Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RufDyPtYgkJQk
Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej Źródło: Ilya Repin, Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej, 1888, Tretyakov Gallery, Moskwa, domena publiczna.

Piękno i brzydota schyłku XIX wieku

Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej
Ilya Repin, Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej, 1888, Tretyakov Gallery, Moskwa, domena publiczna
Polecenie 1.1

Sprawdź znaczenie słowa „patriarchalny”.

Polecenie 1.2

Przyjrzyj się ilustracjom, wysłuchaj wykładu. Zwróć uwagę, jak wyglądały relacje między medykami i osobami chorymi w XIX wieku. Dlaczego w tej epoce znacząco wzrósł autorytet lekarzy?

R184cNMkjtHiL1
Doktor
Luke Fildes, Doktor, 1891, domena publiczna
RPIjmVMGrvGUH1
Wypadek
Pascal Dagnan-Bouveret, Wypadek, 1879, olej na płótnie, Walters Art Museum, domena publiczna
R1LU7Gpm0tRoM1
Doktor
Emmery Rondahl, Doktor, 1882, olej na płótnie, domena publiczna
R1NbFSl2k52Tb
j0000008VBB3v25_00000016

Postęp w dziedzinie medycyny i higieny

W XIX wieku doszło do przełomowych zmian w dziedzinie chirurgii. Już w trakcie wojen napoleońskich zaczęto stosować amputacje zranionych kończyn, co chroniło rannych przed zakażeniem całego organizmu. Przemysłowa produkcja nowego wynalazku, jakim było mydło, przyczyniła się do zmniejszenia ryzyka infekcji: około 1870 roku upowszechniło się mycie rąk przed operacją. Zaczęto używać narzędzi chirurgicznych i zaprzestano dotykania ran rękoma. Przełomem okazało się jednak odkrycie, że w powietrzu są wszechobecne drobnoustroje. Stało się to możliwe za sprawą badań, które prowadził francuski chemik Louis Pasteurj0000008VBB3v25_000tp001Louis Pasteur. Nauka zawdzięcza mu przełomowe odkrycie drobnoustrojów odpowiedzialnych za fermentację i rozkład. Pasteur nie poprzestał jednak na rozważaniach teoretycznych, lecz opracował pierwsze w świecie szczepionki przeciwko wściekliźnie, wąglikowi i cholerze. Pierwszym dzieckiem uratowanym dzięki szczepionce był pogryziony przez wściekłego psa 9‑letni chłopiec.

W II połowie XIX — po odkryciach Pasteura — zaczęła się era tworzenia kolejnych szczepionek z osłabionych zarazków, które uodparniały organizm, nie szkodząc mu. Odkrycie bakterii wywołujących gruźlicę i cholerę, dokonane przez niemieckiego lekarza Roberta Kocha (1843–1910), pozwoliło na walkę z epidemiami tych chorób.

Dzięki badaniom Pasteura lekarze zrozumieli, że to właśnie mikroorganizmy są odpowiedzialne za występowanie zapaleń, tężca i gangreny, stanowiących istną plagę w szpitalach na całym świecie. Położyło to podwaliny pod nowe zasady aseptykij0000008VBB3v25_000tp002aseptykiantyseptykij0000008VBB3v25_000tp003antyseptyki, wynalezionej przez angielskiego chirurga Josepha Listeraj0000008VBB3v25_000tp004Josepha Listera (1827–1912). Rozpowszechnił on zwyczaj rozpylania karboluj0000008VBB3v25_000tp005karbolu w pomieszczeniach szpitalnych i w salach operacyjnych. Później zastąpiono tę metodę odkażaniem narzędzi, bielizny i rękawic.

R1c6FZh6XgNg21
Louis Pasteur
Albert Edelfelt, Louis Pasteur, 1885, olej na płótnie, Musée d'Orsay, domena publiczna

Za sprawą badań nad fermentacją Pasteur obalił powszechnie uznawaną wówczas teorię samorództwa bakterii, według której miały one samoczynnie powstawać z nieożywionej materii (podobnie myślano o pochodzeniu organizmów niższych, np. myszy, pcheł czy much, które jakoby miały lęgnąć się z brudu). Jej zagorzałym zwolennikiem był niejaki Pouchet, dyrektor Muzeum Akademii Nauk Przyrodniczych w Rouen. Spór między nim a Pasteurem trwał aż cztery lata i przeszedł do historii, najpewniej dlatego, że zainteresował się nim sam cesarz Napoleon III i jego żona, cesarzowa Eugenia. W celu rozstrzygnięcia konfliktu powołano nawet specjalną komisję, która zebrała się w kwietniu 1864 roku, aby wysłuchać racji obu uczonych. Pasteur ostatecznie obalił wspomnianą teorię, udowadniając, że nośnikiem bakterii jest znajdujący się w powietrzu kurz. Dokonał tego, prezentując publiczności wypełnione rosołem butelki o wąskich szyjkach. Dzięki charakterystycznemu kształtowi naczynia zupa pozostawała klarowna, podczas gdy płyn wystawiony na działanie kurzu stawał się niezdatny do jedzenia. Pasteur udowodnił poza tym, że drobnoustroje są wrażliwe na zmiany temperatury, co zaowocowało wynalezieniem przez niego nowej metody konserwacji żywności, zwanej od jego nazwiska pasteryzacją.

W profilaktyce lekarskiej zaczęto stosować stetoskop lekarski (w I połowie XIX wieku) oraz prześwietlenia promieniami X, odkrytymi w 1895 roku przez Wilhelma von Roentgenaj0000008VBB3v25_000tp006Roentgena. Dwa lata później polski lekarz i patologj0000008VBB3v25_000tp007patolog Edmund Biernacki po raz pierwszy zaobserwował związek między szybkością opadania krwinek w osoczu a ogólnym stanem organizmu. Tak zwany odczyn Biernackiego (test OB) pozwolił wykrywać nieprawidłowości w dość prostym badaniu krwi. Każde z tych odkryć i wynalazków zwiększyło szanse na postawienie trafnej diagnozy i skuteczniejszą walkę z chorobami.

Ciekawostka

W XIX stuleciu upowszechniła się praktyka przeprowadzania sekcji zwłok. Stanowiły one ważne źródło fachowej wiedzy medycznej. W epoce nowożytnej sekcje były widowiskami przeznaczonymi dla szerokiej publiczności i równie popularnymi jak publiczne egzekucje. Odbywały się w miejscach określanych mianem teatrów anatomicznych. W XIX stuleciu sekcje zwłok stały się „poglądowymi lekcjami” dla studentów medycyny. Prezentowane poniżej obrazy Thomasa Eakinsaj0000008VBB3v25_000tp008Thomasa Eakinsa, jednego z najważniejszych amerykańskich malarzy realistów tamtej epoki ukazują wydarzenia, nawiązujące już tylko scenografią do dawniejszej tradycji.

Polecenie 2

Wyjaśnij, czy ilustracje przedstawiają operacje przeprowadzane zgodnie z zasadami antyseptyki.

R1YZjm1At2zcC1
Klinika doktora Grossa
Thomas Eakins, Klinika doktora Grossa, 1875, olej na płótnie, Philadelphia Museum of Art, domena publiczna
RkenG7gUKnzTr1
Klinika doktora Agnew
Thomas Eakins, Klinika doktora Agnew, 1889, domena publiczna

W II połowie XIX wieku zmienił się stosunek społeczeństwa do higieny. Zaczęto dostrzegać związek między jej przestrzeganiem a zdrowiem. Powszechne było regularne mycie ciała, sprzątanie i czyszczenie swojego otoczenia. Vincent Priessnitzj0000008VBB3v25_000tp009Vincent Priessnitz wynalazł urządzenie do natrysków wodnych, od jego nazwiska nazwane prysznicem. Woda zaczęto traktować jako środek zdrowotny. Praktyczne zastosowanie odkryć z dziedziny biologii i chemii oraz rozpowszechnianie zaleceń higienicznych — jednym z najważniejszych była kontrola wody pitnej w miastach — doprowadziło na początku XX wieku do wydłużenia ludzkiego życia o blisko 15 lat.

RrpslsbZnhDSC1
"Nie lękajcie się" - Mężczyzna i kobieta w strojach kąpielowych
"Nie lękajcie się" - Mężczyzna i kobieta w strojach kąpielowych, 1912, domena publiczna

W II połowie XIX wieku bardzo popularne stały się morskie kąpiele. Kąpano się jednak inaczej, niż robimy to dziś.

Ćwiczenie 1
R1PAFBEQYwab51
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008VBB3v25_000tp001
j0000008VBB3v25_000tp002
j0000008VBB3v25_000tp003
j0000008VBB3v25_000tp004
j0000008VBB3v25_000tp005
j0000008VBB3v25_000tp006
j0000008VBB3v25_000tp007
j0000008VBB3v25_000tp008
j0000008VBB3v25_000tp009
j0000008VBB3v25_0000002X

Przekleństwo cholery: epidemie i ich konsekwencje

Powszechne w XIX wieku choroby, takie jak cholera i tyfus plamisty, dziesiątkowały głównie ludność ubogą. Istniała ścisła zależność między klęskami nieurodzaju i głodu a wzrostem zachorowań na te epidemiczne choroby. Medycyna, mimo imponującego rozwoju diagnostyki i chirurgii, przez długi czas pozostawała wobec nich bezradna. Lekarze nie dysponowali środkami pozwalającymi skutecznie je zwalczać. W omawianym stuleciu skutecznie poradzono sobie jednak z epidemią ospy, która do tego czasu dotykała dzieci ze wszystkich warstw społecznych. Rządy większości państw europejskich wprowadziły w XIX wieku przymus szczepień przeciw ospie.

Ciekawostka
R1CCa8fkrq5gp
Wirus krowiej ospy - rysunek satyryczny
James Gillray, Wirus krowiej ospy - rysunek satyryczny, 1802, domena publiczna

Wirus krowiej ospy (krowianki) używany był od początku XIX wieku do szczepień, co budziło opór wielu zachowawczych środowisk. Rysunek satyryczny z epoki to przykład propagandy skierowanej przeciwko akcji szczepienia ospy.

R1ZewYvUpTPPI
1
Ćwiczenie 2
R3AHfR9D74OdS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

W dawnych epokach w szpitalach rzadko można było spotkać ludzi chorych i lekarzy. Przebywali w nich natomiast nędzarze i żebracy. Dopiero w II połowie XIX wieku szpitale przestały pełnić funkcję schronienia dla ludzi ubogich i zaczęły służyć już tylko ludziom chorym. Zmienił się też ich wygląd. Zaczęto wprowadzać budownictwo pawilonowe, dzięki czemu każda specjalizacja medyczna (np. okulistyka, laryngologia, choroby zakaźne czy chirurgia) zyskiwała odrębny budynek. Ten podział wynikał z chęci powstrzymania rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych.

RufDyPtYgkJQk1
Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej
Ilya Repin, Eugeniusz Wasiliewicz Pawlow na sali operacyjnej, 1888, Tretyakov Gallery, Moskwa, domena publiczna
Polecenie 3

Odwiedź dziewiętnastowieczny szpital i zajrzyj na salę operacyjną. Po czym poznasz, że są to sceny z XIX, a nie XX wieku? Określ specjalizację lekarza przeprowadzającego tę operację.

Ciekawostka
Rqvm2UDRpohCp
Operacja
Henri Gervex, Operacja, II poł. XIX w., domena publiczna

Na początku XIX wieku wciąż nie znano sposobu na skuteczne znieczulanie pacjentów, więc operacje były dla nich ciężkim przeżyciem. W latach 30. XIX wieku zaczęto stosować „gaz rozweselający” (podtlenek azotu), dopiero jednak odkrycie w 1842 roku usypiających właściwości chloroformu oraz eteru pozwoliło oszczędzić chorym wielu cierpień. Pacjentka uwieczniona przez artystę została znieczulona i nie odczuwa bólu.

j0000008VBB3v25_0000003Y

Karol Darwin i nowe spojrzenie na człowieka

W 1859 roku brytyjski botanik Karol Darwin (1809–1882) ogłosił swą teorię ewolucji, publikując pracę O powstawaniu gatunków. Była ona wynikiem przemyśleń i obserwacji prowadzonych w latach 30. XIX wieku w trakcie pięcioletniej ekspedycji badawczej na okręcie Beaglej0000008VBB3v25_000tp00ABeagle, wiodącej dookoła świata. Głosiła ona, że poszczególne gatunki w świecie zwierząt rozwijają się wskutek doboru naturalnego, czyli poprzez walkę, z której wychodzą zwycięsko gatunki najsilniejsze i najwartościowsze. Wskutek tak przebiegającego doboru gatunki zmieniają się w wyniku ewolucji swoich cech.

Darwin długo jednak zwlekał z ogłoszeniem swoich odkryć. Współczesnych szokowało podważenie dotychczasowych wyobrażeń o świecie, opartych na prawdach starotestamentowych. Rozpoczęły się spory, które nasiliły się jeszcze bardziej po ukazaniu się kolejnej przełomowej pracy Darwina – O pochodzeniu człowieka i o doborze płciowym (1871), w której włączył on ludzkość w długi proces odkrytej przez siebie ewolucji. Wywodził pochodzenie człowieka od niższych gatunków, od małp człekokształtnych. Dokonania naukowe Darwina zrewolucjonizowały botanikę, biologię i medycynę, a także wywarły ogromny wpływ na nauki społeczne. W 1900 roku teorię ewolucji uzupełniły docenione dopiero po niemal pół wieku badania czeskiego zakonnika Gregora Mendla. Krzyżując odmiany grochu siewnego, ustalił on reguły dziedziczenia, i stworzył teoretyczne podstawy genetyki.

Przeciwko koncepcjom Karola Darwina gwałtownie występowały środowiska religijne żydowskie i chrześcijańskie. Bulwersowała je informacja, że prawdopodobnie „pochodzą od małpy”. Mimo oporu wielu osób darwinizm wywarł ogromny wpływ na europejskie życie umysłowe.

R5L1f3ePx0TsZ1
Karykatura Karola Darwina
André Gill, Karykatura Karola Darwina, 1878, domena publiczna
Polecenie 4

Scharakteryzuj wymowę karykatury przedstawiającej Darwina.

Ciekawostka

Jeśli człowiek pochodzi od małpy, to dlaczego wciąż tyle jest małp na świecie i żadna nie stała się człowiekiem? Takie pytanie nasuwa się, jeśli traktować ewolucję jako proces ustawicznych i kierunkowych zmian i jako zjawisko, którego celem jest nieustanny postęp. Rzeczywiście, za sprawą Darwina myślano tak przez długi czas. Dopiero badania uczonych w XX wieku pozwoliły na unowocześnienie jego teorii. Dziś uważa się, że ewolucja promuje sprawdzone rozwiązania. Dlatego gatunki żyjące w większych ekosystemach, włącznie z ludźmi, trwają obok siebie niezmienione od milionów lub setek lat.

j0000008VBB3v25_000tp00A
j0000008VBB3v25_0000004I

Sigmund Freud i wiktoriańska moralność

Panujące w Wielkiej Brytanii przekonania religijne i surowe zasady moralne w połączeniu z rozwojem cywilizacji naukowo‑technicznej stworzyły podstawy kultury nazwanej (wraz z całą epoką) wiktoriańską od imienia brytyjskiej królowej Wiktorii, która rządziła od schyłku lat 30. aż do początku XX wieku. Jej szczególnym przejawem były zróżnicowane, odrębne dla mężczyzn i kobiet, standardy moralne i obyczajowe. W życiu codziennym ściśle rozdzielano sferę prywatną (życie domowe) od sfery publicznej (pozadomowej) i stosowano całkowicie odrębne modele wychowania dziewcząt i chłopców. Także w wymaganiach względem kobiet i mężczyzn, złączonych związkiem małżeńskim, nie było równowagij0000008VBB3v25_000tp00Brównowagi. Od mężczyzn oczekiwano, że w życiu małżeńskim będą się kierować wstrzemięźliwością seksualną, a w razie konieczności — wizytować domy publiczne. Czcij męża swego, ale przymykaj oko na to, co robi poza domem. Ty pozostań „domowym aniołem” — głosiła niepisana zasada, obowiązująca kobiety. Taka „podwójna moralność” była źródłem wielu problemów psychicznych mężczyzn i kobiet.

Ciekawostka
RyANJP3REJdSr
W salonie przy rue des Moulins
Henri de Toulouse-Lautrec, W salonie przy rue des Moulins , 1894, olej na płótnie, Musée Toulouse-Lautrec, domena publiczna

Domy publiczne stały się istotnym elementem pejzażu kapitalistycznego miasta. Między rokiem 1850 a 1900 w europejskich metropoliach gwałtownie wzrosła liczba kobiet oferujących płatne usługi seksualne, które były wówczas wśród mężczyzn bardzo rozpowszechnione. Z wielkim talentem portretował je w swoich pracach Henri de Toulouse‑Lautrecj0000008VBB3v25_000tp00CToulouse‑Lautrec, słynny francuski malarz, który swoimi litografiami wywarł wielki wpływ na rozwój nowoczesnego plakatu. Jak wielu ówczesnych artystów, był on stałym bywalcem paryskiego półświatka.

Pod koniec XIX wieku głośna stała się teoria dotycząca przyczyn chorób psychicznych, której autorem był austriacki psychiatra Sigmund Freudj0000008VBB3v25_000tp00DSigmund Freud (1856–1939). Opierała się ona na założeniu, że człowiek jest przede wszystkim istotą biologiczną, co naraża go na konflikt z kulturą i cywilizacją. Freud opracował metodę, która miała umożliwić leczenie dolegliwości psychicznych pacjentów dzięki odpowiedniej interpretacji treści nieuświadamianych sobie przez nich. W 1900 roku opublikował pierwszą z prac: O marzeniu sennym. Metoda psychoanalizy – jak nazwał swoją teorię – została stworzona do celów terapeutycznych i wkrótce zyskała światowy rozgłos. Kluczowym elementem teorii Freuda było podkreślanie wpływu doświadczeń z dzieciństwa i psychicznych kosztów tłumienia seksualności w sposób zgodny z wymogami ówczesnej obyczajowości. Dzięki Freudowi Europejczycy mogli zmierzyć się z tabuj0000008VBB3v25_000tp00Etabu, jakim była w tej epoce cielesność człowieka. Podstawowe dzieła Freuda przypadły już jednak na kolejną epokę, jaka narodziła się po I wojnie światowej. Jego koncepcje poddano naukowej krytyce.

j0000008VBB3v25_000tp00B
j0000008VBB3v25_000tp00C
j0000008VBB3v25_000tp00D
j0000008VBB3v25_000tp00E
j0000008VBB3v25_00000056

Moda i demokratyzacja

Rozwój fabrycznej produkcji tkanin i dodatków krawieckich doprowadził w ciągu XIX wieku do znacznego obniżenia kosztów produkcji i cen odzieży, a więc także zwiększenia jej dostępności. Moda, której do niedawna — ze względu na niezwykle wysokie ceny strojów — mogli ulegać jedynie przedstawiciele arystokracji i burżuazji, zaczęła przenikać do świadomości średnich i niższych warstw społecznych. W produkcji ubrań coraz ważniejsze stawały się użyteczność, wygoda i respektowanie wymogów higieny. Jednak tendencja ta dużo szybciej znalazła odzwierciedlenie w kroju i fasonach odzieży męskiej niż kobiecej. Na przełomie XIX i XX wieku powszednie ubrania mężczyzn zostały dostosowane do wymogów życia aktywnego. Różniły się jedynie gatunkiem tkanin i jakością wykonania. W przypadku kobiet nastąpiło to dużo później, gdyż moda kobieca była przeznaczona dla kobiet z wyższych sfer, niepracujących zawodowo. Nie przeszkadzało to warstwom mieszczańskim kopiować te wzory, wygląd „damy” był bowiem najbardziej pożądanym przejawem odpowiedniego statusu społecznego. Dopiero po 1900 roku w sprzedaży pojawiła się gotowa konfekcja, zaczęła się też upowszechniać moda na sportową sylwetkę.

R1dd5ByWv7N9p1
ARABELLA MARIA: "Only to think, Julia dear, thatour Mothers wore such ridiculous fashions as these!" [Tylko pomyśl, droga Julio, że nasze matki ubierały się tak dziwnie…] OBIE: "Ha! ha! ha! ha!"
Korowód pokoleń, 1857, rysunek satyryczny, domena publiczna
Polecenie 5

Wyjaśnij, na czym polega ten rysunkowy dowcip (ilustracja powyżej). Poszukaj informacji o historii krynoliny i jej następczyni, tiurniury. Sprawdź w Internecie, jak zmieniała się moda kobieca w XIX wieku. Wynotuj najważniejsze informacje lub przygotuj prezentację na ten temat.

Ciekawostka
ROI5SmUHYU8Bq
Strój dziewczęcy
Strój dziewczęcy, 1885, domena publiczna

W XIX wieku upowszechnił się zwyczaj używania bielizny. Sprzyjało temu wprowadzenie szycia maszynowego i zamiana sztywnego materiału na miękką dzianinę.

Polecenie 6

Poszukaj informacji o nowych rodzajach bielizny, jakie noszono w tej epoce.

Kapsuła czasu
Polecenie 7

Przyjrzyj się poniższym ilustracjom. Co możesz na ich podstawie powiedzieć o XIX‑wiecznych kanonach urody kobiecej? Jak zmieniły się w XX wieku oczekiwania względem kobiecej sylwetki?

Lata 70. i 90. XIX wieku

Rn3NV4YLnpdN31
Projekt crinolette
Marcus Berliner, Projekt crinolette, 1872, domena publiczna
RW6pMR1eLenaw1
Paryżanka
Dupont, Paryżanka, 1898, domena publiczna

Lata 20. XX wieku

R1Q9Vu98e1DXm1
Strój z lat 20 XX wieku
Strój z lat 20 XX wieku, 1922, domena publiczna

Lata 40. XX wieku

RHwD5jwoiBAci1
Gorset
Gorset, 1941, licencja: CC BY-SA 2.0

Przełom XX i XXI wieku. Popularna lalka Barbie w wersji tradycyjnej i zmodyfikowanej przez artystę. Nickolay Lamm nadał jej prawdziwe kształty współczesnej nastolatki.
Link do zdjęcia

Ciekawostka
Ra68O8kVd8pc4
Rysunki z epoki na podstawie dwóch fotografii chorującej na anoreksję pacjentki jednego z najwybitniejszych brytyjskich psychiatrów Williama Gulla.
William Withey Gull, Anorektyczka, 1873, domena publiczna

Anoreksję, czyli jadłowstręt psychiczny, diagnozowano już w XIX wieku. Osoby cierpiące na tę chorobę to w większości dziewczęta i kobiety, które odczuwają nieuświadomiony lęk przed identyfikacją z własną płcią, ale dotyka ona także chłopców. Chorzy unikają kontaktu z innymi osobami, zwłaszcza z przeciwną płcią, a także odchudzają się, aby w wyniku diety zachować sylwetkę dziecka.