Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony
RtxFCr1kQTlhl

Pierwsze wolne elekcje

Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1592 roku
domena publiczna

Wprowadzenie

Francuz podróżujący po Polsce w XVI wieku tak pisał o stosunku Polaków do króla:

Elekcja Henryka WalezegoJehan Choisnyn
Jehan Choisnyn Elekcja Henryka Walezego

Podkreślić należy posłuszeństwo i wierność Polaków wobec prawnie obranych królów. Chociaż przysługuje im prawo wyboru króla, to zawsze dotychczas wybierali synów królów panujących. Nie wydaje mi się, żeby wśród innych narodów można było spotkać się z podobnym przykładem. Rząd państwa polskiego jest czymś w rodzaju republiki, w której królowie nie mogą obalić tego, co raz zgodnie przez sejm zostało uchwalone. Jednakże nawet jeżeli król polski źle rządzi, to w ciągu ostatnich pięciu wieków nie zaszedł wypadek, jak to ma miejsce w innych krajach, buntu przeciwko królowi, poza jednym wyjątkiem. Co więcej, chociaż mieli sposobność zemsty na całym rodzie wypędzonego króla, to nie tylko tego nie zrobili, ale nawet wybrali brata tego, którego wypędzili. Gdy król Ludwik Węgierski, który pochodził z domu andegaweńskiego, zmarł bez męskiego potomka, Polacy po jego śmierci, chociaż mieli możność wyboru kogo innego, wzięli sobie za króla córkę wspomnianego Ludwika Jadwigę, która następnie poślubiła Jagiełłę, wielkiego księcia litewskiego. Uznawali więc prawo wielkości i autorytetu i nigdy go nie nadużyli. Przeciwnie, słuchali swych królów za życia, szanowali ich i czcili po śmierci. Nie ma chyba drugiego narodu na świecie, który by tak niezłomnie i w ciągu tak długiego czasu trwał w miłości i przywiązaniu do dynastii tych, którzy sprawowali nad nim rządy.

j0000008FRB5v32_00000_BIB_001Jehan Choisnyn, Elekcja Henryka Walezego, [w:] Jan Gintel, Cudzoziemcy o Polsce. Relacje i opinie, t. 1, Kraków 1971, s. 159–160.
Ćwiczenie 1.1
R112iRBd7M7bI1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 1.2
RCJ10zWWVBneh1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Kiedy to było?

R15KLGXpsCF5B11
Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0
j0000008FRB5v32_0000000R

Szlachta wybiera króla

R1ORLmucIb8La1
Zygmunt August
Jan Matejko, domena publiczna

1572 roku umarł bezpotomnie król Zygmunt August. Był on ostatnim przedstawicielem dynastii Jagiellonów na polskim tronie. Król nie pozostawił dziedzica, ani nie wskazał następcy, dlatego szlachta musiała zdecydować, kto ma zostać nowym królem. Na zwołanym zaraz po śmierci króla sejmie szlachta z Polski i Litwy podjęła decyzję, że sama wybierze nowego monarchę. Postanowiono, że każdy szlachcic ma prawo oddać głos na swojego kandydata pod warunkiem, że osobiście przybędzie na elekcję, czyli wybory. Taki sposób wyboru króla nazwano wolną elekcją. Wszystkie elekcje przeprowadzano na polu elekcyjnym niedaleko Warszawy. Wolna elekcja była jednym z najważniejszych praw szlacheckich.

Ciekawostka

W Rzeczypospolitej mieszkało kilkaset tysięcy szlachty. Jednak na elekcję przyjeżdżało jej najczęściej od kilku do kilkunastu tysięcy. Dla wielu szlachciców kilkutygodniowy wyjazd był zbyt dużym wydatkiem, dlatego woleli zostać w domu. Przyjeżdżała szlachta bardzo bogata lub ta, która mieszkała niedaleko od Warszawy.

Pole elekcyjne

R1CqtTZvUcdB11
Pole elekcyjne
1900, domena publiczna

Króla szlachta wybierała na specjalnie wyznaczonym do tego polu niedaleko Warszawy. Pole to otoczone zostało wałem ziemnym, a wejścia na nie strzegły straże. Pilnowały one, aby nikt nie wchodził z bronią palną. Wewnątrz pola, wzdłuż wałów, szlachta ustawiała się w odpowiednim porządku – każde województwo miało swoje wyznaczone miejsce. W osobnej części pola budowano specjalne drewniane pomieszczenie – szopę senatorską. Obradowali w niej senatorowie, którzy słuchali przemówień i propozycji posłów reprezentujących kandydatów do tronu Rzeczypospolitej (kandydaci nie przyjeżdżali osobiście). Po wysłuchaniu wszystkich posłów prymas, w asyście innych senatorów, obchodził całe pole. Pytał o zdanie szlachtę z poszczególnych województw i spisywał liczbę głosów oddanych na każdego kandydata. Na koniec prymas, jako najważniejszy senator, ogłaszał, który kandydat uzyskał najwięcej głosów i został wybrany na króla.

Polecenie 1

Przyjrzy się planowi pola elekcyjnego i obrazowi przedstawiającemu wybory króla. Wskaż na ilustracjach cechy charakterystyczne pola elekcyjnego:

  • wał ziemny,

  • szopę senatorską,

  • miejsce dla posłów,

  • wejścia na pole elekcyjne.

Rp8UaPAkTlUyA1
Elekcja 1764
Bernardo Bellotto, Elekcja 1764, domena publiczna
j0000008FRB5v32_0000001V

Pierwsza wolna elekcja

ReQNqJpwNYoSr1
Henryk Walezy
Jan Matejko, domena publiczna

O tron Rzeczypospolitej ubiegało się wielu władców z innych krajów. Przysłali oni do Warszawy swoich przedstawicieli, którzy starali się zdobyć poparcie i głosy szlachty dla swoich kandydatów. Po wielu burzliwych dyskusjach w 1573 roku szlachta zebrana na polu elekcyjnym wybrała na króla kandydata z Francji (brata króla francuskiego Karola IX) księcia Henryka Walezego, po którego udało się do Paryża polskie poselstwo.

Polecenie 2

Przyjrzyj się scenie przybycia polskiego poselstwa do Henryka Walezego, namalowanej w XIX wieku. Wskaż na obrazie nowo wybranego władcę i polskich szlachciców. Po czym można ich poznać? Co ich wyróżnia?

Rh7kkAVopzye41
Polskie poselstwo u Henryka Walezego
Teodor Axentowicz, Polskie poselstwo u Henryka Walezego, ok. 1910, domena publiczna
Polecenie 3

Na obrazie możesz zobaczyć, jak elekcję Henryka wyobrażał sobie trzysta lat później malarz Jan Matejko. Opisz atmosferę panującą w czasie obrad.

uzupełnij treść
R1HzHJC1R6GvB1
Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja R.P. 1573
Jan Matejko, Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota wolność. Elekcja R.P. 1573, 1889, Olej na płótnie, Zamek Królewski w Warszawie, domena publiczna
j0000008FRB5v32_000EX001

Artykuły henrykowskie

Król we Francji miał większą władzę niż król w Rzeczypospolitej, którego ograniczały przywileje szlacheckie. Dlatego część szlachty uważała, że należy zobowiązać nowo wybranego króla do przestrzegania polskiego prawa i przywilejów szlacheckich. W tym celu spisano specjalny dokument. Zawierał on najważniejsze prawa i przywileje obowiązujące w Rzeczypospolitej, których dotrzymania musiał zaprzysiąc przed koronacją każdy elekcyjny władca. Znalazł się tam również punkt, według którego szlachta mogła wypowiedzieć królowi posłuszeństwo, jeśli ten będzie łamał prawo. Zbiór ten nazwano Artykułami henrykowskimi, od imienia pierwszego władcy elekcyjnego.

Polecenie 4

Przeczytaj kilka postanowień Artykułów henrykowskich, do przestrzegania których zobowiązywał się przyszły król, a następnie wykonaj ćwiczenie.

Artykuły henrykowskie
Artykuły henrykowskie

Nie mamy mianować ani obierać [wybierać] króla na państwo, sukcesora [następcy] naszego wsadzać. A to dlatego, aby […] wolne wybieranie króla zostawało wszem Stanom Koronnym.

O wojnie albo ruszeniu pospolitym nic zaczynać nie mamy, bez pozwolenia sejmu wszech stanów.

Sejm walny koronny we dwie lecie [co dwa lata] najdalej ma być składan [zwoływany], a gdzieby to była pilna a gwałtowna potrzeba Rzeczypospolitej, wtedy […] go składać [zwoływać] będziemy.

Podatków […] postanawiać nie mamy, bez dozwolenia wszech stanów na sejmie walnym.

j0000008FRB5v32_00000_BIB_002Artykuły henrykowskie, [w:] , Volumina legum II, Warszawa 1733, s. 897–901.
Ćwiczenie 2
R1NTYJCFbg6r81
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Ciekawostka

Poselstwo polskie do Francji

Po wyborze Henryka do Francji udało się poselstwo złożone z przedstawicieli senatu Rzeczypospolitej. Senatorów przyjęto w Paryżu z wielkimi honorami. Polacy imponowali Francuzom znajomością języków i wykształceniem.

Polecenie 5

Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.

RTAIYSiqSofeq
Przyjęcie poselstwa polskiego w Paryżu
Antoine Caron, Przyjęcie poselstwa polskiego w Paryżu, ok. 1580, domena publiczna
R1atIwT3Rsirc1
Ćwiczenie 3
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008FRB5v32_0000003J

Ucieczka Henryka Walezego

Na początku 1574 roku Henryk Walezy przybył do Krakowa, gdzie został koronowany. Jednak kilka miesięcy później dowiedział się o śmierci swojego brata, króla Francji Karola IX. Postanowił wówczas, w tajemnicy przed Polakami, opuścić Kraków i wrócić do Francji, gdzie odziedziczył tron po zmarłym bracie i został królem. O jego planach wiedziało tylko kilku zaufanych towarzyszy. Henryk wraz z nimi wymknął się w nocy z zamku na Wawelu i ruszył w kierunku granicy. W momencie, kiedy ją przekraczał, dogonił go pościg urządzony przez polskich senatorów. Prosili oni króla, aby nie wyjeżdżał z kraju i nie opuszczał swoich poddanych. Ten obiecał jedynie, że wróci, gdy tylko załatwi wszystkie sprawy we Francji. Jak się miało okazać, do Polski nie wrócił już nigdy.

Polecenie 6

Przyjrzyj się ilustracji, a następnie wykonaj ćwiczenie.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
RkBQJOrdElvyv1
Ucieczka Henryka Walezego z Polski
Artur Grottger, Ucieczka Henryka Walezego z Polski, 1860, domena publiczna
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
Ćwiczenie 4
RclkVyqEDuzPS1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008FRB5v32_0000003Y

Stefan Batory – kolejny król elekcyjny

RGmWs607d781G1
Stefan Batory
Jan Matejko, domena publiczna

Po ucieczce Henryka do Francji szlachta miała nadzieję, że powróci on do Rzeczypospolitej. Po ponad roku oczekiwania zdecydowano jednak przeprowadzić drugą elekcję. Szlachta okrzyknęła królem Polski Annę Jagiellonkę, siostrę króla Zygmunta Augusta. Jednocześnie wysłano poselstwo na Węgry do księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego, ofiarowując mu koronę Rzeczypospolitej pod warunkiem poślubienia Anny Jagiellonki. Batory szybko zdecydował się na ślub, mimo że Anna miała już 53 lata i była od niego o dziesięć lat starsza. Na początku 1576 roku Batory przybył do Krakowa na koronację.

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
1
Ćwiczenie 5
R9kC51Y7Fhdzi1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
j0000008FRB5v32_0000004E

Wolna elekcja groźna dla państwa?

Wprawdzie wolna elekcja miała dać szlachcie możliwość wyboru na króla najlepszego kandydata, okazało się jednak, że niosła z sobą wiele niebezpieczeństw. Okres bezkrólewia był groźny dla państwa, ponieważ brak władcy mogli wykorzystać sąsiedzi, rozpoczynając w tym czasie wojnę. Ale niebezpieczny mógł być również sam wybór nowego króla. Zdarzało się w późniejszych latach, że szlachta wybierała kilku kandydatów, co prowadziło do wojen domowych. Władzę zdobywał wówczas najsilniejszy z kandydatów.

Ćwiczenie 6
R5Vf8pPH84D0K1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
j0000008FRB5v32_0000004J

Podsumowanie

JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow
1
Ćwiczenie 7
R8QsC9SRZlUwo1
zadanie interaktywne
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.
JPOL_E3_E4_Dodatkowyopiszasobow

Polecenia

  1. Opowiedz, czym była wolna elekcja i jak przebiegała.

  2. Przedstaw wady i zalety wolnej elekcji.

  3. Obecnie w Polsce głową państwa jest prezydent. Czy dobrze byłoby, gdyby prezydentem zostawał zawsze najstarszy syn poprzedniego prezydenta? Uzasadnij swoją opinię na ten temat.