Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
RJ2MKdkA2RiCD
zdjęcie przedstawia Stanisława Moniuszkę siedzącego na fotelu. Fotografia jest czarno-biała. Kompozytor jest łysiejący. Na nosie ma okulary z okrągłymi soczewkami. Temat lekcji: Opera narodowa – Stanisław Moniuszko.

Opera narodowa – Stanisław Moniuszko

Ważne daty

1819 – narodziny Stanisława Moniuszki w Ubielu

po 1840 – rozpoczęcie pracy nad zbiorem pieśni Śpiewnik domowy

1848 – wileńska premiera dwuaktowej Halki

1858 – warszawska premiera czteroaktowej Halki

1865 – premiera Strasznego dworu

1868 – premiera Parii, ostatniej ukończonej opery Moniuszki

1872 – śmierć Stanisława Moniuszki w Warszawie

1

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Ry7DsbywXd9zd
Scenariusz zajęć do pobrania.

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

7. Romantyzm. Uczeń:

1) charakteryzuje muzykę romantyczną w kontekście estetyki epoki:

d) dostrzega wątki narodowe w muzyce,

e) omawia rozwój muzykowania domowego,

2) omawia cechy wybranych form muzycznych:

a) wielkie (sonata, symfonia, opera, dramat muzyczny, poemat symfoniczny, koncert),

b) małe (liryka instrumentalna: pieśń bez słów, scherzo, nokturn, preludium, etiuda, bagatela, impromptu, moment musical, rapsodia, fantazja, ballada i in.), pieśń, rondo klasyczne a rondo romantyczne;

4) omawia szkoły narodowe: niemiecka (Carl Maria von Weber i Richard Wagner), czeska (Bedřich Smetana i Antonín Dvořák), polska (Stanisław Moniuszko, Fryderyk Chopin i Zygmunt Noskowski), rosyjska (Potężna Gromadka, a w niej przede wszystkim: Modest Musorgski, Aleksander Borodin i Nikołaj Rimski‑Korsakow), hiszpańska (Isaac Albéniz, Enrique Granados), francuska (César Franck), angielska (Edward Elgar, Ralph Vaughan Williams), w Skandynawii: norweska (Edvard‑Grieg) i fińska (Jan Sibelius);

5) charakteryzuje polską muzykę romantyczną i jej reprezentantów (Fryderyk Chopin, Henryk Wieniawski, Stanisław Moniuszko, Ignacy Jan Paderewski, Władysław Żeleński, Zygmunt Noskowski);

6) zna pojęcia: kantylena, tempo rubato, transkrypcja fortepianowa, wirtuoz, uwertura koncertowa, muzyka programowa, leitmotiv, szkoła narodowa, instrumentacja.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki;

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej, referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;

3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne;

4. formułuje logiczną wypowiedź na temat dzieł, form, gatunków, stylów, technik i twórców muzycznych, uwzględniając zależności między nimi w kontekście: genezy, przeobrażeń, porównań.

m511d41118d13424f_0000000000038
Nauczysz się

przedstawiać cechy twórczości Moniuszki;

przedstawiać S. Moniuszkę jako ojca opery narodowej;

rozróżniać dzieła kompozytora;

charakteryzować wybrane dzieła Moniuszki;

charakteryzować bohaterów oper artysty.

Historia tradycji operowej w Polsce

Tradycja wystawiania operyOperaopery na terenach polskich sięga czasów panowania Zygmunta III Wazy. Monarcha nie fascynował się sztuką, jednak jego syn, Władysław IV Waza był jej miłośnikiem i mecenasem. Prawdopodobnie z inicjatywy królewicza wystawiono w 1628 roku pierwszą operę w Polsce, a była to Galatea Sante Orlandiego i Gabriela Chiabrery`ego. W tym samym czasie zadebiutowała La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina, opera napisana przez kobietę – Franceskę Caccini, co w XVII wieku było niespotykane. Dzieło zyskało tak duży rozgłos, że szlachta zleciła jej przetłumaczenie na język polski. Kiedy Władysław został królem Polski, udostępnił część sali Zamku Królewskiego, dzięki czemu powstała tam opera warszawska – jedna z pierwszych działających stacjonarnie scen operowych w Europie.

R1ZabAgEUnWvx
Ilustracja przedstawia obraz Orazia Gentileschiego pod tytułem „Grająca na lutni”. Dzieło ukazuje młodą kobietę o jasnej cerze i długich, rudych włosach upiętych w warkocze. Ubrana jest w długą suknię. Siedzi przy stole, na krześle okrytym czerwonym suknem. Na stole leżą skrzypce oraz dokumenty. Kobieta w dłoniach trzyma lutnię, na której gra. Po wybraniu ilustracji zostanie odtworzony utwór muzyczny, fragment opery autorstwa Francesci Caccini pod tytułem „La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina, Cosě perfida Alcina”. Kompozycja przeznaczona jest na alt i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada umiarkowane tempo. Cechuje się dramatycznym charakterem.
Orazio Gentileschi, „Grająca na lutni” ok. 1626, wikimedia.org, domena publiczna (Ilustracja); Francesca Caccini, „La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina”, „Cosě perfida Alcina”, 1625, online-skills, CC BY 3.0

Powstawało także wiele dzieł komicznych, które nie były przeznaczone na wielkie sceny operowe, lecz jako dedykacje dla wąskiego grona odbiorców, w geście uznania dla czyjejś pracy lub jubileuszu. Takim przykładem jest jednoaktowa Heca albo polowanie na zająca, najstarsza znana opera w języku polskim, od nieznanego autora prawdopodobnie dla łowczego, datowana na przełom XVII i XVIII wieku.

Moniuszko – „ojciec polskiej opery narodowej”

Stanisław Moniuszko (1819‑1872) urodził się w Ubielu (dzisiaj Białoruś), jednak w młodości przeprowadzał się najpierw do Mińska, a potem do Warszawy. Edukację muzyczną rozpoczął pod okiem matki, później u lokalnych nauczycieli, ukończył w końcu berlińskie Singakademie u Carla Rungenhagena. Po studiach zamieszkał w Wilnie i podjął pracę jako organista w kościele św. Jana. Publiczne wystawianie własnych oper i operetekOperetkaoperetek zapoczątkowało jego karierę kompozytorską. Do najsłynniejszych dzieł tamtego okresu należy dwuaktowa Halka, zaprezentowana w Wilnie w formie koncertowej w 1848 roku; miała jednak tylko lokalny wydźwięk. Dziesięć lat później zaprezentował tę operę w nowej, czteroaktowej odsłonie w Warszawie; premiera przyniosła mu ogromny rozgłos, uzyskał nominację na dyrygenta oper polskich w Teatrze Wielkim, został także nauczycielem harmoniiHarmoniaharmoniikontrapunktuKontrapunktkontrapunktu w Instytucie Muzycznym.

Mimo, że opery w języku polskim powstawały już wcześniej, to właśnie Moniuszkę określa się mianem „ojca polskiej opery narodowej”. Jego talent kompozytorski ujawnił się w melodyjności pieśniPieśńpieśniariiAriaarii, które są powszechnie znane, często jednak bez świadomości, kto jest ich twórcą.

RYZ9PLDVhMgXh
Ilustracja przedstawia portret Stanisława Moniuszki wykonany prawdopodobnie w 1965 roku przez malarza Tytusa Malaszewskiego. Obraz namalowany został techniką olejną, w czarno-białej kolorystyce. Moniuszko pokazany jest tutaj jako dojrzały mężczyzna z krótkimi, zaczesanymi do tyłu włosami. Na nosie ma okulary z małymi, owalnymi oprawkami. Ubrany jest elegancko, w ciemny garnitur, jasną koszulę i ciemną muchę. Po wybraniu ilustracji zostanie odtworzony utwór muzyczny autorstwa Stanisław Moniuszki pod tytułem „Prząśniczka”.
Stanisław Moniuszko, wikimedia.org, domena publiczna (Ilustracja); Stanisław Moniuszko, „Prząśniczka”, online-skills, CC BY 3.0

Halka jako opera narodowa

Halka, napisana do libretta Włodzimierza Wolskiego, jest jedną z najsłynniejszych oper Stanisława Moniuszki; uzyskała miano opery narodowej. Pierwsza jej premiera odbyła się w wileńskiej rezydencji Müllerów w 1848 roku, lecz dopiero czteroaktowa wersja opery, wystawiona w warszawskim Teatrze narodowym w 1858 roku przyniosła jej sławę. Do najbardziej znanych części zalicza się arię Jontka Szumią jodły na gór szczycie, arię Halki Gdybym rannym słonkiem, mazuraMazurmazura z aktu I, a także chór Ojcze z niebios, Boże Panie, który w zmodyfikowanej wersji dołączył do kanonu pieśni kościoła katolickiego.

Halka Moniuszki – opera narodowa

RqCx4ZIYVM6Kw1
Ilustracja interaktywna przedstawia plakat do opery „Halka” Stanisława Moniuszki z 1858 roku. Na plakacie znajdują się bogato zdobione napisy: Halka. Opera w czterech aktach, słowa Włodzimierza Wolskiego, muzyka Stanisława Moniuszki. Na ilustracji umieszczono dodatkowo informacje: 1. Akt pierwszy. W miejskiej rezydencji Stolnika w okolicach Krakowa odbywa się uroczystość zaręczyn jego córki Zofii i młodego panicza Janusza. Gospodarze i zaproszeni goście przechodzą korowodem w takt poloneza („Niechaj żyje para młoda...”). Ceremonii przewodniczy Dziemba - majordomus Stolnika. Goście tanecznym korowodem przechodzą do sali balowej. Zostają tylko Janusz i Zofia, aby prosić Stolnika o błogosławieństwo (tercet „Pobłogosław, Ojcze panie...”). Z ogrodu dochodzi ich smutny głos dziewczyny, skarżącej się na swój los („Jako od wichru krzew połamany...”). Janusz rozpoznaje, że to głos Halki - dziewczyny pochodzącej z wioski należącej do Janusza. Janusz swego czasu potajemnie spotykał się z Halką, obiecując jej małżeństwo. Dawno już jednak zapomniał o czekającej na niego góralce. Halka nie mogąc się doczekać powrotu ukochanego postanawia sama go odszukać. Pomaga jej w tym Jontek - młody góral zakochany w Halce. Teraz właśnie Halce udało się trafić na ślad Janusza i oto przybywa w dzień zaręczyn do ogrodu Stolnika. Janusz, pragnąc by jego związek z Halką nie wyszedł na jaw, pod pozorem niesienia pomocy dziewczynie, której głos ich dochodzi, odprawia Zofię i Stolnika. Zostaje sam. Teraz zaczynają go dręczyć wyrzuty sumienia („Czemu mnie w chwilach samotnych owych...”), lecz jednocześnie postanawia odprawić Halkę z powrotem do wioski. Pojawia się Halka („O, Jaśko, mój drogi...”). Szczęśliwa ze spotkania zaczyna roztaczać przed sobą i Januszem wizję ich przyszłego szczęścia. Janusz odprawia ją za miasto, aby tam czekała na niego o wschodzie słońca. Halka omamiona nowymi nadziejami odchodzi, do ogrodu zaś wchodzą wszyscy goście, winszując Stolnikowi. Ten wyraża im swoje podziękowania i radość z wesela swojej jedynej córki (polonez „O, mościwi mi panowie...”). W tym czasie Dziemba daje znak kapeli, która rozpoczyna ognistego mazura, kończącego akt pierwszy. 2. Akt drugi. Wigilia Nowego Roku - Dwór Miecznika w Kalinowie. Dziewczęta, wśród nich także Hanna i Jadwiga - córki Miecznika, zajmują się haftowaniem kobierca („Spod igiełek kwiaty rosną...”). Nagle Jadwiga przypomina wszystkim, że dzisiaj jest wieczór tradycyjnego wróżenia z wosku. We dworze odbywają się przygotowania do wróżb, zaś Jadwiga opisując wróżby marzy, aby ukazał się jej przyszły mąż („Biegnie słuchać w lasy, knieje...”). Pojawia się Hanna, a tuż za nią starający się o jej przychylność totumfacki Miecznika - Damazy, niosąc naczynie z woskiem. Rozpoczynają się wróżby („Już ogień płonie...”). Damazy ma nadzieję, że może wosk pokaże jego frak, lub perukę, lecz oczom zebranych ukazuje się i dla Hanny i dla Jadwigi zbroja i szyszak z przyłbicą. Miecznik, który przygląda się tym wróżbom jest niezwykle zadowolony, gdyż od dawna pragnie dla swych córek za mężów prawdziwych patriotów, nie zaś wyfraczonych paniczyków w rodzaju Damazego, o czym nie omieszka mu przy tej okazji przypomnieć („Kto z mych dziewek serce której...”). Zabawę przerywa przybycie Cześnikowej, która uprzedza przyjazd bratanków, oczerniając ich przy tej okazji, że są trwożliwi i zniewieściali. W tym momencie wracają myśliwi z polowania na czele ze Skołubą - klucznikiem Miecznika. Myśliwi drwią ze Skołuby, że ustrzelony dzik nie jest jego trofeum, gdyż celny strzał należał do kogoś, kto właśnie jechał drogą w stronę Kalinowa. Okazuje się że byli to właśnie Stefan i Zbigniew, zaś celny strzał był dziełem ich sługi Macieja. Pojawiają się oni teraz na progu serdecznie witani przez Miecznika („O, drodzy goście...”). Skołuba zauważa Macieja i spór o dzika rozbrzmiewa od nowa. Skołuba chce się odegrać na Macieju, zaś Damazy pragnie oddalić potencjalnych rywali. W tej atmosferze Miecznik zaprasza wszystkich do stołu. 3. Akt trzeci. Gościom przygotowano nocleg w wieży zamkowej. Przed nimi pojawiają się Hanna i Jadwiga, które ukrywają się za portretami swoich prababek. Chcą spłatać figla młodym kawalerom, aby przekonać się, czy rzeczywiście są oni tak trwożliwi, jak to opisała im Cześnikowa. Pojawia się również Damazy, który chowa się w starym zegarze. I on ma ochotę nastraszyć paniczów, aby nie stanowili zagrożenia dla jego planów małżeńskich. Pojawia się także Skołuba, który niezwykle sugestywnie opisuje Maciejowi, że w tym zamku straszy, chcąc się w ten sposób odegrać za porażkę na polowaniu („Ten zegar stary...”). Zastraszony Maciej opowiada o wszystkim Zbigniewowi i Stefanowi, który odstępuje Maciejowi swoją komnatę, a sam zostaje w narożnej komnacie z zegarem i portretami prababek. Cisza panująca w wieży i wrażenia minionego dnia napawają go błogim uniesieniem. Do głosu dochodzi uczucie jakim darzy Hannę („Cisza dokoła...”). Stan ten potęguje jeszcze dźwięk kuranta dochodzący z zegara i budzący wspomnienia młodości. Także Zbigniew nie może zasnąć i przychodzi do brata, aby podzielić się z nim rodzącym się uczuciem do Jadwigi („Gdym przy wieczerzy...”). Świadkami tych wyznań są ukryte za obrazami Hanna i Jadwiga. Nagle obie panny uciekają, zaś bracia słysząc jakiś ruch postanawiają odnaleźć jego przyczynę. Wybiegają z komnaty zostawiając na straży Macieja. W tym czasie Damazy postanawia wymknąć się po cichu z komnaty. Natyka się jednak na Macieja, który natychmiast daje znać o tym fakcie paniczom. Stefan i Zbigniew przekonani, że Damazy chciał z nich zadrwić żądają od niego wyjaśnień. Aby ocalić swoją skórę Damazy opowiada, że właśnie poznał prawdziwą historię Strasznego Dworu - na którym ciążą krew i cierpienie ludzkie. Słysząc to bracia nie tylko nie karzą Damazego, lecz sami postanawiają opuścić rankiem dwór. 4. Akt czwarty. Wszyscy mieszkańcy pospieszyli zobaczyć orszak weselny. Jontek zostaje sam i rozmyśla nad ciężką dolą Halki, którą to Halkę on od wielu lat darzy wielką miłością („Nieszczęsna Halka...”). Te rozmyślania przerywa nadchodzący Dudarz wygrywający skoczne melodie. Jontek nie mogąc pogodzić się z wesołym nastrojem dnia prosi Dudarza by choć na chwilę zagrał rzewną melodię. Pod wpływem muzyki nie tai już uczucia do Halki („Szumią jodły na gór szczycie...”). Pojawia się Dziemba, wraz z innymi mieszkańcami wioski i ordynuje, aby górale przywitali młodą parę wesołymi śpiewkami. Pojawia się Janusz z Zofią i dostrzegają wśród ludzi Halkę. Janusz jest przerażony tym spotkaniem, lecz ku jego uldze ani Zofia ani Stolnik nie rozpoznają tej samej dziewczyny, która nachodziła ich w mieście. Również Halka nie ma już siły na walkę o swoje prawa, pozostając w odrętwieniu. Cały orszak udaje się do kościoła. Jontek zostaje z Halką i opowiada jej co dzieje się w kościele. Kiedy górale intonują pieśń w kościele Halka wyrywa się z odrętwienia i w szaleńczej rozpaczy postanawia się zemścić podpalając kościół („Ha, dzieciątko nam umiera...”). W ostatniej chwili jednak opanowuje się i postanawia, że to nie Janusz, lecz ona powinna zginąć. W ostatnich słowach przebacza Januszowi zdradę i rzuca się ze skał do rzeki. W tej samej chwili Jontek wybiega z kościoła, lecz nie może już zapobiec tragedii. Po chwili wychodzi także młoda para i Dziemba oznajmia, że to właśnie najwłaściwszy moment na złożenie życzeń nowożeńcom. Cała wioska intonuje weselną pieśń. Źródło: http://www.operomania.hg.pl/libretta/halka.html 5. Stanisław Moniuszko, „Halka, Mazur”, 1858. 6. Stanisław Moniuszko, „Halka, Gdybym rannym słonkiem”, 1858. 7. Stanisław Moniuszko, „Halka, Szumią jodły na gór szczycie”, 1858. 8. Stanisław Moniuszko, „Halka, Ojcze z niebios, Boże Panie”, 1858.
Plakat do opery „Halka” Stanisława Moniuszki z 1858 roku, imslp.pl, CC BY 3.0

Straszny dwór

W 1863 roku w Warszawie wybuchło powstanie styczniowe. Moniuszko zmuszony był zawiesić swoją twórczość – w tym okresie dla warszawskiej publiczności ważniejsze niż pobyt w operze było odzyskanie wolności. Klęska powstania była jednym z powodów napisania przez kompozytora Strasznego Dworu, opery polskiej, uważanej za najlepsze dzieło kompozytora. Patriotyczny charakter kompozycji potęgował odczucia związane z odbiorem premiery, która odbyła się rok po upadku powstania w Warszawie. Twórcą libretta był Jan Chęciński, profesor warszawskiej Szkoły Dramatycznej, aktor i reżyser, z którym Moniuszko często współpracował.

RHx3UebhqTgcQ1
Ilustracja interaktywna przedstawia spis aktów opery „Straszny Dwór” Stanisława Moniuszki. Na ilustracji umieszczono dodatkowe informacje: 1. Akt pierwszy. W posiadłości Stefana i Zbigniewa wszyscy oczekują przybycia paniczów. Po chwili zjawiają się serdecznie witani przez poddanych. Dziękują Bogu, że pozwolił im powrócić do domu i raz jeszcze ponawiają swoje śluby („Cichy domku...”). Lecz oto przybywa ich stryjenka - Cześnikowa - która już myśli o wyswataniu ich z dwiema panienkami z zaprzyjaźnionej rodziny („Witam was, witam was...”). Usłyszawszy zaś, że młodzieńcy wybierają się wkrótce w odwiedziny do starego przyjaciela rodziny Miecznika z Kalinowa, niepokoi się nie na żarty. Wszak Miecznik ma dwie piękne córki i plany matrymonialne Cześnikowej mogą wziąć w łeb. Usiłuje więc odwieść ich od tego zamiaru mówiąc, że dwór w Kalinowie jest przeklęty („Wśród szumu lasów...”). Młodzi kawalerowie jednak ze śmiechem przyjmują jej słowa i nie bacząc na przestrogi wyruszają w drogę. 2. Akt drugi. Wigilia Nowego Roku - Dwór Miecznika w Kalinowie. Dziewczęta, wśród nich także Hanna i Jadwiga - córki Miecznika, zajmują się haftowaniem kobierca („Spod igiełek kwiaty rosną...”). Nagle Jadwiga przypomina wszystkim, że dzisiaj jest wieczór tradycyjnego wróżenia z wosku. We dworze odbywają się przygotowania do wróżb, zaś Jadwiga opisując wróżby marzy, aby ukazał się jej przyszły mąż („Biegnie słuchać w lasy, knieje...”). Pojawia się Hanna, a tuż za nią starający się o jej przychylność totumfacki Miecznika - Damazy, niosąc naczynie z woskiem. Rozpoczynają się wróżby („Już ogień płonie...”). Damazy ma nadzieję, że może wosk pokaże jego frak, lub perukę, lecz oczom zebranych ukazuje się i dla Hanny i dla Jadwigi zbroja i szyszak z przyłbicą. Miecznik, który przygląda się tym wróżbom jest niezwykle zadowolony, gdyż od dawna pragnie dla swych córek za mężów prawdziwych patriotów, nie zaś wyfraczonych paniczyków w rodzaju Damazego, o czym nie omieszka mu przy tej okazji przypomnieć („Kto z mych dziewek serce której...”). Zabawę przerywa przybycie Cześnikowej, która uprzedza przyjazd bratanków, oczerniając ich przy tej okazji, że są trwożliwi i zniewieściali. W tym momencie wracają myśliwi z polowania na czele ze Skołubą - klucznikiem Miecznika. Myśliwi drwią ze Skołuby, że ustrzelony dzik nie jest jego trofeum, gdyż celny strzał należał do kogoś, kto właśnie jechał drogą w stronę Kalinowa. Okazuje się że byli to właśnie Stefan i Zbigniew, zaś celny strzał był dziełem ich sługi Macieja. Pojawiają się oni teraz na progu serdecznie witani przez Miecznika („O, drodzy goście...”). Skołuba zauważa Macieja i spór o dzika rozbrzmiewa od nowa. Skołuba chce się odegrać na Macieju, zaś Damazy pragnie oddalić potencjalnych rywali. W tej atmosferze Miecznik zaprasza wszystkich do stołu. 3. Akt trzeci. Gościom przygotowano nocleg w wieży zamkowej. Przed nimi pojawiają się Hanna i Jadwiga, które ukrywają się za portretami swoich prababek. Chcą spłatać figla młodym kawalerom, aby przekonać się, czy rzeczywiście są oni tak trwożliwi, jak to opisała im Cześnikowa. Pojawia się również Damazy, który chowa się w starym zegarze. I on ma ochotę nastraszyć paniczów, aby nie stanowili zagrożenia dla jego planów małżeńskich. Pojawia się także Skołuba, który niezwykle sugestywnie opisuje Maciejowi, że w tym zamku straszy, chcąc się w ten sposób odegrać za porażkę na polowaniu („Ten zegar stary...”). Zastraszony Maciej opowiada o wszystkim Zbigniewowi i Stefanowi, który odstępuje Maciejowi swoją komnatę, a sam zostaje w narożnej komnacie z zegarem i portretami prababek. Cisza panująca w wieży i wrażenia minionego dnia napawają go błogim uniesieniem. Do głosu dochodzi uczucie jakim darzy Hannę („Cisza dokoła...”). Stan ten potęguje jeszcze dźwięk kuranta dochodzący z zegara i budzący wspomnienia młodości. Także Zbigniew nie może zasnąć i przychodzi do brata, aby podzielić się z nim rodzącym się uczuciem do Jadwigi („Gdym przy wieczerzy...”). Świadkami tych wyznań są ukryte za obrazami Hanna i Jadwiga. Nagle obie panny uciekają, zaś bracia słysząc jakiś ruch postanawiają odnaleźć jego przyczynę. Wybiegają z komnaty zostawiając na straży Macieja. W tym czasie Damazy postanawia wymknąć się po cichu z komnaty. Natyka się jednak na Macieja, który natychmiast daje znać o tym fakcie paniczom. Stefan i Zbigniew przekonani, że Damazy chciał z nich zadrwić żądają od niego wyjaśnień. Aby ocalić swoją skórę Damazy opowiada, że właśnie poznał prawdziwą historię Strasznego Dworu - na którym ciążą krew i cierpienie ludzkie. Słysząc to bracia nie tylko nie karzą Damazego, lecz sami postanawiają opuścić rankiem dwór. 4. Akt czwarty. Pomimo nadchodzącego świtu Hanna nie może zasnąć. Jest pod urokiem Stefana i dziwi się jak mógł on złożyć kawalerskie śluby. Czyżby nie wierzył w patriotyzm polskich kobiet? („Do grobu trwać w bezżennym stanie...”) Pojawia się Damazy, który ośmiesza przed nią Stefana, mówiąc, że chce on wyjechać, gdyż przestraszył się nocnych zjaw. Hanna nie wierząc tym słowom ucieka do swojej komnaty. Stefan i Zbigniew oznajmiają o swym zamiarze wyjazdu, lecz odmawiają podania przyczyny. Zirytowany Miecznik zaczyna podejrzewać ich o tchórzostwo, lecz słysząc to Maciej opowiada o wszystkim, co usłyszeli w nocy od Damazego. Miecznik na te słowa postanawia wyjaśnić całą sprawę, lecz przeszkadza mu w tym nadjeżdżający z hałasem kulig, w którym odnajduje się też przebrany Damazy. Pytany surowo przez Miecznika, dlaczego ośmielił się rzucić kalumnię na jego dom, wykrętnie odpowiada, że ze względu na miłość do jednej z córek Miecznika. W tym momencie jednak Stefan i Zbigniew nie pozwalają mu dokończyć i oświadczają Miecznikowi, że proszą go o rękę Hanny i Jadwigi. Miecznik zadowolony z takiego obrotu sprawy błogosławi młodym parom opowiadając jednocześnie prawdziwą historię „Strasznego Dworu”, który został tak nazwany przez zazdrosne matki panien z sąsiednich okolic, kiedy dziad Miecznika miał dziewięć córek tak pięknych, że każdy młodzieniec przybywający do Kalinowa prosił o rękę jednej z nich. I jak się okazuje dwór w Kalinowie nadal jest „Straszny”, czego dowodem są dwie młode pary. Źródło: http://www.operomania.hg.pl/libretta/straszny_dwor.html 5. Stanisław Moniuszko, „Straszny dwór, Dumka Jadwigi”, 1865 6. Stanisław Moniuszko, „Straszny dwór, Aria Miecznika”, 1865 7. Stanisław Moniuszko, „Straszny dwór, Aria z kurantem”, 1865 8. Stanisław Moniuszko, „Straszny dwór, Aria Hanny”, 1865 9. Prolog. Dwaj bracia Stefan i Zbigniew powracając do domu po zwycięskiej wyprawie wojennej, żegnają się ze swoimi towarzyszami z chorągwi pancernej („Więc, gdy się rozstaniem...”) i składają „kawalerskie śluby” - postawiają się nie żenić, aby w każdej chwili być w gotowości na wezwanie Ojczyzny („Dobrze, dobrze, panie bracie...”). Źródło: http://www.operomania.hg.pl/libretta/straszny_dwor.html 10. Stanisław Moniuszko, „Straszny dwór, Aria Skołuby”, 1865.
„Straszny dwór” Stanisława Moniuszki, imslp.pl, CC BY 3.0

Śpiewnik domowy i walka z cenzurą

Moniuszko, poza operami, napisał wiele pieśni, które wydał w formie śpiewników, nazywając zbiory Śpiewnikami domowymi. Jego nazwa może być myląca, ponieważ określenie domowy nie odnosi się do przeznaczenia jego wykonywania, lecz jest tożsame z określeniem patriotyczny, które było zakazane przez cenzurę carską. Nie oznacza to jednak, że pieśni nie były wykonywane w domostwach, wręcz przeciwnie, Polacy bardzo często śpiewali je w trosce o dziedzictwo narodowe, przekazywali także w ten sposób młodszym pokoleniom tradycję narodową. Okres polskiego romantyzmu był ciężki dla twórców, którzy musieli często modyfikować swoje dzieła, ukrywać ich prawdziwe przesłanie przed władzami rosyjskimi, albo nawet zabraniano im wystawiania swoich kompozycji. Śpiewniki domowe Moniuszki są idealnymi przykładami obchodzenia tej cenzury, pod przykrywką utworów opartych na tradycji ludowej i chłopskiej propagowały kulturę polską i odegrały bardzo ważną rolę w zachowaniu i pielęgnacji języka polskiego.

ReUfgQZ6FcOhS
Ilustracja interaktywna przedstawia okładkę zeszytu z nutami pod tytułem „Wybór piosnek polskich utworu Stanisława Moniuszki”. Na ilustracji znajdują się tytuły 13 utworów Moniuszki. Publikacja datowana jest na rok 1895. Po wybraniu ilustracji zostanie odtworzony utwór muzyczny autorstwa Stanisław Moniuszki pod tytułem „Kozak”.
„Wybór piosenek polskich Stanisława Moniuszki”, imslp.info, domena publiczna (Ilustracja); Stanisław Moniuszko, „Kozak”, online-skills, CC BY 3.0

Stanisław Moniuszko był kluczowym kompozytorem polskim epoki polskiego romantyzmu – okresu zaborów. Przez całe życie pisał opery, jednak ukończył tylko 6 z nich: Halkę, Flisa, Hrabinę, Verbum Nobile, Straszny dwór, Parię. Był także twórcą wielu pieśni, operetek, baletówBaletbaletów, a nawet mszyMszamszykantatKantatakantat. Jego dorobek artystyczny stanowi kluczowy element kultury polskiej, niszczonej w procesie rusyfikacji. Kompozytor przeciwstawiał się cenzurze i – pomimo zakazów – propagował polską operę narodową. Zasługi te podnoszą twórcę do jednego z najważniejszych polskich kompozytorów, określanym mianem „ojca polskiej opery narodowej”.

Zadania

R14mfr4oHmC5x
Ćwiczenie 1
Wybierz opery skomponowane przez Stanisława Moniuszkę. Możliwe odpowiedzi: 1. „Paria" 2. „Rusałka" 3. „Carmen" 4. „Halka" 5. „Straszny dwór" 6. „Nabucco"
R8FzEqxYBoXcM
Ćwiczenie 2
Przyporządkuj postacie do dzieł „Halka" lub „Straszny dwór", w zależności z którego dzieła pochodzą. Możliwe odpowiedzi: 1. Skołuba, 2. Jontek, 3. Miecznik, 4. Stolnik, 5. Stefan, 6. Halka, 7. Janusz, 8. Hanna
R1a0eFGgMe0VC
Ćwiczenie 3
Uzupełnij luki w tekście. Tradycja wystawiania opery na terenach polskich sięga czasów panowania Zygmunta III Wazy. Monarcha nie fascynował się sztuką, jednak jego syn, Tu uzupełnij Waza był jej miłośnikiem i mecenasem. Prawdopodobnie z inicjatywy królewicza wystawiono w Tu uzupełnij roku pierwszą operę w Polsce, a była to Tu uzupełnij Sante Orlandiego i Gabriela Chiabrery`ego. W tym samym czasie zadebiutowała „La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina", opera napisana przez kobietę – Franceskę Tu uzupełnij, co w XVII wieku było niespotykane. Dzieło zyskało tak duży rozgłos, że szlachta zleciła jej przetłumaczenie na język polski.
R5ortMLO2jcwU
Ćwiczenie 4
Wskaż poprawną odpowiedź. 1. „Śpiewniki domowe" były Tu uzupełnij (zbiorem pieśni czy operą) Stanisława Moniuszki. 2. Pierwszą operą Stanisława Moniuszki była Tu uzupełnij („Halka" czy „Paria"). 3. „Straszny dwór" powstał po upadku powstania Tu uzupełnij (listopadowego czy styczniowego).
R1a6OPYoSFTzD
Ćwiczenie 5
Odpowiedz, w jakim zbiorze znalazły się pieśni „Prząśniczka" i „Kozak".
RbwdqysH90ZZ8
Ćwiczenie 6
Przyporządkuj fragmentom tekstów libretta opery „Straszny dwór" właściwe akty (pierwszy, drugi , trzeci lub czwarty). Fragment pierwszy. Wigilia Nowego Roku - Dwór Miecznika w Kalinowie. Dziewczęta, wśród nich także Hanna i Jadwiga - córki Miecznika, zajmują się haftowaniem kobierca („Spod igiełek kwiaty rosną..."). Nagle Jadwiga przypomina wszystkim, że dzisiaj jest wieczór tradycyjnego wróżenia z wosku. We dworze odbywają się przygotowania do wróżb, zaś Jadwiga opisując wróżby marzy, aby ukazał się jej przyszły mąż („Biegnie słuchać w lasy, knieje...”). Fragment drugi. Pomimo nadchodzącego świtu Hanna nie może zasnąć. Jest pod urokiem Stefana i dziwi się jak mógł on złożyć kawalerskie śluby. Czyżby nie wierzył w patriotyzm polskich kobiet? („Do grobu trwać w bezżennym stanie...”) Pojawia się Damazy, który ośmiesza przed nią Stefana, mówiąc, że chce on wyjechać, gdyż przestraszył się nocnych zjaw. Fragment trzeci. W posiadłości Stefana i Zbigniewa wszyscy oczekują przybycia paniczów. Po chwili zjawiają się serdecznie witani przez poddanych. Dziękują Bogu, że pozwolił im powrócić do domu i raz jeszcze ponawiają swoje śluby („Cichy domku...”). Lecz oto przybywa ich stryjenka - Cześnikowa - która już myśli o wyswataniu ich z dwiema panienkami z zaprzyjaźnionej rodziny („Witam was, witam was...”). Fragment czwarty. Gościom przygotowano nocleg w wieży zamkowej. Przed nimi pojawiają się Hanna i Jadwiga, które ukrywają się za portretami swoich prababek. Chcą spłatać figla młodym kawalerom, aby przekonać się, czy rzeczywiście są oni tak trwożliwi, jak to opisała im Cześnikowa. Pojawia się również Damazy, który chowa się w starym zegarze. I on ma ochotę nastraszyć paniczów, aby nie stanowili zagrożenia dla jego planów małżeńskich. Pojawia się także Skołuba, który niezwykle sugestywnie opisuje Maciejowi, że w tym zamku straszy, chcąc się w ten sposób odegrać za porażkę na polowaniu („Ten zegar stary...”).
R18nduT7D26wh
Ćwiczenie 7
Uporządkuj wydarzenia chronologicznie. Elementy do uszeregowania: 1. premiera „Parii" 2. warszawska premiera czteroaktowej „Halki" 3. wileńska premiera dwuaktowej „Halki" 4. premiera „Strasznego dworu"
Polecenie 1

Uzasadnij opinię o Moniuszce jako „ojcu opery narodowej”. W argumentacji posłuż się przykładami dzieł kompozytora.

RR3yyDVOIgWPu
Wykonaj zadanie zgodnie z poleceniem.

Słownik pojęć

Aria
Aria

pieśń solowa z akompaniamentem instrumentalnym, wchodząca w skład opery, kantaty, oratorium i mszy, różniąca się od poprzedzającego ją często recytatywu rozwiniętą kantyleną, śpiewnością, stanowiąca wyodrębniony, samodzielny fragment.

Balet
Balet

forma widowiska teatralnego, którego zasadnicze elementy stanowią ruch, muzyka i oprawa scenograficzna, powiązane wspólną myślą przewodnią.

Harmonia
Harmonia

całokształt problemów związanych z konstrukcją współbrzmień w utworach danej epoki, danego kompozytora itp.

Kantata
Kantata

wieloczęściowy, niesceniczny utwór wokalny, złożony z arii, recytatywów, duetów, ansambli, chórów i ritornelów instrumentalnych.

Kontrapunkt
Kontrapunkt

technika kompozytorska polegająca na snuciu 2 lub więcej niezależnych od siebie, ale w trakcie wykonania współbrzmiących ze sobą linii melodycznych, tworzonych według określonych zasad tonalnych, harmonicznych i rytmicznych.

Mazur
Mazur

polski taniec ludowy, tańczony parami, w dość żywym tempie, w metrum trójdzielnym i tzw. rytmie mazurkowym (2 ósemki i 2 ćwierćnuty); także utwór artystyczny (zwany częściej mazurkiem), zawierający rytmy mazurkowe. W XVIII w. mazur wyszedł poza muzykę, rozpowszechnił się wśród szlachty oraz mieszczan i stał się tańcem narodowym.

Msza
Msza

cykliczna kompozycja wokalna lub wokalno‑instrumentalna, przeznaczona do wykonania w kościele podczas obrzędu liturgii.

Opera
Opera

dramatyczno‑muzyczny, wokalno‑instrumentalny, z akcją dramatyczną, monologami i dialogami ujętymi w libretcie, przeznaczony do wykonania na scenie (z odpowiednią scenografią), zwykle w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze operowym, również zwanym operą.

Operetka
Operetka

(wł. operetta – mała opera), gatunek teatralno‑muzyczno‑taneczny, powstały w XIX wieku we Francji; składa się z fragmentów muzycznych i tanecznych, przeplatanych ustępami mówionymi operetka jest poprzedzona uwerturą i zakończona rozbudowanym finałem; operetki są wykonywane w teatrze muzycznym, zwanym także operetką.

Pieśń
Pieśń

utwór wokalny, na ogół do tekstu lirycznego, solowy lub chóralny.

Źródło:

Encyklopedia Muzyczna PWM, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2012

Biblioteka muzyczna

R1ZabAgEUnWvx
Ilustracja przedstawia obraz Orazia Gentileschiego pod tytułem „Grająca na lutni”. Dzieło ukazuje młodą kobietę o jasnej cerze i długich, rudych włosach upiętych w warkocze. Ubrana jest w długą suknię. Siedzi przy stole, na krześle okrytym czerwonym suknem. Na stole leżą skrzypce oraz dokumenty. Kobieta w dłoniach trzyma lutnię, na której gra. Po wybraniu ilustracji zostanie odtworzony utwór muzyczny, fragment opery autorstwa Francesci Caccini pod tytułem „La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina, Cosě perfida Alcina”. Kompozycja przeznaczona jest na alt i grupę instrumentów akompaniujących. Posiada umiarkowane tempo. Cechuje się dramatycznym charakterem.
Orazio Gentileschi, „Grająca na lutni” ok. 1626, wikimedia.org, domena publiczna (Ilustracja); Francesca Caccini, „La liberazione di Ruggiero dall’isola d’Alcina”, „Cosě perfida Alcina”, 1625, online-skills, CC BY 3.0
RYZ9PLDVhMgXh
Ilustracja przedstawia portret Stanisława Moniuszki wykonany prawdopodobnie w 1965 roku przez malarza Tytusa Malaszewskiego. Obraz namalowany został techniką olejną, w czarno-białej kolorystyce. Moniuszko pokazany jest tutaj jako dojrzały mężczyzna z krótkimi, zaczesanymi do tyłu włosami. Na nosie ma okulary z małymi, owalnymi oprawkami. Ubrany jest elegancko, w ciemny garnitur, jasną koszulę i ciemną muchę. Po wybraniu ilustracji zostanie odtworzony utwór muzyczny autorstwa Stanisław Moniuszki pod tytułem „Prząśniczka”.
Stanisław Moniuszko, wikimedia.org, domena publiczna (Ilustracja); Stanisław Moniuszko, „Prząśniczka”, online-skills, CC BY 3.0
ReUfgQZ6FcOhS
Ilustracja interaktywna przedstawia okładkę zeszytu z nutami pod tytułem „Wybór piosnek polskich utworu Stanisława Moniuszki”. Na ilustracji znajdują się tytuły 13 utworów Moniuszki. Publikacja datowana jest na rok 1895. Po wybraniu ilustracji zostanie odtworzony utwór muzyczny autorstwa Stanisław Moniuszki pod tytułem „Kozak”.
„Wybór piosenek polskich Stanisława Moniuszki”, imslp.info, domena publiczna (Ilustracja); Stanisław Moniuszko, „Kozak”, online-skills, CC BY 3.0

Bibliografia

Stanisław Moniuszko, Opracował Jan Prosnak, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1968

Encyklopedia Muzyczna PWM, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2012

operomania.hg.pl