Ojczyzna w poezji

Rozdział 1
Znaczenie słowa ojczyzna

W nagraniu omówione jest słownikowe pojęcie ojczyzny oraz przykładowe funkcjonowania słowa w różnych związkach językowych.

Ojczyzna jest pojęciem posiadającym bardzo starą historię.

W Słowniku etymologicznym języka polskiego Aleksandra Brücknera znajdujemy następujące wyjaśnienie pochodzenia słowa ojczyzna – Od ojciec: ojczyzna, co pierwotnie »ojcowiznę« znaczyło, także Orzechowski, a za nim i inni w XVI wieku dla »ojczyzny« łacińskiego terminu »patria« używali. Brückner zauważa, że słowo ojciec jest zdrobnieniem, które wyrugowało zupełnie pranazwę pater pochodzenia łacińskiego. Pierwotne znaczenie ojczyzny oznaczało majątek odziedziczony po ojcu, ojcowiznę. Pojęcia ojczyzna możemy używać wodniesieniu do sfery materialnej związanej z terytorium, ziemią lub duchowej odnoszącej się do tradycji, systemu wartości. Słowo tomoże również oznaczać miejsce powstania czegoś, na przykład w zdaniu: Grecja jest ojczyzną filozofii. Socjologia definiuje ojczyznę jako określoną zbiorowość ludzką, terytorium historyczne należące do danego narodu, tradycję wyznaczoną wspólnotą losów historycznych, a także określony stopień rozwoju świadomości narodowej.

Stanisław Ossowski, czołowa postać polskiej myśli społecznej, w swojej pracy O ojczyźnie i narodzie pisze: Ojczyzna to nie pojęcie geograficzne, które można scharakteryzować bez odwołania do postaw psychicznych jakiejś zbiorowości. Jakiś obszar staje się ojczyzną o tyle tylko, o ile istnieje zespół ludzki, który odnosi się doń w pewien sposób i w pewien sposób kształtuje jego obraz.

Dokonując analizy pojęcia ojczyzna, wskazuje na dziedzictwo po ojcach, czyli przeszłych pokoleniach, jak również plemionach, protoplastach, prywatnych przodkach w łonie rodziny. Ponadto wskazuje na znaczenie więzi duchowej, ziemskiej iideowej wojczyźnie. Definiuje prywatną ojczyznę, która jest różnorodna i ojczyznę ideologiczną, jednakową dla wszystkich. W ojczyźnie prywatnej dominują przeżycia bardzo intymne, osobiste, szacunek do ziemi i okolic, z których wywodzi się jednostka. W przypadku ojczyzny ideologicznej są to pewne przekonania i nawyki.

Nasz język obfituje w liczne związki frazeologiczne, wyrażenia i zwroty z wyrazem ojczyzna. Możemy mówić o niepodległej, wyzwolonej, wolnej ojczyźnie. Obywatele często poświęcają/ składają coś na ołtarzu ojczyzny; nieraz po wielu latach wracają na łono ojczyzny, by dla niej pracować, służyć jej, bronić jej lub zginąć za nią.

Synonimy pojęcia ojczyzna to: kraj narodzin, prakolebka, pramatka, macierz, ziemia ojców, ojczyste progi, ojczyste strony, ziemia rodzinna, państwo, rzeczpospolita.

Swoją miłość do ojczyzny opisywało wielu, stąd piękne aforyzmy i złote myśli.
Jan Kochanowski: „A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie”. 
Ignacy Krasicki: „Kto ojczyźnie służy, sam sobie służy”. 
Cyprian Kamil Norwid: „Ojczyzna to wielki zbiorowy obowiązek”. 
Adam Mickiewicz: „W ojczyźnie serce me zostało”. 
Bolesław Prus: „Prawdziwy patriotyzm nie tylko polega na tym, ażeby kochać jakąś idealną ojczyznę, ale – ażeby kochać, badać i pracować dla realnych składników tej ojczyzny, którymi są ziemia, społeczeństwo, ludzie i wszelkie ich bogactwa”. 
Stefan Wyszyński: „Musicie ducha hartować, aby móc jak orły przelatywać w przyszłość Ojczyzny!” 
Pojęcie ojczyzny utrwalone zostało również w przysłowiach:
Miłe blizny dla ojczyzny.
Gdzie dobrze, tam ojczyzna.
Ojczyzna swoja każdemu najmilsza.

Rozdział 2
Wolna Polska

Nagranie zawiera dwa utwory poetyckie: fragment Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego i wiersz Adama Asnyka pt. Póki w narodzie myśl swobody żyje.

Juliusz Słowacki, Grób Agamemnona

O, Polsko! póki ty duszę anielską
Będziesz więziła w czerepie rubasznym;
Póty kat będzie rąbał twoje cielsko,
Póty nie będzie twój miecz zemsty strasznym!
Póty mieć będziesz hienę na sobie –
I grób – i oczy otworzone w grobie.
Zruć do ostatka te płachty ohydne,
Tę – Dejaniry palącą koszulę:
A wstań jak wielkie posągi bezwstydne,

Naga – w styksowym wykąpana mule!
Nowa – nagością żelazną bezczelna –
Niezawstydzona niczem – nieśmiertelna!
Niech ku północy z cichej się mogiły
Podniesie naród – i ludy przelęknie

Polsko! lecz ciebie błyskotkami łudzą!
Pawiem narodów byłaś i papugą;
A teraz jesteś służebnicą cudzą –
Choć wiem, że słowa te nie zadrżą długo
W sercu – gdzie nie trwa myśl nawet godziny:
Mówię – bom smutny – i sam pełen winy!

Przeklnij! – lecz ciebie przepędzi ma dusza,

Jak Eumenida przez wężowe rózgi.
Boś ty, jedyny syn Prometeusza –
Sęp ci wyjada nie serce – lecz mózgi.
Choć Muzę moją w twojej krwi zaszargam,

Sięgnę do wnętrza twych trzew – i zatargam.
Szczęknij z boleści i przeklinaj syna!
Lecz wiedz – że ręka przekleństw, wyciągnięta
Nade mną – zwinie się w łęk jak gadzina,
I z ramion ci się odkruszy zeschnięta!

I w proch ją czarne szatany rozchwycą;
Bo nie masz władzy przekląć – niewolnico!!!

Adam Asnyk, Póki w narodzie myśl swobody żyje

Póki w narodzie myśl swobody żyje,
Wola i godność, i męstwo człowiecze,
Póki sam w ręce nie odda się czyje
I praw się swoich do życia nie zrzecze.

To ani łańcuch, co mu ściska szyję,
Ani utkwione w jego piersiach miecze,
Ani go przemoc żadna nie zabije –
I w noc dziejowej hańby nie zawlecze.

Zginąć on może z własnej tylko ręki:
Gdy nim owładnie rozpacz senna, głucha,
Co mu spoczynek wskaże w grobie miękki

I to zwątpienie, co szepcze do ucha:
Że jednym tylko lekarstwem na męki
Jest dobrowolne samobójstwo ducha.

Rozdział 3  
Polska walcząca

Nagranie zawiera wiersz Krzysztofa Kamila Baczyńskiego pt. Mazowsze.

Mazowsze. Piasek, Wisła i las.
Mazowsze moje. Płasko, daleko –
pod potokami szumiących gwiazd,
pod sosen rzeką.
Jeszcze tu wczoraj słyszałem trzask:
salwa jak poklask wielkiej dłoni.
Był las. Pochłonął znowu las
kaski wysokie, kości i konie.

Zda mi się, stoi tu jeszcze szereg,
mur granatowy. Strzały jak baty.
Czwartego pułku czapy i gwery
i jak obłoki – dymią armaty.

Znowu odetchniesz, grzywo zieleni,
piasek przesypie się w misach pól
i usta znowu przylgną do ziemi,
będą całować długi świst kul.
Wisło, pamiętasz? Lesie, w twych kartach
widzę ich, stoją – synowie powstań
w rozdartych bluzach – ziemio uparta –
jak drzewa prości.

W sercach rozwianych, z hukiem dwururek
rok sześćdziesiąty trzeci.
Wiatr czas zawiewa. Miłość to? Życie?
Płatki ich oczu? Płatki zamieci?

Piasku, pamiętasz? Ziemio, pamiętasz?
Rzemień od broni ramię przecinał,
twarze, mundury jak popiół święty.
Wnuków pamiętasz? Światła godzinę?

I byłeś wolny, grobie pokoleń.
Las się zabliźnił i piach przywalił.
pługi szły, drogi w wielkim mozole
zapominały.

A potem kraju runęło niebo.
Tłumy obdarte z serca i ciała,
i dymi ogniem każdy kęs chleba,
i śmierć się stała.
Piasku, pamiętasz? Krew czarna w supły
związana - ciekła w wielkie mogiły,
jak złe gałęzie wiły się trupy
dzieci – i batów skręcone żyły.
Piasku, po tobie szeptali leżąc,
wracając w ciebie krwi nicią wąską,
dzieci, kobiety, chłopi, żołnierze:
Polsko, odezwij się, Polsko.
Piasku, pamiętasz? Wisło, przepłyniesz
szorstkim swym suknem, po płaszczu plemion.
Gdy w boju padnę – o, daj mi imię,
moja ty twarda, żołnierska ziemio.