Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Tam, gdzie są odpowiednie warunki, występują organizmy. Żyją nie tylko na powierzchni lądów i w wodach, ale także w glebie, na ciele i wewnątrz ciała innych organizmów. Są to zarówno mikroskopijnej wielkości bakterie, jak i te ogromne, np. największy ssak – płetwal błękitny.

ieLEpZCuLv_d5e252

1. Czy wszędzie żyje się tak samo?

Czynniki środowiska, które mają wpływ na życie organizmów:
Woda jest składnikiem ciała wszystkich organizmów. Brak wody prowadzi do odwodnienia i śmierci organizmu. Organizmy lądowe są przystosowane do pobierania, magazynowania oraz oszczędzania wody. Dostępność słodkiej wody na Ziemi jest zróżnicowana. Woda jest środowiskiem życia wielu organizmów.
Tlen służy organizmom do oddychania. Organizmy mają różne przystosowania do pobierania tlenu z otoczenia. W wodzie ilość tlenu jest mniejsza niż na lądzie.
Światło słoneczne służy roślinom do wytwarzania pokarmu z wody i dwutlenku węgla. Umożliwia zwierzętom orientację w środowisku. Ma też wpływ na temperaturę powietrza.
Temperatura otoczenia ma wpływ na rozwój roślin oraz zachowanie zwierząt. W wodzie wahania temperatury są małe, na lądzie – znacznie większe.

R10HaI2uqJLeq
Porosty
Porosty na skałach żyją mimo braku gleby, niedostatku wody i znacznych skoków temperatur
ieLEpZCuLv_d5e298

2. Jak zbudowana jest roślina?

Rośliny zielne – rośliny o zielonej lub częściowo zdrewniałej łodydze; mogą być jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie (byliny).
Krzewy – wieloletnie rośliny o zdrewniałych łodygach; od drzew różni je brak pnia.
Drzewa – wieloletnie rośliny o zdrewniałych łodygach; łodyga główna tworzy pień, który rozgałęzia się i wraz z liśćmi tworzy koronę.
Ze względu na rodzaj liści drzewa i krzewy dzieli się na liściaste, których liście mają płaską, szeroką, blaszkę liściową, i iglaste, których liście są przekształcone w igły.
Części ciała rośliny i ich funkcje:

  • korzeń – umożliwia pobieranie wody z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi; utrzymuje roślinę w podłożu.

  • łodyga – podtrzymuje liście i kwiaty; razem z liśćmi i kwiatami tworzy pęd, czyli nadziemną część; u większości roślin jest sztywna i wzniesiona do góry; umożliwia transport wody z korzenia do liści i kwiatów, a z liści do korzenia substancji pokarmowych.

  • liście – wytwarzają pokarm dzięki zawartemu w nich zielonemu barwnikowi.

  • kwiaty służą do wytwarzania nasion; często tworzą skupienie zwane kwiatostanami.

RltEjSblzXLsx
Budowa zewnętrzna liścia
Schemat budowy rośliny bez kwiatów, owoców i nasion
ieLEpZCuLv_d5e357

3. Procesy życiowe roślin

Etapy życia rośliny:

  • kiełkowanie nasion,

  • rozwój korzeni, łodygi i liści,

  • kwitnienie,

  • wytwarzanie owoców i nasion,

  • starzenie się i obumieranie rośliny.

Czynności życiowe roślin:

  1. odżywianie polega na wytwarzaniu pokarmu z wody i dwutlenku węgla przy udziale energii słonecznej; zachodzi w zielonych częściach rośliny, głównie w liściach;

  2. oddychanie to uwalnianie energii z pokarmu przy udziale tlenu;

  3. rozmnażanie to wydawanie na świat potomstwa;

RBvoxbuHElULu
Fotosynteza
Schemat przebiegu fotosyntezy u roślin
ieLEpZCuLv_d5e417

4. Mchy

Cechy charakterystyczne mchów:

  • głównie rośliny lądowe;

  • zwykle rosną w kępkach tworzących zwarte darnie;

  • osiągają niewielkie wymiary;

  • mają małe wymagania, ale najbardziej lubią wilgotne, zacienione miejsca;

  • rosną na glebie, głazach, w szczelinach skalnych, na korze drzew.

Znaczenie mchów:

  • zajmują ubogie, nieprzyjazne dla innych roślin miejsca, stopniowo stwarzając dla nich dogodne warunki;

  • magazynują wodę;

  • są pokarmem dla zwierząt;

  • z mchu torfowca powstaje torf, który jest wykorzystywany w ogrodnictwie, do produkcji lekarstw i kosmetyków, w niektórych krajach jest używany jako materiał opałowy.

R1AcJ4iGQSBBv
Budowa zewnętrzna mchu
Źródło: Anita Mowczan.
ieLEpZCuLv_d5e483

5. Skrzypy i paprocie

Cechy charakterystyczne skrzypów:

  • są roślinami lądowymi;

  • większość osiąga niewielkie rozmiary, największe gatunki dorastają do ok. 1 m wysokości;

  • mają niskie wymagania, rosną również w miejscach suchych.

Cechy charakterystyczne paproci:

  • są roślinami lądowymi, niektóre żyją w wodzie;

  • osiągają wymiary od kilku cm do około 20 m wysokości (paprocie drzewiaste);

  • młode liście są ślimakowato zwinięte;

  • dobrze rosną w miejscach wilgotnych, zacienionych.

Znaczenie skrzypów i paproci:

  • na polach, łąkach, w ogrodach skrzypy są niepożądane i uznawane za chwasty;

  • niektóre gatunki paproci są uprawiane jako rośliny pokojowe ze względu na okazałe liście.

Rdp1nPiaHfjGS
Budowa zewnętrzna paproci
Źródło: Anita Mowczan.
ieLEpZCuLv_d5e553

6. Rośliny nasienne

Cechy charakterystyczne roślin nasiennych:

  • żyją na lądzie i w wodzie;

  • są zbudowane z korzenia, łodygi, liści;

  • wytwarzają kwiaty;

  • wytwarzają nasiona.

Znaczenie roślin nasiennych:

  • tworzą duże zbiorowiska (np. lasy, łąki, stepy) będące miejscem życia zwierząt;

  • dostarczają surowca drzewnego do produkcji papieru, mebli, materiałów budowlanych;

  • zioła wykorzystuje się do produkcji leków i kosmetyków;

  • są pokarmem dla ludzi i zwierząt.

    R8udHNdVGzoIi
    Animacja przedstawia kolejne etapy cyklu rozwojowego sosny. Najpierw widać gałązkę z szyszkami. Pojawiają się większe grafiki przedstawiające szyszkę męską, a potem żeńską. Następnie przybliżenie na szyszkę żeńską i przedstawienie zalążków. Później schemat przedstawiający jak ziarna pyłku z szyszki męskiej przenoszone są na szyszkę żeńską i zapylają zalążki. Potem przybliżenie na zalążek. Następnie przedstawiona dojrzała szyszka. Po niej grafika siewki sosny.

ieLEpZCuLv_d5e617

7. Stawonogi

Cechy stawonogów:

  • są bezkręgowcami;

  • ciało składa się z głowy, tułowia i odwłoka (głowa może się zrastać z tułowiem, tworząc głowotułów);

  • odnóża są zbudowane z odcinków połączonych za pomocą stawów; pełnią różne funkcje;

  • ciało okrywa pancerz, który pełni rolę szkieletu zewnętrznego, nadaje ciału kształt, chroni przed urazami i utratą wody;

  • żyją w wodzie i na lądzie.

Znaczenie stawonogów:

  • są pokarmem dla innych zwierząt;

  • owady zapylają kwiaty;

  • wytwarzają surowce wykorzystywane przez człowieka (np. pszczoły – miód i wosk).

R2aiXvgXbFLxT
Biedronka
Przednia para skrzydeł biedronki jest przekształcona w barwne pokrywy, pod którymi kryją się skrzydła służące do lotu
ieLEpZCuLv_d5e681

8. Ryby

Przystosowania ryb do życia wodzie:

  • wydłużony, opływowy kształt ciała zmniejsza opór wody;

  • gruczoły śluzowe w skórze wydzielają śluz, który zmniejsza opór wody;

  • płetwy – narządy służące do poruszania się i utrzymania równowagi;

  • skrzela – narządy oddechowe, umożliwiające pobieranie tlenu z wody.

RuoJ6BBcmZVHq
Płetwy ryby
Rodzaje płetw
ieLEpZCuLv_d5e731

9. Żaby

Przystosowania płazów do życia w wodzie i na lądzie.

Przystosowania do życia na lądzie

Przystosowania do życia w wodzie

dwie pary kończyn

błona pławna między palcami kończyn tylnych

płuca

kijanka oddycha skrzelami

powieki na oczach

ieLEpZCuLv_d5e770

10. Gady

Przystosowania gadów do życia na lądzie:

  • skóra jest sucha, pokryta łuskami lub tarczkami, chroni przed utratą wody,

  • dwie pary kończyn (wyjątek węże),

  • oddychanie za pomocą płuc.

ieLEpZCuLv_d5e819

11. Ptaki

Cechy charakterystyczne ptaków:

  • skóra pokryta piórami;

  • pierwsza para kończyn jest przekształcona w skrzydła;

  • częścią układu oddechowego są worki powietrzne umożliwiające pobieranie tlenu podczas wdechu i wydechu;

  • szczęki są przekształcone w dziób, którego wielkość i kształt zależy od rodzaju pokarmu, jakim ptak się żywi;

  • kończyny tylne są zakończone pazurami;

  • są stałocieplne;

  • rozmnażają się składając jaja.

Ptaki w naszym otoczeniu
ieLEpZCuLv_d5e874

12. Ssaki

Cechy charakterystyczne ssaków:

  • skóra jest pokryta włosami;

  • są stałocieplne;

  • młode karmione mlekiem, długi czas opieki nad potomstwem.

ieLEpZCuLv_d5e920

13. Łańcuch pokarmowy i sieć pokarmowa

Łańcuch pokarmowy to zależność pokarmowa między organizmami. Na początku każdego łańcucha znajduje się producent – organizm samożywny. Po nim są konsumenci – organizmy cudzożywne. Konsument pierwszego rzędu żywi się producentami, a konsumenci dalszych rzędów żywią się innymi konsumentami. Destruenci to organizmy żywiące się szczątkami innych organizmów. Wiele łańcuchów pokarmowych tworzy sieć pokarmową.

RB4xKiq278ji4
Sieć pokarmowa
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
ieLEpZCuLv_d5e957

14. W lesie

Las to zespół roślinny, w którym występują głównie drzewa. W lasach roślinność tworzy piętra, dzięki czemu obok siebie może rosnąć wiele gatunków roślin, które mają różne potrzeby dotyczące wykorzystania energii słonecznej.
Piętra lasu:

  • ściółka – tworzą ją szczątki roślin (opadłe liście, gałązki, nasiona, owoce, szyszki), odchody zwierząt i martwe zwierzęta; żyją tu liczne bakterie i grzyby, owady, larwy owadów, dżdżownice, ślimaki;

  • runo leśne – tworzą je mchy, skrzypy, paprocie, grzyby, wrzosy, borówki, zawilce, konwalie; żyją tu owady, pająki, ropuchy, jaszczurki, jeże;

  • podszyt – składa się z krzewów takich jak np. czeremcha, kalina, jeżyna, malina, trzmielina, leszczyna, bez czarny oraz młodych drzew; ze zwierząt żyją tu liczne owady i ich larwy, pająki, kukułka, rzekotka drzewna;

  • korony drzew – tworzą sklepienie lasu; drzewa liściaste to dąb, buk, grab, jesion, osika, a do iglastych należą sosna, świerk, jodła, modrzew; żyją tu liczne ptaki, owady, wiewiórki;

RknYpgaCbxnUj
Piętra lasu
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.
ieLEpZCuLv_d5e1009

15. W polu i na łące

Łąka to zbiorowisko roślin, w którym dominują trawy i rośliny zielne. Większość roślin na łące to byliny – wieloletnie rośliny zielne.
Sadpole to tereny utworzone przez człowieka w celu zapewnienia sobie pokarmu, ziół, włókna i paszy dla zwierząt hodowlanych.
Przykłady roślin uprawnych:

  • warzywa: marchew, pietruszka, cebula, pomidor,

  • zboża: pszenica, jęczmień, żyto, owies, kukurydza,

  • rośliny oleiste: rzepak, słonecznik, len, rzepak,

  • drzewa owocowe: jabłoń, grusza, wiśnia,

  • krzewy owocowe: porzeczka, agrest, malina,

  • rośliny włókniste: len, bawełna,

  • rośliny zielarskie: mięta, lawenda, bazylia.

ieLEpZCuLv_d5e1070

Test

RslIAweK7o4GL1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
ieLEpZCuLv_d5e1105

Zadania

Ćwiczenie 1
R14b02FpicmH21
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RDrjRQhsUxhcF1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R30w7Cj3JUfyH1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R14J3qGMNCKZG1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RKGzNVXFgLvYr1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
RHm39qnHyDTnF1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 7
RqAWZmpCNnFuA1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Brygida Baranowska <Brygida.baranowska@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 8
RrDudxBlFkArO1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 9
RRgX4U7BL0ypw1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 10
R1PdILsiT3CHT1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 11
RXPVklobntPnm1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 12
RpKnEjtyWpa8E1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 13
RYT1cyDVwqqM81
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 14
RymDEkBjEWyoJ1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 15
R19TwbxCwoW7c1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 16
R63wVGyaJYkaQ1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 17
R1Qe5yodk5tSE1
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 18
RBZRKiqgY4nc51
[testowy tekst alternatywny]
Źródło: Andrzej Boczarowski <Andrzej.boczarowski@up.wroc.pl>, licencja: CC BY 3.0.