Ćwiczenia

W lekcjach powtórkowych skupimy się na części poświęconej pytaniom i poleceniom. Odnoszą się one do wielu różnych materiałów źródłowych (nie tylko tekstów oraz ilustracji, ale również map, tabel, wykresów itp.). Przede wszystkim musisz dokładnie zapoznać się z materiałami źródłowymi, a także zwrócić uwagę na polecenia. Poniżej przybliżamy, jak rozumieć polecenia w zadaniach różnego typu:

Pamiętaj, że odpowiedź musi odnosić się do źródła – błędem jest bazowanie wyłącznie na swojej wiedzy i ignorowanie podanego źródła. Chodzi bowiem o to, aby osoba odpowiadająca na pytanie umiejętnie połączyła analizę materiału źródłowego z własną wiedzą. Nie bój się korzystać z posiadanych informacji i zawsze odwołuj się do podanych źródeł. Pamiętajcie również o tym, by wczytywać się w polecenia – czasem wiedza własna nie jest potrzebna, czasem tekst to tylko inspiracja, a innym razem należy połączyć wiedzę z interpretacją tekstu.

Instytucjonalni uczestnicy życia społecznego

Obok wielu oczywistych zbiorowych uczestników życia społecznego – jednostek, grup, wspólnot, stowarzyszeń, zbiorowości i instytucji, warto wspomnieć również o organizacjach społecznych, organizacjach pozarządowych i ruchach społecznych oraz wyjaśnić fenomen tłumu (i masy).

Organizacje społeczne

Organizacja społeczna jest typem grupy, która powstaje w konkretnym celu statutowym. Działanie organizacji określa k.p.a. Ma sformalizowaną strukturę, która umożliwia jej osiągnięcie zaplanowanego celu. Powstaje jako instytucja życia społecznego kierująca się własną, bezosobową logiką działania, odrębną od logiki członków, którzy wchodzą w jej skład.

Organizacje pozarządowe

W demokratycznym państwie prawa jednym z podstawowych aktorów życia publicznego są organizacje pozarządowe (z ang. non‑government organizations – NGO) zakładane przez jednostki bądź grupy społeczne w celu ochrony i realizacji podstawowych praw i wolności ludzkich.

Organizacje pozarządowe nie są nastawione na zysk ekonomiczny samej organizacji ani jej członków, bardzo często określane są jako organizacje niedochodowe (z ang. organizations non profit – NPO). Najczęściej zakładane są jako stowarzyszenia albo fundacje.

Już Alexis de Tocqueville zwracał uwagę na rolę stowarzyszeń w powstaniu i praktyce demokracji, pisząc: Stowarzyszenie polega jedynie na fakcie publicznej akceptacji, jakiej pewna grupa ludzi udziela określonym ideom, oraz na tym, że podejmują się oni współdziałać w celu zapewnienia im rozkwitu, a w krajach o demokratycznym układzie społecznym istnienie stowarzyszeń stanowi konieczną przeciwwagę despotyzmu stronnictw politycznych.

Stowarzyszenia traktowane są jako „szkoła demokracji” i podobnie jak rodzina uważane za miejsce, gdzie człowiek może zdobyć „kapitał społeczny” – nauczyć się zaufania i współpracy, które są niezbędne do funkcjonowania na wolnym rynku i w polityce.

Organizacje pozarządowe odgrywają coraz większą rolę zarówno w krajach o bardziej liberalnym modelu, jak i w państwach, które jeszcze do niedawna szczyciły się modelem państwa opiekuńczego (ang. walfare state) – takiego, które dzięki rozbudowanym strukturom administracji państwowej zapewniało obywatelom m.in. opiekę, pomoc i usługi socjalne. Dzisiaj część tych kompetencji przejmują właśnie organizacje pozarządowe.

Istnieje niebezpieczeństwo, że organizacje te będą funkcjonowały według modelu polegającego jedynie na realizacji tego, co zleca im państwo – jako instrument jego polityki oraz na określonych przez państwo warunkach kontraktu i warunkach finansowych. Tym samym ich charakter jako organizacji w pełni pozarządowych nie byłby zachowany.

Innym modelem funkcjonowania organizacji pozarządowych jest nie tyle wypełnianie funkcji państwa, ile reprezentowanie interesów obywateli wobec niego. Ma to miejsce przede wszystkim tam, gdzie reguły wolnorynkowe (ale też instytucje państwowe) są niewystarczające do ochrony interesów społeczeństwa, np. konsumentów. Ci ostatni powołują wówczas organizacje, które mają bronić ich przed roszczeniami państwa czy brakami wynikającymi z nieuwzględniania przez wolny rynek np. pewnych podstawowych wolności i praw człowieka.

Ruch społeczny

Struktura ruchu społecznego jest otwarta i amorficzna (odznacza się nieuporządkowaną budową, co odróżnia ruch społecznyruch społecznyruch społeczny od organizacji) – nie istnieje w nim formalne członkostwo, czyli sformalizowany sposób przyjmowania i wykluczania członków.

Funkcjonowanie ruchu społecznego prowadzi do powstania tożsamości zbiorowej, której cechą charakterystyczną jest powstanie dyskursu opartego na świadomości „my” (a więc mówienia o sobie „my”). Wspiera on też tożsamości indywidualne, ale tylko właściwe dla danego ruchu.

Ruchy te powstają zazwyczaj w opozycji wobec zastanej rzeczywistości społecznej, ale w chwili instytucjonalizacji często zaczynają ją akceptować. Jedną z form instytucjonalizacji może być przekształcenie ruchu społecznego w organizację pozarządową.

Tłum i masy

Tłum charakteryzuje się:

• liczbą członków niedającą się zazwyczaj od razu określić;

• stosunkowo nietrwałym zgromadzeniem wielu ludzi;

• trudno przewidywalnym zachowaniem;

• nadmiarem zbiorowych emocji i instynktów – zachowaniem irracjonalnym;

• brakiem struktury wewnętrznej i stałych więzi między jego uczestnikami;

• tym, że składające się na niego jednostki nie zachowują odrębności i właściwej im racjonalności;

• łatwością do podporządkowania się charyzmatycznym przywódcom, ale i manipulacjom;

• tym, że umożliwia ekspresję zachowań, które w zwykłych warunkach byłyby tłumione, a nawet karane.

Pierwszym badaczem, który zajął się opracowaniem psychologicznej analizy zachowania tłumu ludzkiego, był ,Gustave Le Bon. Swoją analizę zawarł w dziele Psychologie des foules (Psychologia tłumu) wydanym w 1895 r.

W ujęciu Le Bona rewolucja przemysłowa miała konkretne następstwa, które wpłynęły na życie polityczne. Według badacza tłumy zaczęły opanowywać życie polityczne. Ma to znaczenie, gdyż tłum, pod względem psychologicznym, jest czymś anormalnym, ponieważ jego zachowaniem kierują popędy, a jego zachowania pozbawione są racjonalności. Tłum również ulega łatwo sugestiom.

Mając to wszystko na względzie, Le Bon dokonał krytyki socjalizmu (Psychologia socjalizmu) i syndykalizmu, a także wszelkich tendencji egalitarnych. To on był twórcą koncepcji, która mówiła o tym, że ustroje społeczne wywodzą się z instynktów ludzkich.

Społeczeństwo złożone głównie z ludzi jednolitych pod względem kulturowym, którzy tworzą masę, staje się podatne na oddziaływanie ideologii autorytarnych i totalitarnych.

• Z jednej strony można tu mówić o zjawisku ucieczki od wolności i odpowiedzialności (Erich Fromm, Ucieczka od wolności), charakteryzującej masy i wyłonione z nich wielkie ruchy wspierające rządy autorytarne, a szczególnie totalitarne: faszyzm, narodowy socjalizm, komunizm.

• Z drugiej strony zwraca się uwagę na to, że tłum i masa tworzą dla jednostki takie otoczenie, w którym może ona zrealizować potrzeby i wartości nieosiągalne w „normalnych” strukturach społecznych. Z tego punktu widzenia tłum i masa są w pewien sposób racjonalne (przykładem mogą być demonstracje tłumów protestujących przeciw – przynajmniej subiektywnie złym – warunkom politycznym, społecznym czy ekonomicznym). Równocześnie wskazuje się na pewną logikę (czasami złowieszczą) tego typu zachowań zbiorowych: jednostki łatwiej akceptują takie zachowania, które są już popierane przez wiele osób.

Elity

W każdym społeczeństwie i w każdej dużej grupie społecznej można wyodrębnić elityelitaelity. Łatwo wyobrazić sobie – jak pisał Vilfredo Pareto, twórca teorii „krążenia elit” – społeczeństwo formalnie bezklasowe czy bezstanowe, ale nie może istnieć takie, w którym nie funkcjonuje elita i przeciwstawna jej „masa”. Podział ten wywodzi się z naturalnej nierówności ludzi, jest on też podstawą wielu konfliktów społecznych.

Takie pojęcie „elity” obejmuje niekoniecznie ludzi, którzy są najlepsi w jakiejś dziedzinie, ale tych, którzy potrafią wykazać się sprawnością, często czysto techniczną, w konkurowaniu z innymi. W koncepcji tej nie istnieją zresztą żadne trwałe „elity”: każda po pewnym czasie ulega rozpadowi, a na jej miejsce pojawia się nowa, wyłaniająca się częściowo lub w całości z masy. W ten sposób, dzięki zjawisku tzw. krążenia elit, zapewniona jest równowaga społeczna.

Jednak ani spojrzenie przez kategorie mas i elit, ani przez poszczególnych grup społecznych, ani nawet przez sumę interakcji między nimi, nie daje nam jeszcze odpowiedzi na pytanie o zakres funkcjonowania człowieka w społeczeństwie. Człowiek funkcjonuje bowiem zarówno w grupach, jak i poza nimi, jako samotna jednostka albo działające indywiduum. Dopiero gdy dostrzeżemy te dwa aspekty: aspekt grupowy i aspekt indywidualnego działania, jak również problem ruchliwości społecznejruchliwość społecznaruchliwości społecznej, wówczas możemy mówić o społeczeństwie.

Słownik