mieszczan i Kozaków zaporoskich. Działali w luźnych grupach, które w miarę potrzeby łączyły się ze sobą, a w trakcie wypraw łupieżczych pozyskiwali miejscową czerń (chłopstwo ruskie).

R1WhkqBTMFZjm
Obóz hajdamacki – rysunek Juliusza Kossaka (1824-1899).
Juliusz Kossak, Obóz hajdamacki, przed 1899, domena publiczna
Koliszczyzna
Definicja: Koliszczyzna

Koliszczyzna lub koliwszczyzna – zbrojne wystąpienie hajdamaków, którzy uzyskali wsparcie ruskiego chłopstwa pańszczyźnianego oraz Kozaków przybyłych z terenów podległych Rosji.
Przyczyny powstania jest trudno określić jednoznacznie. Na pewno był to bunt chłopski o podłożu narodowym i społecznym (polityka kresowa polskiej szlachty, zwiększenie ciężarów pańszczyźnianych) oraz wyznaniowym (rywalizacja kościołów prawosławnego i unickiego). Istotny jest także aspekt osobistych ambicji jego kozackich przywódców. Trzeba też pamiętać o tym, że właśnie w tym czasie trwała konfederacja barska i prawdopodobne są przypuszczenia o inspirującej roli Rosji. Jakiś wpływ mogła mieć również działalność Cerkwi prawosławnej, która w swojej działalności agitacyjnej posługiwała się hasłem obrony prawosławia przeciwko konfederatom barskim, którzy przecież domagali się ograniczenia praw innowierców w imię obrony katolicyzmu.
Powstanie było więc skierowane przeciwko istniejącemu ładowi społecznemu, a w praktyce przeciw szlachcie polskiej, ludności żydowskiej, Kościołowi unickiemu i rzymskokatolickiemu. Trwało od czerwca do lipca 1768 roku na Ukrainie Prawobrzeżnej. Przywódcami ruchu byli Maksym Żeleźniak i Iwan Gonta. Zostało stłumione przez niezależnie działające wojska rosyjskie i polskie.
Na początkowym etapie powstania wydarzenia nie miały jeszcze tak krwawego charakteru, jaki przybrały w dalszych działaniach buntowników. Wynikało to m.in. z faktu, iż napadane dwory były najczęściej już porzucone przez swoich właścicieli, toteż napastnicy zwykle ograniczali się do grabieży, demolowania dworów szlacheckich i zabudowań gospodarczych oraz niszczenia płodów rolnych i dokumentów urzędowych (usuwanie śladów dotychczasowej administracji).
W toku powstania bardzo szybko doszło zwiększenia stopnia terroru. Przejawiało się to masowymi mordami Polaków, Żydów i duchowieństwa rzymskokatolickiego i unickiego. Z tych pogromów największe rozmiary osiągnęła rzeź humańska. We wspomnieniach z tamtego okresu zwraca się główną uwagę na brutalność działań buntowników (stosowanie wymyślnych tortur). Liczbę ofiar koliszczyzny szacuje się na 100 do 200 tysięcy ofiar.
Nie wiadomo, skąd wzięła się nazwa „koliszczyzna”: być może od słów „kolej”, „kolejno”, „po kolei”, które mają jakoby pochodzić od wyrażenia „służba kolejna”, tj. od konieczności ponoszenia przez kozaków ciężaru służby w majątkach magnackich; wg innej wersji, która jest bardziej rozpowszechniona w literaturze - od słowa „kolij”, oznaczającego na Naddnieprzu osoby odpowiedzialne za ubój zwierząt (rzeźników) - echo tej koncepcji znajdujemy w scenie święcenia noży w dużo późniejszym poemacie Tarasa Szewczenki Hajdamacy (1841 rok).

RKiKSyMZB1duQ
Pogrom ludności polskiej podczas buntu kozackiego w 1768 roku (koliszczyzny)
Koliszczyzna, domena publiczna
RcoJ4YjECgxLm
Makabryczne i krwawe wydarzenia koliszczyzny, przedstawione w poemacie "Zamek Kaniowski" Seweryna Goszczyńskiego.
Michał Andriolli, Ilustracja do "Zamku Kaniowskiego" Seweryna Goszczyńskiego, 1895, domena publiczna
Rzeź humańska
Definicja: Rzeź humańska

Rzeź humańska (lub „Rzeź w Humaniu”) – wymordowanie po zdobyciu miasta 21 czerwca 1768 roku załogi twierdzy, polskich mieszkańców oraz Żydów i duchowieństwa (zarówno katolickiego, jak i unickiego), a także ludności, która schroniła się w Humaniu w obawie przed pogromami podczas buntu Kozaków i ruskiego chłopstwa (tzw. koliszczyzny). Wśród ofiar było wiele kobiet i dzieci. Władysław Serczyk w swojej książce Hajdamacy(1)tC0ATrJrC3_000tp005(1) tak ją opisywał: „Tłumy powstańców wdarły się do środka miasta [...] W kościołach, synagodze i ratuszu skupiła się większość szlachty i Żydów. Księża katoliccy komunikowali i udzielali absolucji [...] rozpoczęła się rzeź zainicjowana najprawdopodobniej przez żądnych zemsty chłopów. Według współczesnych świadectw w samej tylko synagodze poniosło śmierć około trzech tysięcy Żydów. Zabijano i męczono. Żydom obcinano ręce i uszy. Wyciągano ich poza tym z piwnic, domów, a nawet - rowów, gdzie daremnie szukali schronienia. Kolejnymi ofiarami nienawiści powstańczego tłumu stali się księża katoliccy i uniccy”. Liczba ofiar jest nieznana. Według różnych źródeł waha się od 2 do 20 tysięcy. Wł. Serczyk stwierdził w 1972 r.(2)tC0ATrJrC3_000tp006(2), że liczby zamordowanych w Humaniu nie da się jednoznacznie ustalić, podkreślał jednak, iż ofiary „należy szacować nie w setkach, lecz w tysiącach”. Rzeź humańska była ogromnym wstrząsem dla polskiej opinii z powodu dokonanych w jej czasie okrucieństw.

R17LKFhlRSdGp
Ulica w Humaniu
Mihail Berkos, Street in Human, 1895, olej na płótnie, Muzeum Sztuki w Charkowie, domena publiczna
tC0ATrJrC3_000tp005
tC0ATrJrC3_000tp006
RxrakSd2mbjar
Maksym Żeleźniak (ur. ok. 1740, zm. po 1768) – kozak zaporoski. Od 1767 r. był sługą klasztornym w Monasterze Motronińskim. W 1768 r. został jednym z przywódców koliszczyzny - najpierw został wybrany pułkownikiem, a następnie hetmanem wojska hajdamackiego.Żeleźniak wraz z Iwanem Gontą byli bezpośrednio odpowiedzialni za tzw. rzeź humańską. Po tym wydarzeniu został ogłoszony przez uczestników koliszczyzny księciem smilskim i hetmanem kozackim. Schwytany przez wojska rosyjskie, nie został wydany Polakom, co uchroniło go przed losem zgotowanym Goncie przez Branickiego. Został jednak skazany na dożywotnią katorgę i wywieziony na Syberię, gdzie bardzo szybko zmarł (jest to prawdopodobne, gdyż zaraz po ujęciu wymierzono mu karę chłosty). Istnieje jednak inna wersja jego dalszych losów, w myśl której udało mu się z zesłania zbiec, przy czym jedni twierdzą, że został ujęty, a inni, że nie i nawet wziął udział w powstaniu Jemieljana Pugaczowa w latach 1773-1775.
Podobizna Maksima Żeleźniaka, koniec XVIII w., Regionalne Muzeum Sztuki im. Nikanora Onatsky'ego w Sumach, domena publiczna
R1bXval01Fqfq
Iwan Gonta (data ur. nieznana, zm. 1768) – setnik nadwornej milicji wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego. Miał uczestniczyć w obronie Humania. Z dowodzonym przez siebie oddziałem dołączył jednak do hajdamaków Maksyma Żeleźniaka.Po pogromie w Humaniu ruskie chłopstwo ogłosiło go księciem humańskim. Został też drugim z przywódców koliszczyzny. Pojmany przez Rosjan (7 lipca 1768 r.), został wydany staroście halickiemu Franciszkowi Ksaweremu Branickiemu i stracony po czternastodniowych torturach we wsi Serby (obecnie Hontiwka) koło Mohylowa Podolskiego.
Serhii Vasylkivsky, Setnik humański Iwan Gonta, przed 1917 r., domena publiczna