Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka niezbędna jest energia, której źródłem są posiłki. Powinny one dostarczać zarówno paliwa umożliwiającego funkcje życiowe, jak i surowców koniecznych do naprawy i rozbudowy ciała.

RmD8qPbin03ke1
Rośliny – źródło wielu cennych składników pokarmowych
Już wiesz
  • człowiek jest organizmem cudzożywnym;

  • odżywianie polega na pobieraniu składników pokarmowych, które stanowią materiał budulcowy, energetyczny i zapasowy.

Nauczysz się
  • omawiać rodzaje, znaczenie i źródła składników pokarmowych;

  • opisywać skutki niedoboru witamin i składników mineralnych;

  • przedstawiać funkcję błonnika;

  • opisywać funkcję białek pełnowartościowych i niepełnowartościowych w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu człowieka;

  • uzasadniać konieczność systematycznego spożywania owoców i warzyw;

  • planować i prowadzić doświadczenia pozwalające wykryć białka, cukry, tłuszcze zawarte w pokarmach i interpretować wyniki tych doświadczeń.

iTkGMNJ16r_d5e198

1. Białka

Organizm, by mógł spełniać wszystkie funkcje życiowe, utrzymywać (lub zwiększać) swoją masę i rozmnażać się, potrzebuje wielu różnorodnych substancji. Najważniejsze znaczenie mają związki organiczne: białka, cukry, tłuszcze oraz witaminy i  związki nieorganiczne – woda i sole mineralne.

R1NtZ0WPiVlo21
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Pobierane wraz z pokarmem białka wykorzystywane są głównie do budowy organizmu. Stale odtwarzają zużyte elementy komórek, wchodzą w skład różnych wydzielin komórkowych, a w dzieciństwie i okresie dojrzewania budują nowe komórki, umożliwiając wzrost i rozwój organizmu. Ponadto mogą być wykorzystywane jako składnik energetyczny, ale dzieje się to rzadko (np. w czasie głodu) i prowadzi m.in. do zaniku mięśni. Inne funkcje białek przedstawia tabela.

Białka w organizmie

Funkcje białek

Przykłady białek i ich funkcje

budulcowa

aktyna, miozyna – składniki komórek mięśniowych

keratyna, kolagen – składniki skóry

składniki błon komórkowych, włosów, paznokci, kości

enzymatyczna

pepsyna – trawienie białka

pozostałe enzymy trawienne – trawienie innych składników pokarmu

odpornościowa

przeciwciała – zwalczanie bakterii i wirusów

transportująca

hemoglobina – przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla

regulująca

wazopresyna – hormon regulujący ciśnienie krwi

hormonalna

insulina – zwiększanie transport cukru z krwi do komórek

receptorowa

rodopsyna – reagowanie na światło

inne białka receptorowe – odbieranie pozostałych bodźców

R12Sekbd5IgSF1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

W przewodzie pokarmowym białka roślinne i zwierzęce są rozkładane do aminokwasów, z których organizm zgodnie z zapotrzebowaniem buduje swoje własne białka. Część, spośród 20 aminokwasów wchodzących w skład białek zawartych w organizmach, nasz organizm potrafi sobie wytworzyć sam z produktów rozkładu białek, cukrów i tłuszczów. Są to aminokwasy endogenneaminokwasy endogenneaminokwasy endogenne. Pozostałe aminokwasy musi pobrać z otoczenia, gdyż nie umie ich wytworzyć. Są to aminokwasy egzogenneaminokwasy egzogenneaminokwasy egzogenne.

Cenne białka mające w swym składzie wszystkie potrzebne aminokwasy są obecne w produktach pochodzenia zwierzęcego, np.  w mleku i jego przetworach, mięsie, rybach. Określa się je jako pełnowartościowe. Nasiona roślin strączkowych charakteryzują się wysoką zawartością białek roślinnych, nazywanych niepełnowartosciowymi. W przypadku spożywania jedynie pokarmów pochodzenia roślinnego (dieta wegetariańska) tylko kombinacja wybranych produktów roślinnych, poddanych odpowiedniej obróbce, jest w stanie zaopatrzyć organizm we wszystkie potrzebne aminokwasy. Rezygnacja ze spożywania mięsa może doprowadzić do niedostatku niektórych z nich. Bez nich nie powstaną w organizmie określone białka, a tym samym może dojść do zahamowania wzrostu, zaniku mięśni i innych tkanek, anemii, odwapnienia kości.

Dzienne zapotrzebowanie na białko osoby dorosłej wynosi ok. 1 g na 1 kg masy ciała. U osób wykonujących ciężką pracę fizyczną, kobiet w ciąży oraz dzieci i młodzieży w okresie wzrostu i dojrzewania zapotrzebowanie na białko zwiększa się dwukrotnie.

RfgYegQ7kv3qz1
Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego kobiety w ciąży powinny zwiększyć ilość przyjmowanego białka.

iTkGMNJ16r_d5e267

2. Węglowodany (cukry)

Źródłem węglowodanów są przede wszystkim produkty pochodzenia roślinnego, w mniejszym stopniu zwierzęcego. Spożywając je, dostarczamy organizmowi głównie

  • wielocukrów, jak skrobiaskrobiaskrobia – roślinny cukier zapasowy, glikogenglikogenglikogen – zwierzęcy cukier zapasowy;

  • dwucukrów, jak sacharoza – cukier zawarty w owocach, zbożach, dostępny też w formie cukru krystalicznego, cukru pudru; laktoza – cukier zawarty w mleku i jego przetworach;

  • cukrów prostych, jak fruktoza – cukier owocowy.

Wielocukry i dwucukry w przewodzie pokarmowym są rozkładane przez enzymy trawienne do cukrów prostych, z których najważniejszą rolę odgrywa glukoza. Stanowi ona główne źródło energii wykorzystywanej do pracy komórek. Jakiś czas po posiłku jej stężenie we krwi wzrasta, a w miarę postępu trawienia utrzymuje się na względnie wyrównanym poziomie. Zapewnia to uczucie sytości.

RlI85grqwwLFZ1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Glukoza obecna na przykład w słodyczach, cukrze słodowym, dżemach nie wymaga trawienia, w związku z czym szybko dostaje się do krwi. Glukoza będąca produktem trawienia skrobi zawartej na przykład w pieczywie razowym, uwalniana jest do krwi stopniowo i przez jakiś czas utrzymuje się na określonym poziomie. Gdy poziom glukozy we krwi spada, pojawia się potrzeba jedzenia. W przypadu spożycia słodyczy, głód czuje się więc w krótkim czasie po zakończeniu posiłku. Może to być przyczyną przyjmowania dodatkowych porcji jedzenia i prowadzić do otyłości.

Jeśli cukry proste nie zostaną wykorzystane jako źródło energii na przykład podczas ćwiczeń fizycznych lub intensywnej pracy umysłowej, ich nadmiar zostaje częściowo zmagazynowany w wątrobie i mięśniach w postaci cukru zapasowego – glikogenu. Reszta natomiast zamienia się w tłuszcz i w tej postaci gromadzi się w komórkach tłuszczowych, np. w podskórnej tkance tłuszczowej.

Najpopularniejszym źródłem wielocukrów pochodzenia roślinnego są ziemniaki i zboża: pszenica, żyto, jęczmień, owies, kukurydza, ryż. Często mąka użyta do wyrobu pieczywa i makaronów (oraz ryż) występują w formie oczyszczonej, to znaczy są pozyskiwane z ziaren pozbawionych okrywy owocowo‑nasiennej. Mąka taka jest biała, podobnie jak otrzymane z niej pieczywo. Oczyszczanie mąki pozbawia ją witamin z grupy B, wapnia, fosforu, żelaza oraz błonnika. BłonnikbłonnikBłonnik zawiera w swoim składzie celulozę (wielocukier budujący ściany komórkowe roślin), która nie ulega trawieniu w ludzkim przewodzie pokarmowym. Błonnik nie ma wartości ani odżywczych, ani energetycznych. Ma jednak duże znaczenie zdrowotne, gdyż przyspiesza przesuwanie treści pokarmowej w jelicie, zapobiega zaparciom i nowotworom jelita grubego. Pęcznieje w żołądku i daje uczucie sytości, wiąże nadmiar kwasu solnego oraz obniża poziom cholesterolu. W dużych ilościach występuje w ziarnach zbóż, owocach i warzywach. Dlatego powinniśmy spożywać pieczywo i makarony pełnoziarniste, ciemny ryż, a owoce wraz ze skórką, która jest szczególnie bogata w błonnik.

Rodzaj oraz ilość spożywanych węglowodanów ma istotny wpływ na zdrowie. Ich nadmiar może prowadzić do próchnicy zębów, otyłości i cukrzycy. Dbając o właściwą kondycję organizmu, powinniśmy ograniczyć spożycie sacharozy dostępnej głównie w formie cukru do słodzenia i słodyczy. Młodzież i dorośli powinni spożywać na dobę węglowodany w ilości 3‑4 g/kg masy ciała w zależności od aktywności oraz 30‑50 g  błonnika.

Ciekawostka

Zjedzenie 2 średniej wielkości mandarynek pokrywa dzienne zapotrzebowanie na błonnik.

Polecenie 2

Wykaż, podając 2 argumenty, że spożywanie produktów bogatych w błonnik pomaga w zapobieganiu otyłości.

Doświadczenie 1

Wykrywanie obecności skrobi w produktach spożywczych.

Co będzie potrzebne
  • jodyna,

  • zakraplacz,

  • mąka ziemniaczana, plasterek surowego ziemniaka, ogórka, jabłka, kawałek sera białego, plasterek banana, parówka,

  • 1 duży talerz z ułożonymi oddzielnie próbkami.

Instrukcja
  1. Sprawdź wynik reakcji jodyny ze skrobią. Dodaj do mąki ziemniaczanej (substancji, o której wiemy na pewno, że składa się głównie ze skrobi) kroplę jodyny. W wyniku reakcji ze skrobią czerwono‑brązowa jodyna zmienia kolor na granatowy.

    R8085K2akbKk31
    Źródło: Tomorrow Sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

  2. Nanieś na pozostałe produkty po kropli jodyny i obserwuj jej zabarwienie.

Podsumowanie

Jeśli jodyna zmienia zabarwienie z brązowego na granatowe, świadczy to o obecności skrobi w badanym produkcie.

Ważne!

Odczynnikiem używanym do wykrywania skrobi w laboratorium jest płyn Lugola, który podobnie jak jodyna ma brązowy kolor i barwi się na granatowo w obecności skrobi. Jodyna i płyn Lugola to roztwory jodu – pierwszy w alkoholu, drugi w wodzie.

Obserwacja 1

Ustalenie, jak w kontakcie z wodą zachowują się otręby.

Co będzie potrzebne
  • woda o temperaturze ok. 37°C,

  • po 50 ml otrąb żytnich, pszennych i owsianych,

  • 3 zlewki o poj. 200 ml,

  • 3 naczynia na wodę o poj. 50 ml.

Instrukcja
  1. Wsyp otręby do zlewek. Zaznacz flamastrem poziom, do którego sięgają.

  2. Zalej równocześnie otręby jednakową ilością (50 ml) ciepłej wody.

  3. Odstaw zlewki na 20 minut.

  4. Po tym czasie zaznacz poziom, do którego sięgają otręby.

  5. Zaobserwuj, w której zlewce zostało wchłonięte najwięcej wody.

Podsumowanie

Głównym składnikiem otrąb jest błonnik, który silnie chłonie wodę i ulega pęcznieniu.

iTkGMNJ16r_d5e416

3. Tłuszcze

Tłuszcze dostarczają 2 razy więcej energii niż cukry, dlatego stanowią rezerwę energetyczną organizmu wykorzystywaną przede wszystkim podczas intensywnego wysiłku fizycznego. Oprócz tego są składnikiem błon biologicznych, hormonów (np. hormonów płciowych) i umożliwiają przyswajanie witamin A, D, E, K. Zgromadzone w podskórnej tkance tłuszczowej tworzą warstwę izolacyjną, a pokrywając niektóre narządy wewnętrzne (np. nerki), chronią je przed wstrząsami i urazami. Tłuszcze spożywamy w postaci tłuszczów określanych jako twarde (masło, margaryna), olejów (np. olej słonecznikowy, rzepakowy), a także razem z produktami smażonymi, takimi jak jajecznica, frytki, chipsy.

R1YVRqn9t8a551
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

W dużym uproszczeniu można powiedzeć, że w skład cząsteczki tłuszczu wchodzi glicerolglicerolglicerol i 3 cząsteczki kwasów tłuszczowychkwasy tłuszczowekwasów tłuszczowych. O wartości odżywczej tłuszczu decyduje zawartość kwasów tłuszczowych. Najkorzystniejsze dla zdrowia są tłuszcze pochodzące z ryb morskich i roślin, bogate w kwasy tłuszczowe określane jako nienasycone. Kwasy tłuszczowe nienasycone obniżają poziom cholesterolucholesterolcholesterolu we krwi, zmniejszając tym samym ryzyko wystąpienia miażdżycy. Na największą uwagę zasługują nienasycone kwasy tłuszczowe omega‑6 obecne w olejach roślinnych, oraz omega‑3, których podstawowe źródło stanowią ryby. Kwasy te wspomagają rozwój układu nerwowego, dlatego powinny być ważnym składnikiem diety małych dzieci. Przyspieszają też gojenie się ran, obniżają ciśnienie krwi.

Tłuszcze pochodzace z wieprzowiny, baraniny, wołowiny zawierają nasycone kwasy tłuszczowe, które mogą podwyższać poziom cholesterolu. Trzeba pamiętać, że cholesterol pełni w organizmie także funkcje pożyteczne – jest składnikiem osłonek wypustek nerwowych, żółci, witaminy D, niektórych hormonów. Nadmiar tego związku jest odkładany na ścianach naczyń krwionośnych, powodując ich zwężenie i ograniczając przepływ krwi.

Zagrożenie dla zdrowia stanowią kwasy tłuszczowe trans zawarte w utwardzanych tłuszczach (np. margarynie), wykorzystywane do smażenia i pieczenia. Kwasy te powodują także rozwój miażdżycy, są przyczyną zatorów naczyń krwionośnych, zawałów serca. Nawet dobroczynne oleje roślinne poddawane niewłaściwej, zbyt długiej (czasem wielokrotnej) obróbce termicznej ulegają przekształceniu z uwolnieniem szkodliwych kwasów trans. Z tego powodu z codziennej diety należy wyeliminować jedzenie typu fast food (chipsy, frytki, potrawy smażone) i zastąpić je produktami gotowanymi lub przygotowywanymi na parze. Zapotrzebowanie na tłuszcze dorosłego człowieka wynosi ok. 1 g na 1 kg masy ciała.  Ilość ta jest mniejsza u dzieci i osób starszych, a większa u ludzi wykonujących ciężką pracę fizyczną.

Doświadczenie 2

Wykrywanie obecności tłuszczów w produktach spożywczych.

Co będzie potrzebne
  • krążki bibuły lub serwetki papierowe,

  • tłuczek do ziemniaków lub młotek,

  • olej roślinny, pestki słonecznika, orzechy, siemię lniane,

  • zakraplacz.

Instrukcja
  1. Sprawdź, czy tłuszcz zostawia na bibule tłustą plamę, która nie wysycha. Nanieś na bibułę kroplę oleju i zaobserwuj powstałą plamę.

  2. Pomiędzy krążki bibuły włóż oddzielnie pestki słonecznika, siemię lniane, kawałek orzecha bez łupiny. Rozgnieć je tak, by nie uszkodzić bibuły.

  3. Po 2‑3 min wyrzuć rozgniecione próbki, zaobserwuj wygląd bibuły i porównaj ją z bibułą zwilżoną olejem.

Podsumowanie

Jeśli nasiona pozostawiły tłuste plamy, to oznacza, że zawierają tłuszcze.

Przeciętna zawartość składników pokarmowych w wybranych produktach [g]

Produkty spożywcze (100 g)

Białko

Węglowodany

Tłuszcze

Błonnik

soja

35,9

15,8

18,3

15,7

ser parmezan

35,6

25,8

ser ementaler

28,7

0,2

29,7

4,6

chuda wieprzowina

21,8

2,4

tuńczyk

21,5

15,5

wołowina

20,6

8,1

indyk

20,6

6,9

pstrąg

19,5

2,7

kurczak

18

18,8

serek homogenizowany

16,8

13

4,2

twaróg półtłusty

13,5

4

0,2

makaron pełnoziarnisty

12,6

59,9

3,6

3,5

kasza gryczana

12,6

70,1

3,1

5,9

jajka kurze

12,5

1

10,5

śliwki suszone

4,9

70,8

0,9

16

pieczarki

2,7

0,7

0,3

1,9

szpinak

2,5

0,6

0,3

1,8

iTkGMNJ16r_d5e534

4. Witaminy

WitaminywitaminyWitaminy należą do związków regulujących, niezbędnych do prawidłowego przebiegu procesów życiowych. Niektóre mogą powstawać w organizmie. Należą do nich witaminy z grupy B i K, produkowane przez bakterie żyjące w przewodzie pokarmowym. Witaminy D i A powstają w organizmie z  tzw. prowitamin. Witamina D pojawia się w skórze pod wpływem promieni słonecznych, a witamina A wytwarzana jest z karotenu zawartego w warzywach i owocach o pomarańczowej barwie. Pozostałe witaminy należą do związków, których organizm człowieka nie potrafi wytworzyć, dlatego należy dostarczać je wraz z pożywieniem.

Dla zdrowia niebezpieczne są zarówno niedobory witamin (awitaminoza), jak i ich nadmiar (hiperwitaminoza). Niedobór witamin może być przyczyną zaburzeń wzrostu, rozwoj i odnowy komórek, obniżenia odporności oraz upośledzenia pracy układu nerwowego. Nadmiar może prowadzić na przykład do uszkodzenia narządów (zbyt duże ilości witaminy A oraz D mogą prowadzić do uszkodzenia wątroby).

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach mogą być magazynowane, dlatego nie trzeba ich codziennie dostarczać organizmowi. Natomiast witaminy rozpuszczalne w wodzie wydalane są wraz z moczem, więc ich obecność w codziennej diecie jest niezbędna.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

Witaminy

Występowanie

Znaczenie

Skutki niedoboru

A

masło, mleko, wątroba, marchew, dynia, pomidory, szpinak

odpowiada za prawidłowe widzenie, utrzymanie w dobrej kondycji skóry, prawidłowy wzrost i rozwój, wspomaga odporność organizmu

zaburzenia widzenia o zmierzchu (tzw. kurza ślepota), schorzenia skóry, zaburzenia wzrostu i rozwoju

D

tran, mleko, ryby morskie, wątroba

odpowiada za prawidłową budowę kości i zębów, gdyż ma wpływ na wchłanianie wapnia i fosforu z przewodu pokarmowego do krwi

krzywica u dzieci, kruchość i łamliwość kości; u osób starszych osteoporoza

E

oleje roślinne, warzywa liściaste, orzechy, mleko, sery, jaja

opóźnia procesy starzenia się, zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu mięśniowego i rozrodczego

zaburzenia pracy mięśni, niedokrwistość

K

kalafior, warzywa liściaste (szpinak, sałata)

zapewnia prawidłowe krzepnięcie krwi

wydłużony czas krzepnięcia krwi

Wybrane witaminy rozpuszczalne w wodzie

Witaminy

Występowanie

Znaczenie

Skutki niedoboru

C (kwas askorbinowy)

kiszona kapusta, cebula, porzeczka, papryka, owoc dzikiej róży, natka pietruszki

wzmacnia odporność organizmu, dziąseł i zębów, uszczelnia naczynia krwionośne

krwawienie dziąseł, wypadanie zębów, obniżenie odporności, trudne gojenie się ran

BIndeks dolny 6

wątroba, drożdże, orzechy, kasza gryczana, pieczywo pełnoziarniste

wzmacnia odporność, zwiększa wchłanianie magnezu w przewodzie pokarmowym, wspomaga pracę układu nerwowego, uczestniczy w procesach przemiany aminokwasów

zaburzenia przemiany białek, stany zapalne skóry

BIndeks dolny 11 (kwas foliowy)

zielone warzywa, drożdże, rośliny strączkowe

zapewnia prawidłowy rozwój układu nerwowego u rozwijającego się płodu, pobudza wytwarzanie krwinek czerwonych

zaburzenia rozwoju płodu, anemia, zaburzenia pracy układu nerwowego

BIndeks dolny 12

wątroba, ryby, mleko, sery

zapewnia prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, uczestniczy w wytwarzaniu krwinek czerwonych

anemia, zaburzenia pracy układu nerwowego

Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego surówkę z marchewki lub pomidorów i papryki przed spożyciem warto skropić olejem.

Polecenie 4

Wyjaśnij, dlaczego profilaktycznie zażywając tran nie można podwajać jego zalecanej dawki.

iTkGMNJ16r_d5e586

5. Woda i sole mineralne

Do związków nieorganicznych spożywanych przez człowieka, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, należą także woda i sole mineralne.

Woda stanowi ok. 60% masy ciała, a jej ilość maleje wraz z wiekiem. Jest głównym składnikiem komórek i narządów. Dla przykładu: mięśnie zawierają ok. 75% wody, mózg 70‑80, a zęby i kości 20. Woda w organizmie to uniwersalny rozpuszczalnik związków chemicznych, jest substratem i produktem reakcji zachodzących w ustroju, uczestniczy w procesach termoregulacji, transportuje składniki pokarmowe i odprowadza produkty przemiany materii. Dobowe zapotrzebowanie na wodę wynosi ok. 2,5 l i zależy od wieku, rodzaju wykonywanych prac, temperatury otoczenia. Woda dostarczana jest wraz ze spożywanymi pokarmami – 1 l, z wypitymi napojami – 1,2 l. Jest również wytwarzana w organizmie w wyniku przemian metabolicznych zachodzących w komórkach w ilości ok. 0,3 l w ciągu doby. Straty wody wiążą się z wydalaniem (z moczem 1,5 l, kałem 0,1 l, potem 0,45 l, wydychanym powietrzem 0,45 l). Ilość pochłanianej i wydalanej wody powinna się równoważyć.

Sole mineralne występują w bardzo małych ilościach i są stale wydalane (usuwane z potem, kałem, moczem), z tego powodu ich zawartość należy ciągle uzupełniać. W przypadku niedoboru niektórych z nich organizm sięga do zapasów zgromadzonych we własnych narządach, np. pobierając wapń z kości i zębów.

RuyuG6eku3IZW1
Źródło: Dariusz Adryan, licencja: CC BY 3.0.

Najbardziej bogate w sole mineralne są warzywa, owoce, mleko i jego przetwory, pieczywo pełnoziarniste. Zawierają one liczne pierwiastki, z których 30 jest niezbędnych do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu. Pełnią one funkcję budulcową (wapń w zębach i kościach, żelazo w hemoglobinie), regulacyjną jako składniki hormonów (jod w tarczycy), uczestniczą w przewodzeniu impulsów nerwowych (sód, potas). Od nich też zależy ilość płynów w organizmie (sód, potas).

Znaczenie wybranych makro- i mikroelementów

Pierwiastek

Występowanie

Znaczenie

Skutki niedoboru

MAKROELEMENTY

wapń

mleko i jego przetwory, kapusta, kalafior, brokuły

podstawowy składnik kości i zębów, uczestniczy w pracy mięśni i procesach krzepnięcia krwi

zaburzenia pracy serca i mięśni, kruchość i łamliwość kości, krzywica, wypadanie zębów

magnez

razowe pieczywo, banany, orzechy, fasola, groch

wspomaga pracę układu nerwowego, ułatwia przyswajanie witaminy C, poprawia kondycję układu nerwowego

zaburzenia pracy serca, kurcze mięśni, migreny

fosfor

zielone warzywa, ryby, ziarna zbóż, mleko

składnik zębów, kości, ATP

krzywica, próchnica, zaburzenia wytwarzania ATP

MIKROELEMENTY

żelazo

mięso, zielone warzywa, kasze

składnik hemoglobiny

anemia, zaburzenia pracy serca

fluor

herbata, ryby morskie, ciemne pieczywo, woda wodociągowa (fluorowana)

wzmacnia kości i zęby

krzywica, próchnica

Ciekawostka

Zanim wymiana towarowa pomiędzy różnymi regionami nie stała się regularna, mieszkańcy obszarów położonych w dużej odległości od morza cierpieli na niedobór jodu, w który bogate są ryby morskie. Częstym objawem braku tego pierwiastka u mieszkańców pogórza w Polsce była m.in. powiększona tarczyca (wole).

Polecenie 5

Wyjaśnij, dlaczego sól wzbogaca się w jod (sól jodowana), a pasty do zębów zawierają fluor.

iTkGMNJ16r_d5e648

Podsumowanie

  • Składnikami pokarmowymi są związki organiczne: białka, cukry, tłuszcze, witaminy oraz związki nieorganiczne – woda i sole mineralne.

  • Składnikami dostarczającymi energii są: cukry, tłuszcze i białka.

  • Do składników budulcowych zaliczamy: białka, tłuszcze, sole mineralne i wodę.

  • Składnikami regulującymi pracę organizmu są witaminy i sole mineralne.

  • Zdrowa dieta powinna być zróżnicowana i zawierać m.in. tłuszcze roślinne zasobne w nienasycone kwasy tłuszczowe.

  • Pokarm zwierzęcy dostarcza wszystkich niezbędnych aminokwasów egzogennych.

  • Aby organizm funkcjonował prawidłowo, należy dostarczyć mu dziennie ok. 2,5 l wody.

Praca domowa
Polecenie 6.1

Przedstaw 3 argumenty potwierdzające tezę, że w codziennej diecie powinny znajdować się warzywa i owoce.

Polecenie 6.2

Wyszukaj informacje na temat składu chemicznego surowych ziemniaków i frytek mrożonych, a potem porównaj go w tabeli. Weź pod uwagę, że ziemniaki i frytki zawierają różną ilość wody, dlatego podaj składniki w procentach suchej masy. Zapisz wnioski wynikające z tej analizy.

iTkGMNJ16r_d5e714

Słowniczek

aminokwasy egzogenne
aminokwasy egzogenne

aminokwasy, których organizm nie potrafi wytworzyć i musi je przyjmować z pokarmem w postaci gotowej do wykorzystania

aminokwasy endogenne
aminokwasy endogenne

aminokwasy, które organizm wytwarza z dostarczonych mu składników pokarmowych

błonnik
błonnik

zespół substancji pochodzenia roślinnego, zawierający m.in. celulozę, regulujący procesy trawienne

cholesterol
cholesterol

składnik błon komórkowych, osłonek mielinowych nerwów; powstają z niego niektóre hormony; może odkładać się w naczyniach krwionośnych i wywoływać miażdżycę

glicerol
glicerol

związek organiczny, który może przyłączyć kwasy tłuszczowe i wraz z nimi utworzyć cząsteczkę tłuszczu; jego popularna nazwa to gliceryna

glikogen
glikogen

wielocukier zapasowy zwierząt; jest gromadzony w wątrobie i mięśniach

kwasy tłuszczowe
kwasy tłuszczowe

związki organiczne, w skład których wchodzą m.in. łańcuchy węglowodorów; w reakcji z glicerolem tworzą tłuszcze; w komórkach pełnią funkcję energetyczną i zapasową

skrobia
skrobia

wielocukier zapasowy gromadzony przez rośliny

witaminy
witaminy

związki organiczne, które pełnią w organizmie funkcję regulacyjną

iTkGMNJ16r_d5e834

Zadania

Ćwiczenie 1
RdcEvTmGvHe971
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RIEUmHJY1uqPK1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RuNRrjPPv3MiJ1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
RF6wYbHNYBXai1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
RDWeaRA5CCwoS1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.