Ważne daty

Rok 1830 powstanie listopadowe

RYxrjlOrm1ffi1

Ilustracja przedstawia: Wojciech Kossak, „Olszynka Grochowska”, 1931 r., Muzeum Narodowe w Warszawie. Scena przedstawia bataliony "Czwartaków" w szyku bojowym, odpierających kolejny szturm Rosjan. W tle generał Józef Chłopicki ze sztabem. Wyróżnia go cywilny ubiór, noszony demonstracyjnie po ustąpieniu ze stanowiska dyktatora. Żołnierze mają ciemnozielone mundury, czarne nakrycia głowy. Zdjęcie robione we mgle. W tle widać las.

Jak zapewne pamiętacie z lekcji historii, w wyniku trzech rozbiorów w XVIII w. (w 1772, 1793 i 1795 r.) ziemie i mieszkańcy I Rzeczypospolitej zostały przydzielone Rosji, Prusom i Austrii. Polska jako kraj przestała istnieć i straciła suwerenność – wszystkie aspekty narodowej działalności (jak polityka, gospodarka, przemysł, szkolnictwo, życie kulturalne) podlegały odtąd władzy zaborców.

Niemogący się pogodzić z zaistniałą sytuacją Polacy dopuścili się w XIX w. wielu zrywów narodowych. Jednym z najsłynniejszych było powstanie listopadowe skierowane przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Wybuchło ono w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r., a zakończyło się klęską Polaków 21 października 1831 r.

Po upadku powstania rosyjskie władze pogłębiły represje wobec ludności polskiej – zniosły polskie sejmy i samorządy, nasiliły rusyfikację administracji, nałożyły wysokie kary finansowe, a dla powstańców wybudowały specjalne więzienie – cytadelę. Ograniczyły także działalność kulturalną Polaków – zlikwidowały polskie szkolnictwo wyższe, obniżyły jakość szkolnictwa średniego, ograniczyły liczbę szkół podstawowych i wprowadziły język rosyjski jako obowiązkowy dla wszystkich etapów edukacji.

Polska kultura muzyczna po powstaniu listopadowym

R6g4IvXLRNAfT1

Ilustracja przedstawia: Budynek Warszawskiego Instytutu Muzycznego na pocztówce z 1902 r. Pocztówka jest czarno-biała. Kamienica jest wysoka i posiada dużo okien. Przed kamienicą widać powóz konny.

Represje nie pominęły także szkolnictwa muzycznego. W 1831 r. zawieszone zostało warszawskie Konserwatorium Muzyczne oraz działająca przy Uniwersytecie Warszawskim – Szkoła Główna Muzyki. Przez dłuższy czas społeczeństwo polskie zdane było wyłącznie na prywatne nauczanie muzyki, a pedagodzy (z wyjątkiem absolwentów zamkniętych uczelni wyższych) reprezentowali zazwyczaj niski poziom umiejętności (z uwagi na brak instytucji zajmujących się kontrolą ich predyspozycji i wiedzy). Organizacja amatorskiego ruchu muzycznego na terenie całego kraju stanowiła więc cel działań wielu znanych pedagogów i twórców.

Równo trzydzieści lat po upadku powstania, w 1861 r., dzięki staraniom skrzypka, kompozytora i pedagoga Apolinarego Kątskiego, udało się założyć w stolicy Instytut Muzyczny. Kształcono w nim muzyków w zakresie różnych specjalności: śpiewu solowego, fortepianu, instrumentów smyczkowych i dętych; równolegle nauczano także przedmiotów teoretycznych.

W 1871 r. z inicjatywy krytyka muzycznego Władysława Wiślickiego powołano także Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. Łączyło ono towarzyski charakter z działalnością artystyczną – regularnym urządzaniem koncertówKoncertkoncertów, publikacją i popularyzacją polskiej twórczości muzycznej, organizacją konkursów kompozytorskich, tworzeniem amatorskich zespołów wokalnych i instrumentalnych, fundowaniem stypendiów dla uzdolnionej młodzieży, kultywowaniem pamięci o najwybitniejszych kompozytorach. Towarzystwo zdobyło środki na wybudowanie pomnika Fryderyka Chopina w kościele Świętego Krzyża w Warszawie i w Żelazowej Woli oraz pomnika Stanisława Moniuszki we foyer warszawskiego Teatru Wielkiego; wyjednało także u rosyjskich władz nazwanie dwóch warszawskich ulic na cześć wspomnianych kompozytorów.

Nadrzędną rolę w kształtowaniu wyobraźni narodowej Polaków w XIX w. pełnili artyści: poeci, pisarze, kompozytorzy, malarze, będący nauczycielami narodu. Ci z nich, którzy działali poza krajem, cieszyli się wolnością twórczą – głosili patriotyczne treści bez obawy o represje. Stosunkowe duże swobody, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach XIX w., panowały w Austrii. W najgorszej sytuacji znajdowali się artyści działający w zaborze rosyjskim, muszący pokonywać przeszkody stawiane przez cenzurę. Świadomość misji i obowiązku wobec narodu stanowiły podstawę ich twórczego credo.

Do najsłynniejszych polskich kompozytorów tych czasów należeli: Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Karol Kurpiński, Zygmunt Noskowski, Ignacy Jan Paderewski, Karol Lipiński, Józef Elsner oraz Henryk i Józef Wieniawscy.

Tradycja przeszłości: Julian Ursyn Niemcewicz i Śpiewy historyczne

RuN6kmSUzRB7p1

Ilustracja przedstawia: Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza wydane w 1816 r. jest to starodruk, który zawiera wszystkie nuty, pieśni oraz ryciny. Okładka jest ciemnoczerwona z tłoczonymi literami, środek to pożółkłe kartki z czarnym drukiem.

W 1816 r., na kilkanaście lat przed wybuchem powstania listopadowego, poeta Julian Ursyn Niemcewicz wydał zbiór 33 pieśniPieśńpieśni historyczno‑patriotycznych nazwanych Śpiewami historycznymi. Autorem tekstów był sam Niemcewicz, zaś muzykę skomponowało czternastu twórców, m. in. Maria Szymanowska, Karol Kurpiński, Franciszek Lessel.

Śpiewy historyczne miały pełnić przede wszystkim funkcję dydaktyczną i skierowane były głównie do młodzieży – co Niemcewicz podkreślił we wstępie:

Wspominać młodzieży o dziełach iéy przodków, dać iéy poznać nayświetnieysze Narodu epoki, stowarzyszyć miłość Oyczyzny z nay‑pierwszémi pamięci wrażeniami, iest to niemylny sposób zaszczepienia w Narodzie silnego przywiązania do kraiu: nic iuż wtenczas tych piérwszych wrażeń, tych rannych poięć zatrzeć nie zdoła, wzmagaią się one z latami, usposobiaią dzielnych do boiu obrońców, do rady mężów cnotliwych. [...] Chciało Towarzystwo, by związłością rymów a nadewszystko wdziękiem pienia, wiadomość dzieiów Oyczystych stała się młodzieży powabną, wszystkim powszechną.

Każdą z pieśni Niemcewicz opatrzył komentarzem historycznym oraz rycinami. Interesujący dodatek stanowił też słowniczek wyjaśniający nieznane czy zapomniane ówcześnie pojęcia pojawiające się w warstwie tekstowej pieśni.

Popularność Śpiewów historycznych Niemcewicza przeszła najśmielsze oczekiwania. Pierwszy nakład, obejmujący półtora tysiąca egzemplarzy, został wyczerpany w ciągu kilku miesięcy; w całym XIX w. ukazało się aż kilkanaście edycji pieśni. Patriotyczne oddziaływanie Śpiewów zostało szybko dostrzeżone przez rządy zaborcze. Zakazy posiadania publikacji i wykonywania wspomnianych utworów nasiliły się po upadku powstania listopadowego; pomimo to Śpiewy historyczne stanowiły podstawę repertuaru ówczesnych Polaków.

Wśród pieśni ze Śpiewów historycznych znajdują się m. in.:

• Bogurodzica – Anonim

• Piast – muzyka Franciszek Lessel

• Bolesław Krzywousty – muzyka Karol Kurpiński

• Władysław Łokietek – muzyka Laura Potocka

• Jadwiga K. P. (Królowa Polski) – muzyka Maria Szymanowska

• Władysław Jagiełło. Bitwa pod Grünwaldem z Krżyżaki – muzyka Franciszek Lessel

• Zawisza czarny – muzyka Franciszek Lessel

• Władysław Warneńczyk – muzyka Wacław Rzewuski

• Krol Alexander – muzyka Karol Kurpiński.

Za chwilę wysłuchacie pieśni Bolesław Krzywousty do muzyki Karola Kurpińskiego z cyklu Śpiewów historycznych Juliana Ursyna Niemcewicza. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Fryderyk Chopin i Etiuda Rewolucyjna

R7Sj6kMv4EHlz1

Ilustracja przedstawia: Zdjęcie portretowe Fryderyka Chopina. Poważny, elegancki mężczyzna ubrany w ciemny frak. Ma dłuższe, brązowe włosy. Spojrzenie poważne, a zarazem tajemnicze.

Lata 1829–1831, bezpośrednio poprzedzające wybuch powstania listopadowego, były dla Fryderyka Chopina (1810–1849) czasem pierwszych poważnych sukcesów twórczych. Powstały wtedy koncertyKoncertkoncerty fortepianowe f‑moll op. 21 i e‑moll op. 11. W lipcu 1829 r. młody artysta, świeżo po ukończeniu studiów, wybrał się z przyjaciółmi na wycieczkę do Wiednia. Zaprezentowane przez niego w Kärntnerthortheater WariacjeWariacjeWariacje B‑dur i RondoRondoRondo à la Krakowiak odniosły fenomenalny sukces wśród publiczności, co ułatwiło Chopinowi kontakt z austriackimi wydawcami.

Drugiego listopada 1830 r. Chopin udał się w podróż z Warszawy do Paryża (przez Kalisz, Wrocław, Drezno, Wiedeń, Monachium). Żegnany był przez kolegów z klasy kompozycji warszawskiego konserwatorium, którzy wykonali kantatę stworzoną na jego cześć przez Józefa Elsnera. Podczas pobytu w Stuttgarcie Chopina ogarnęła rozpacz z powodu upadku powstania listopadowego i wkroczenia Rosjan do Warszawy (To wszystko wywołało we mnie wiele bólu. Kto mógł to przewidzieć!). Zgodnie z tradycją powstały wtedy pierwsze szkice do Etiudy c‑moll op. 10 nr 12 na fortepian, zwanej Rewolucyjną.

Etiuda dedykowana została węgierskiemu kompozytorowi Franciszkowi Lisztowi (à son ami Franz Liszt). Cechuje ją silny dramatyzm, coraz częściej zauważalny w twórczości młodego wówczas muzyka. Dynamiczny, ekspresyjny początek dzieła stanowią szybkie pochody dźwiękowe, na tle których wyłania się pełna dramatyzmu melodia. Z uwagi na silne pokłady emocjonalne etiuda wyjątkowo trafiła w gusta ówczesnych Polaków, do dziś stanowiąc jeden z najbardziej znanych utworów Chopina. Nie bez powodu niemiecki kompozytor i krytyk muzyczny Robert Schumann napisał w 1836 r. na łamach Neue Zeitschrift für Musik: Gdyby potężny samowładny monarcha z północy wiedział, jak niebezpieczny wróg grozi mu w dziełach Chopina [...], zabroniłby tej muzyki. Dzieła Chopina to armaty ukryte w kwiatach.

Za chwilę wysłuchacie Etiudy Rewolucyjnej Fryderyka Chopina. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Stanisław Moniuszko i Śpiewniki domowe

RvXKWMqNanCMc1

Ilustracja przedstawia: Stanisław Moniuszko na fotografii portretowej. Elegancki mężczyzna w granatowym fraku i czarną, zawiązaną muchą pod szyją. Mężczyzna lekko łysieje, nosi okulary, ma delikatną brodę.

W przeciwieństwie do Fryderyka Chopina, Stanisław Moniuszko (1819–1872) był kompozytorem działającym w kraju. Od 1858 r. na stałe mieszkał w Warszawie, gdzie objął stanowisko dyrektora opery i (od 1864 r.) wykładowcy w Instytucie Muzycznym.

Szczególnie istotnymi dla ówczesnego społeczeństwa polskiego utworami Moniuszki były pieśniPieśńpieśni (ponad 250) zawarte w cyklu dwunastu Śpiewników domowych. Zostały one stworzone do słów poetów polskich (przede wszystkim Adama Mickiewicza, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Władysława Syrokomli, Jana Czeczota, Teofila Lenartowicza), poetów obcych (w tłumaczeniu na język ojczysty) lub do słów ludowych. Sześć śpiewników wydano za życia kompozytora, pozostałe sześć po śmierci. Moniuszce tworzącemu wspomniane pieśni przyświecała określona idea – pragnął ofiarować społeczeństwu śpiewy narodowe, które mogłyby zająć istotne miejsce w życiu codziennym Polaków. Jednocześnie miały to być utwory do użytku domowego, przeznaczone dla każdego, na rozmaite okazje (stąd ich bogata różnorodność). Wydanie swoich Śpiewników domowych kompozytor zapowiedział następującymi słowami:

Śpiewnik mój zawierać będzie zbiór śpiewów na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu. Wiersze starałem się wybierać z najlepszych naszych poetów. [...] Nawet słabsza muzyka, która się mniej szczęśliwie uda, przy poezji celującej zyszcze dla siebie pobłażanie; a to co jest narodowe, krajowe, miejscowe, co jest echem dziecinnych naszych przypomnień, nigdy mieszkańcom ziemi, na której się urodzili i wzrośli, podobać się nie przestanie.

Zapowiedź ta okazała się prawdziwym proroctwem, a pieśni Moniuszki do dziś stanowią istotne miejsce w repertuarze i sercach wielu Polaków.

Do najpopularniejszych pieśni ze Śpiewnika Moniuszki należą:

• Prząśniczka do słów Jana Czeczota

• Wędrowna ptaszyna do słów Jana Czeczota

• Pieśń wieczorna do słów Władysława Syrokomli

• Dziad i baba do słów Ignacego Józefa Kraszewskiego

• Czy powróci? do słów Ignacego Józefa Kraszewskiego

• Znasz‑li ten kraj do słów Adama Mickiewicza

• Czaty do słów Adama Mickiewicza

• Do Niemna do słów Adama Mickiewicza

• Złota rybka do słów Jana Zachariasiewicza

• Hulanka do słów Stefana Witwickiego.

Za chwilę wysłuchacie pieśni Znasz‑li ten kraj, Prząśniczka oraz Dziad i baba ze Śpiewnika domowego Stanisława Moniuszki. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Karol Kurpiński i Warszawianka

RbqOGRMrxzIzi1

Ilustracja przedstawia: Portret Karola Kurpińskiego z 1861 roku. Młody, przystojny i elegancki mężczyzna. Ubrany w białą koszulę z wysoko podniesionym kołnierzem i ciemny frak. Włosy lekko zaczesane na prawą stronę.

Karol Kurpiński (1785–1857), kompozytor, dyrygent, publicysta, pedagog i organizator życia muzycznego, reprezentował grupę twórców działających w kraju. Od 1810 r. mieszkał w Warszawie, gdzie był dyrygentem orkiestry Teatru Narodowego. Niedługo później zaczął wydawać pierwsze polskie czasopismo muzyczne (Tygodnik muzyczny), zasłynął też jako autor licznych prac pedagogicznych. W związku z zamknięciem przez Rosjan Konserwatorium Muzycznego założył przy Teatrze Narodowym trzyletnią Szkołę Śpiewu.

Podczas powstania listopadowego Kurpiński wystawiał operyOperaopery o tematyce patriotycznej. Skomponował też osiem pieśniPieśńpieśni powstańczych, wśród których najsłynniejsza była Warszawianka.

Słowa pieśni napisane zostały w języku francuskim przez poetę Casimira François Delavigne’a pod wpływem wydarzeń listopadowych, zaś autorem najbardziej znanego przekładu był poeta i historyk Karol Sienkiewicz (brat dziadka Henryka Sienkiewicza). Tekst Warszawianki zawiera liczne odniesienia do tekstu Marsylianki – początek pieśni (Oto dziś dzień krwi i chwały) odpowiada zawołaniu z francuskiego hymnu: Bo nadszedł chwały naszej dzień!

Pierwsza prezentacja pieśni miała miejsce 5 kwietnia 1831 r. w Teatrze Narodowym w Warszawie, zaś orkiestrą dyrygował sam kompozytor. Wyrazista melodia, zwrotkowa budowa i budzący nadzieję tekst, łatwo przeniknęły do wyobraźni ówczesnych Polaków. Utwór bardzo szybko zdobył ogromną popularność, został także upamiętniony w dramacie Warszawianka Stanisława Wyspiańskiego. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. rozważano uczynienie z niego hymnu państwowego.

Za chwilę wysłuchacie pieśni powstańczej Warszawianka Karola Kurpińskiego. Po zakończeniu odtwarzania wymieńcie się spostrzeżeniami.

Polscy kompozytorzy czasów powstania listopadowego

Podsumowanie

RhnGq7PpaVOzN1

Ilustracja przedstawia: Obraz przedstawia walkę pod Arsenałem w nocy z 29 na 30 listopada 1830. Na nastrojowym i nieco mrocznym obrazie widać akcję zajęcia Arsenału, palący się budynek i spontaniczną walkę powstańców. Niebo ma kolor ognia. Po lewej i po prawej stronie znajdują się budynki, środkiem widać żołnierzy.

W wyniku rozbiorów Polska pod koniec XVIII w. straciła niepodległość, a wszystkie aspekty narodowej działalności podlegały odtąd władzy zaborców. Niemogący się pogodzić z zaistniałą sytuacją Polacy dopuścili się w XIX w. wielu zrywów narodowych, jak powstanie listopadowe (1830–1831).

Represje po klęsce listopadowej były ogromne i nie pominęły nawet szkolnictwa muzycznego – zawieszono m. in. działalność warszawskiego Konserwatorium Muzycznego oraz Szkoły Głównej Muzyki. Przez dłuższy czas społeczeństwo polskie zdane było wyłącznie na prywatne nauczanie muzyki, a organizacja amatorskiego ruchu muzycznego na terenie całego kraju stanowiła cel działań wielu znanych pedagogów i twórców. Po trzydziestu latach starań założono w stolicy Instytut Muzyczny, zaś później – Warszawskie Towarzystwo Muzyczne. Pierwsza z instytucji zajmowała się kształceniem muzyków w zakresie różnych specjalności, druga – organizacją koncertówKoncertkoncertów, konkursów i stypendiów dla młodzieży, tworzeniem amatorskich zespołów muzycznych oraz kultywowaniem pamięci o najsłynniejszych twórcach.

Nadrzędną rolę w kształtowaniu wyobraźni narodowej Polaków w XIX w. pełnili artyści działający w kraju, jak i poza jego granicami. Świadomość misji i obowiązku wobec narodu stanowiły podstawę ich twórczego credo. Do najsłynniejszych kompozytorów tych czasów należeli: Fryderyk Chopin, Stanisław Moniuszko, Karol Kurpiński, Zygmunt Noskowski, Ignacy Jan Paderewski, Karol Lipiński, Józef Elsner oraz Henryk i Józef Wieniawscy. Szczególnie istotne znaczenie w świadomości ówczesnych Polaków odegrały utwory: EtiudaEtiudaEtiuda Rewolucyjna Fryderyka Chopina, cykl Śpiewników domowych Stanisława Moniuszki i pieśńPieśńpieśń Warszawianka Karola Kurpińskiego. Ogromną popularnością cieszyły się też powstałe na początku XIX stulecia Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza.

Zadania

Słownik pojęć

Słownik pojęć został opracowany na podstawie:

Jerzy Habela, Słowniczek muzyczny, PWM/Pedagogika, Kraków 2015

Galeria dzieł sztuki

RYxrjlOrm1ffi1

Ilustracja przedstawia: Wojciech Kossak, „Olszynka Grochowska”, 1931 r., Muzeum Narodowe w Warszawie. Scena przedstawia bataliony "Czwartaków" w szyku bojowym, odpierających kolejny szturm Rosjan. W tle generał Józef Chłopicki ze sztabem. Wyróżnia go cywilny ubiór, noszony demonstracyjnie po ustąpieniu ze stanowiska dyktatora. Żołnierze mają ciemnozielone mundury, czarne nakrycia głowy. Zdjęcie robione we mgle. W tle widać las.

R6g4IvXLRNAfT1

Ilustracja przedstawia: Budynek Warszawskiego Instytutu Muzycznego na pocztówce z 1902 r. Pocztówka jest czarno-biała. Kamienica jest wysoka i posiada dużo okien. Przed kamienicą widać powóz konny.

R7Sj6kMv4EHlz1

Ilustracja przedstawia: Zdjęcie portretowe Fryderyka Chopina. Poważny, elegancki mężczyzna ubrany w ciemny frak. Ma dłuższe, brązowe włosy. Spojrzenie poważne, a zarazem tajemnicze.

RvXKWMqNanCMc1

Ilustracja przedstawia: Stanisław Moniuszko na fotografii portretowej. Elegancki mężczyzna w granatowym fraku i czarną, zawiązaną muchą pod szyją. Mężczyzna lekko łysieje, nosi okulary, ma delikatną brodę.

RbqOGRMrxzIzi1

Ilustracja przedstawia: Portret Karola Kurpińskiego z 1861 roku. Młody, przystojny i elegancki mężczyzna. Ubrany w białą koszulę z wysoko podniesionym kołnierzem i ciemny frak. Włosy lekko zaczesane na prawą stronę.

RhnGq7PpaVOzN1

Ilustracja przedstawia: Obraz przedstawia walkę pod Arsenałem w nocy z 29 na 30 listopada 1830. Na nastrojowym i nieco mrocznym obrazie widać akcję zajęcia Arsenału, palący się budynek i spontaniczną walkę powstańców. Niebo ma kolor ognia. Po lewej i po prawej stronie znajdują się budynki, środkiem widać żołnierzy.

Biblioteka muzyczna

Bibliografia

Adam Zamoyski, Chopin., seria: Biografie Sławnych Ludzi, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985.

Alina Nowak‑Romanowicz, Historia muzyki polskiej., T.4 Klasycyzm, Sutkowski Edition Warsaw, Warszawa 1995.

Witold Rudziński, Moniuszko, PWM, Kraków 1969.

Zofia Chechlińska, Historia muzyki polskiej., T.5 Romanyuzm, Narodowe Centrum Kultury Warszawa 2015.