Portrety ojczyzny

Rozdział 1 
Czym jest ojczyzna?

Nagranie zawiera wykład na temat ojczyzny odnoszący się do refleksji zawartej w eseju „Myśląc ojczyzna” Jana Pawła II.

Jan Paweł II w Pamięci i tożsamości jeden z esejów poświęca ojczyźnie. Analiza etymologii słowa „ojczyzna” prowadzi autora tekstu do pojęcia „ojciec, ojcowizna, czyli zasobu dóbr, które otrzymaliśmy w dziedzictwie po ojcach”. Papież zwraca również uwagę na często pojawiającą się w kulturze metaforę „ojczyzny‑matki”, która sugeruje charakterystyczny dla bliskiej relacji przekaz dziedzictwa duchowego, który dokonuje się za pośrednictwem matek. Ojczyzna w znaczeniu, które przywołuje Jan Paweł II to dziedzictwodziedzictwodziedzictwo, a równocześnie „wynikający z dziedzictwa stan posiadania – w tym również ziemi, terytorium, ale jeszcze bardziej wartości i treści duchowych, jakie składają się na kulturę danego narodu”. Nawet w czasach zaborów, gdy Polska zniknęła z map świata, a naród został podzielony, „dziedzictwo duchowe, czyli kultura przejęta od przodków, przetrwała w nich” i dynamicznie się rozwijała. Jan Paweł II podkreśla, że w obrębie pojęcia ojczyzna istnieje sprzężenie „pomiędzy tym, co materialne, a tym, co duchowe pomiędzy kulturą a ziemią. Ziemia odebrana narodowi przemocą staje się niejako głośnym wołaniem w kierunku »ducha« narodu. Duch narodu się budzi, żyje nowym życiem i z kolei walczy, aby były przywrócone ziemi jej prawa”.

Jan Paweł II zwraca uwagę, że wysiłek pierwszych Piastów zmierzający do ugruntowania polskości w formie państwowej był inspirowany duchowo przez chrzest Mieszka I i jego ludu otrzymany od naszych sąsiadów Czechów. Fakt ten wpłynął w sposób znaczący na charakter polskiej kultury i do dziś ją kształtuje.

Papież podkreśla, że ojczyzna jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli i jako taka, jest też wielkim obowiązkiem. Fakt ten wielokrotnie został potwierdzony w dziejach – Polacy często dawali wyraz swojej odwagi i heroizmu, walcząc o wolność Polski i broniąc jej jako dobra najwyższego. Nie zawsze jednak postawa obywatelska zwyciężała nad prywatą i tradycyjnym polskim indywidualizmem, mamy również w historii niechlubne karty, będące dowodem egoizmu i partykularyzmu stanowego. Zdaniem Karola Wojtyły ojczyzna to ważna rzeczywistość, która poczynając od tradycji plemiennych, umożliwia rozwój struktur społecznych.

Rozważając pojęcie ojczyzny, Jan Paweł II formułuje bardzo ciekawe pytanie: 'Czy rozwój życia społecznego osiągnął już kres, czy XX stulecie nie świadczy o rozpowszechnionym dążeniu do struktur ponadnarodowych albo też w kierunku „kosmopolityzmukosmopolityzmkosmopolityzmu i czy to dążenie nie świadczy o tym, że małe narody powinny dać się ogarnąć większym tworom politycznym, ażeby przetrwać?” Mimo iż pytanie to we współczesnym zglobalizowanym świecie wydaje się uprawnione, Jan Paweł II odpowiada na nie jednoznacznie: […] „tak jak rodzina, również naród i ojczyzna pozostają rzeczywistościami nie do zastąpienia”. Papież zwraca jednak uwagę na pewne ryzyko, które może pojawić się w rozumieniu pojęcia ojczyzny: to ryzyko „tego, ażeby ta niezbywalna funkcja narodu nie wyrodziła się w nacjonalizmNacjonalizmnacjonalizm”. Jan Paweł II z niepokojem stwierdza, że „XX stulecie dostarczyło nam pod tym względem doświadczeń skrajnie wymownych, również w świetle ich dramatycznych konsekwencji”. Daje jednak prostą receptę na to, aby uniknąć tych niebezpieczeństw. Niezawodnym sposobem jest patriotyzm, który „przyznaje wszystkim innym narodom takie samo prawo jak własnemu, a zatem jest drogą do uporządkowanej miłości społecznej” i to różni go od nacjonalizmu, który uznaje tylko dobro własnego narodu i tylko do niego dąży, nie licząc się z prawami innych.

Rozdział 2 
Rzeczypospolita jako organizm

Nagranie jest opracowaniem Księgi I O obyczajach z dzieła Andrzeja Frycza Modrzewskiego O poprawie RzeczypospolitejrzeczypospolitaRzeczypospolitej. Fragment pochodzi z Antologii tekstów dla uczniów I klasy szkoły średniej autorstwa Małgorzaty Brudzyńskiej, Danuty Król, Andrzeja Subko i Daniela Zycha.

Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólnośćpospólnośćpospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona.

Nie nosi bowiem nazwy rzeczypospolitej jedna rodzina albo jeden dom. To jest rzecz prywatna i swoją ma nazwę mienia prywatnego i rodzinnego; na tym ona polega, że rodzice i wszyscy domownicy razem żyją i wspólnie nad tym pracują, co do życia konieczne. Ten, kto tam pierwszy i władzę ma nad rodziną, zwie się ojcem rodziny. Z rodzin i licznych domów wsie powstają, ze wsi zaś i gmin rośnie ta społeczność obywateli, którą nazywamy rzecząpospolitą. [...]

Jest bowiem rzeczpospolita niby ciało stworzenia żyjącego, którego żaden członek nie służy tylko sobie samemu, ale i oko, i ręce, i nogi, inne członki pospólnie o siebie mają staranie i tak pełnią swoje obowiązki, aby całe ciało miewało się dobrze; gdy ono mianowicie ma się dobrze, dobrze się mają i one, gdy ono zaś źle, muszą być upośledzone także członki. I jak członek jakiś, gdyby go od ciała oderwano, już na imię swe nie zasługuje, bo ani żyć, ani obowiązków swych pełnić niezdolny, jeśli z ciałem nie złączony, tak samo nikt z obywateli poza rzecząpospolitą dorzecznie żyć nie może, ani pełnić swych obowiązków. Ani bowiem król królować, ani żaden urzędnik powinnego mu urzędu sprawować, ani nikt prywatny miłego i spokojnego żywota długo wieść nie może poza rzecząpospolitą. [...]

Wszystkie sprawy rzeczypospolitej zawierają się, jak sądzę, w trzech rzeczach i jeśli one składnie będą ustanowione, będzie dobrze ustanowione i państwo. Z tych zaś trzech rzeczy pierwsza tyczy się rządzenia obywatelskim stowarzyszeniem się ludzi, bronienia go i zachowania w porządku; druga – czystej i nieskalanej czci Boga nieśmiertelnego; trzecia – słusznego wychowania i wykształcenia młodzieży.

[...] Na tych trzech rzeczach zdaje się polegać dobro i godność rzeczypospolitej; na uczciwości obyczajów, na surowości sądów i na sztuce wojennej. Te trzy tak się do siebie mają, że dzięki sztuce wojennej broni się rzeczypospolitą przed nieprzyjacielem postronnym, a dzięki obyczajom i sądom w domu u siebie się rządzi i utrzymuje; ale na inny sposób dzięki obyczajom, a na inny dzięki sądom. Obyczaje są bowiem tym, wedle czego każdy człowiek żyje w ludzkiej gromadzie z dobrej woli i wedle czego sam się sprawuje i kieruje sprawami swoimi oraz cudzymi, za zgodą albo wszystkich, albo wielu, albo przynajmniej dobrych i uczciwych, bo mówię o dobrych i uczciwych obyczajach. Sądów zaś na tych, co z drogi obyczajów zeszli, w tym celu się używa, by wreszcie czynić musieli to, czego czynić nie chcieli z własnej woli i wedle dobrych obyczajów. Gdy więc te trzy rzeczy są w należytym porządku, to i w samej rzeczypospolitej dobrze się dzieje, i przeciwnie, ile w każdej z nich braków, tyle z konieczności braków w całości i godności rzeczypospolitej. [...]

Rozdział 3 
Kraj lat dziecinnych

Tekst zawiera fragment Epilogu z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza.

Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,

W całej przeszłości i w całej przyszłości,

Jedna już tylko dziś kraina taka,

W której jest trochę szczęścia dla Polaka:

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie

Święty i czysty, jak pierwsze kochanie,

Niezaburzony błędów przypomnieniem,

Niepodkopany nadziei złudzeniem,

Ani zmieniony wypadków strumieniem.

Te kraj rad bym myślami powitał,

Gdziem rzadko płakał, a nigdy nie zgrzytał,

Kraje dzieciństwa, gdzie człowiek po świecie

Biegł jak po łące, a znał tylko kwiecie

Małe i piękne, jadowite rzucił,

Ku pożytecznym oka nie odwrócił.

Ten kraj szczęśliwy, ubogi i ciasny!

Jak świat jest boży, tak on był nasz własny!

Jakże tam wszystko do nas należało,

Jak pomnim wszystko, co nas otaczało:

Od lipy, która koroną wspaniałą

Całej wsi dzieciom użyczała cienia,

Aż do każdego strumienia, kamienia,

Jak każdy kątek ziemi był znajomy

Aż po granicę – po sąsiadów domy! […]

I tylko krajów tych obywatele

Jedni zostali wierni przyjaciele,

Jedni dotychczas sprzymierzeńcy pewni!

Bo któż tam mieszkał? Matka, bracia, krewni,

Sąsiedzi dobrzy...! Kogo z nich ubyło,

Jakże tam o nim czule się mówiło!

Ile pamiątek, jaka żałość długa,

Tam, gdzie do pana przywiązańszy sługa,

Niż w innych krajach małżonka do męża,

Gdzie żołnierz dłużej żałuje oręża,

Niż tu syn ojca; po psie płaczą szczerze

I dłużej, niż tu lud po bohaterze.

I przyjaciele wtenczas pomogli rozmowie

I do pieśni rzucali mnie słowo po słowie:

Jak bajeczne żurawie nad dzikim ostrowie,

Nad zaklętym pałacem przelatując wiosną,

I słysząc zaklętego chłopca skargę głośną,

Każdy ptak chłopcu jedno pióro rzucił,

On zrobił skrzydła i do swoich wrócił…