Preromantyczny świat nocnych koszmarów w malarstwie Johanna Heinricha Füssliego
Ważne daty
1741‑1825 – lata życia Johanna Heinricha Füssliego
od 1764 – pobyt artysty w Londynie
1770‑1778 – wyprawa malarza do Włoch
1788 – członkostwo w Akademii Królewskiej
Scenariusz lekcji dla nauczyciela.
II. Zapoznawanie z najwybitniejszymi dziełami w zakresie architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
10. określa funkcję dzieła i wskazuje jej wpływ na kształt dzieła;
11. rozpoznaje gatunek artystyczny, który dzieło reprezentuje;
12. wskazuje w dziele sztuki symbol i alegorię, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie;
13. dokonuje opisu i analizy, w tym porównawczej, dzieł z uwzględnieniem ich cech formalnych:
c) w malarstwie i grafice: kompozycji, koloru, sposobów ukazania iluzji przestrzeni, kształtowania formy przez światło, w dziełach figuratywnych stopnia oddania rzeczywistości lub jej deformacji;
14. wskazuje środki stylistyczne i środki ekspresji, które identyfikują analizowane dzieło z odpowiednim stylem, środowiskiem artystycznym lub autorem;
17. analizuje dzieła pod względem ikonograficznym, z wykorzystaniem słowników symboli;
18. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat dzieł sztuki.
5. wymienia podstawowe gatunki w dziełach sztuk plastycznych, m.in. portret (w tym autoportret, portret psychologiczny i oficjalny), pejzaż (w tym: weduta, marina, pejzaż ze sztafażem), sceny: rodzajowa, religijna, mitologiczna, historyczna (w tym batalistyczna), martwa natura, akt;
7. rozróżnia podstawowe motywy ikonograficzne;
III. Zapoznawanie z dorobkiem najwybitniejszych twórców dzieł architektury i sztuk plastycznych. Uczeń:
3. sytuuje twórczość artystów powszechnie uznawanych za najwybitniejszych w czasie, w którym tworzyli (z dokładnością do jednego wieku, a w przypadku twórców sztuki nowoczesnej i współczesnej – z dokładnością do połowy wieku) oraz we właściwym środowisku artystycznym;
4. łączy wybrane dzieła z ich autorami na podstawie charakterystycznych środków formalnych;
8. formułuje samodzielne, logiczne wypowiedzi argumentacyjne na temat twórczości wybitnych artystów.
IV. Kształcenie w zakresie rozumienia i stosowania terminów i pojęć związanych z dziełami sztuki, ich strukturą i formą, tematyką oraz techniką wykonania. Uczeń:
2. zna terminologię związaną z opisem formy i treści dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego i graficznego, w tym m.in. nazwy formuł ikonograficznych, słownictwo niezbędne do opisu kompozycji, kolorystyki, relacji przestrzennych i faktury dzieła;
6. właściwie stosuje terminy dotyczące opisu treści i formy dzieł sztuk plastycznych;
V. Zapoznanie ze zbiorami najważniejszych muzeów i kolekcji dzieł sztuki na świecie i w Polsce, a także z funkcją mecenatu artystycznego oraz jego wpływem na kształt dzieła sztuki. Uczeń:
3. łączy dzieło z muzeum lub miejscem (kościoły, pałace, galerie), w którym się ono znajduje;
charakteryzować artystyczny wizerunek artysty
rozpoznawać dzieła Johanna Heinricha Füssliego,
określać tematykę dzieł artysty;
rozpoznawać nowatorskie cechy malarstwa Füssliego;
dokonywać analizy wybranych dzieł malarza.
Droga Füssliego do malarstwa
Johann Heinrich Füssli (ang. Fuseli) to angielski malarz, rysownik i poeta, pochodzenia szwajcarskiego, który tworzył obrazy pełne atmosfery grozy, fantastyki i tajemniczości. Nawiązywał często do tematyki literackiej. W swojej twórczości łączył elementy znane z okresu późnego baroku, neoklasycyzmu i romantyzmu. Studiował teologię na Uniwersytecie w Zurychu.
W wyniku publicznego oskarżeniem wójta krajowego, Grebela von Grüningen musiał w 1763 opuścić na rok Szwajcarię. Po roku udał się do Londynu, gdzie w 1767 roku poznał Joshue Reynoldsa, pod którego wpływem zainteresował się malarstwem. W latach 1770‑78 przebywał w Rzymie, gdzie zetknął się ze sztuką antyczną i dziełami Michała Anioła. Po powrocie do Londynu odniósł sławę jako malarz.
Artystyczny rozgłos
Füssli nie został zauważony jako kolorysta, lecz doceniono go jako mistrza światła i cienia. W swoich pracach nie stosował się do zasad, pomijał wszelką wiedzę na temat teorii barw, traktował kolor według własnego uznania. Często używał własnych pigmentów w postaci suchego proszku, który łączył z olejemolejem, terpentynąterpentyną lub złotem proszkowymzłotem proszkowym, uzyskując pożądany efekt. Pierwszym dziełem, które wzbudziło zainteresowanie był obraz Nocna mara, wystawiony w 1782 roku – przedstawienie koszmarów dręczących młodą kobietę podczas snu. Füssli zaprezentował onirycznąoniryczną, przepełnioną dramatyzmem scenę, łącząc cechy malarstwa neoklasycystycznego (szaty kobiety) z romantycznym nastrojem i motywami ludowymi.
Füssli jest malarzem nietypowym, z racji solidnego wykształcenia i wszechstronnej erudycji. Jego fantazje to nie tyle oryginalne wizje umysłu, a odniesienie do istniejących wytworów kultury, lektur, literatury, mitologii – przetworzonych pod względem wizualnym. (…)
Według antycznych tradycji, koszmar to legendarny stwór, który wchodzi w świat snu pod różnymi postaciami – ptaka, kota, potwora – i przygniata pierś śpiącego tak, że go dusi. Demon powodujący koszmary to po grecku efialtes a po łacinie incubus. (…) W legendach saksońskich inkub przybywa na koniu – można się pogubić, bo mare to zarówno mara, jak i klacz – wyobrażamy sobie więc diabelską istotę, pędzącą przez noc na szybkim rumaku. Wydaje się, że Füssli, malując końską głowę z wychodzącymi z orbit oczami, wyłaniająca się zza zasłony, chciał wizualnie przekazać dosłowne znaczenie słowa mare (klacz) i w ten sposób połączył tradycję folklorystyczną i kliniczną.
Źródło: Maria Bolaños Atienza, Jak czytać sztukę, Buchmann, Grodzisk Mazowiecki 2007, s. 88‑99
Inną wersję obrazu pod tym samym tytułem Füssli namalował 10 lat później. Znajdujący się w Frankfurter Goethe Haus obraz namalowany został w zimnej tonacji barwnej. Artysta, w odróżnieniu od poprzednika, zmienił kompozycję, tworząc symetryczne odbicie sceny i dodał dynamiki poprzez inne ułożenie postaci.
Inspiracje Makbetem Williama Szekspira
Szczególnym zainteresowaniem Füssli obdarzył dramat Szekspira Makbet, do którego stworzył sceny ukazujące Wiedźmy i Lady Makbet. Demoniczny charakter kobiety oraz fantastyczny motyw Wiedźm były okazją do zaprezentowania charakterów ludzkich, obłędu, motywu fantastyki. Z aktu II dramatu pochodzi scena przedstawiająca moment po zamordowaniu króla Duncana. Inspiracją dla Füssliego był udział w produkcji spektaklu w 1766 w Londynie, po którym malarz wykonał obraz o podobnej kompozycji, w którym Lady Makbet została ukazana ze sztyletami.
Do Makbeta nawiązuje także obraz Lunatykująca Lady Makbet, przedstawiający żonę Makbeta, która prześladowana przez wyrzuty sumienia z powodu zbrodni i pogrążająca się w szaleństwie, chodzi po korytarzach zamku. Dzieło nawiązuje do sceny I aktu V. Lady Makbet pokazuje, z jakim adresem Füssli maluje sprzeczności. Füssli przedstawia granice między normalnością a szaleństwem, między dniem a nocą, między tym, co rzeczywiste, a tym, co dziwne i nierealne.
Do sceny III aktu I Makbeta, Füssli namalował obraz Banko, Makbet i trzy wiedźmy na wrzosowisku:
1 CZAROWNICA
Witaj, Makbecie, witaj, thanie Glamis!
2 CZAROWNICA
Witaj, Makbecie, witaj, thanie Cawdor!
3 CZAROWNICA
Witaj, Makbecie, przyszły witaj królu!
BANQUO
Dobry mój panie, dlaczego się wzdrygasz,
Lękasz się rzeczy, co brzmi tak rozkosznie?
W imię was prawdy zaklinam, powiedzcie,
Czy tylko zmysłów jesteście złudzeniem,
Czy kształty wasze są rzeczywistością?
Kolegę mego godnością dzisiejszą
Witacie, razem z wielką przepowiednią
Przyszłych dostojeństw, królewskiej nadziei,
Tak, że oniemiał, jakby zachwycony.
Dla mnie milczycie; lecz jeśli możecie
Sięgnąć spojrzeniem w przyszłości nasiona,
I przepowiedzieć jakie ziarno puści,
Przemówcie do mnie, do mnie, co nie proszę
O łaskę waszą, jak się nienawiści
Waszej nie lękam.
Źródło:Źródło:
Malarz operuje głównie światłem, aby poróżnić scenę oddzielić świat realny od fantastycznego. Obraz jest wykonany szybkimi, szkicowymi pociągnięciami pędzla. Niezwykłą atmosferę podkreśla mgła.
Wiedźmy z Makbeta Szekspira były już tematem wcześniejszego obrazu Füssliego z 1783 roku. Banko z dramatu Williama Szekspira w scenie III aktu I wymownie opisuje ich wygląd:
Co to za wyschłe i dziwne stworzenia?
Nie wyglądają na mieszkańców ziemi,
Chociaż są na niej. Mówcie, czy żyjecie?
Czy was śmiertelny człowiek pytać może?
Zda się, że moje rozumiecie słowa,
Każda z was bowiem suchy kładzie palec
Na zwiędłe usta. Macie kobiet postać,
Lecz brody wasze tak myśleć mi bronią.
Rozpoznaj tytułu dzieł Füssliego.
Lady Makbet chwytająca sztylety, Banko, Makbet i trzy wiedźmy na wrzosowisku, Nocna mara
Wskaż dzieło, do którego odnosi się cytat z Makbeta Szekspira.
1 CZAROWNICA
Witaj, Makbecie, witaj, thanie Glamis!
2 CZAROWNICA
Witaj, Makbecie, witaj, thanie Cawdor!
3 CZAROWNICA
Witaj, Makbecie, przyszły witaj królu!
BANQUO
Dobry mój panie, dlaczego się wzdrygasz,
Lękasz się rzeczy, co brzmi tak rozkosznie?
W imię was prawdy zaklinam, powiedzcie,
Czy tylko zmysłów jesteście złudzeniem,
Czy kształty wasze są rzeczywistością?
Kolegę mego godnością dzisiejszą Witacie, razem z wielką przepowiednią
Przyszłych dostojeństw, królewskiej nadziei,
Tak, że oniemiał, jakby zachwycony.
Dla mnie milczycie; lecz jeśli możecie
Sięgnąć spojrzeniem w przyszłości nasiona,
I przepowiedzieć jakie ziarno puści,
Przemówcie do mnie, do mnie, co nie proszę
O łaskę waszą, jak się nienawiści Waszej nie lękam.
- 1
- 2
- 3
Rozpoznaj postacie na obrazie.
Połącz obraz z miejscem, w którym się znajduje.
Kunsthaus, Zürich, Szwajcaria, Luwr, Paryż, Tate Gallery, Londyn
| Trzy wiedźmy | |
| Lunatykująca Lady Makbet | |
| Lady Makbet chwytająca sztylety |
Wskaż cechy analizy właściwe dla poniższego obrazu.
- Kompozycja statyczna
- Naturalne źródło światła
- Dominacja barw ciepłych
- Kompozycja dynamiczna
- Sztuczne źródło światła
- Równowaga barw ciepłych i zimnych
- Dominacja barw zimnych
- Kompozycja diagonalna
- Kompozycja horyzontalna
- Kompozycja wertykalna
Zaznacz dzieło, które jako pierwsze zapewniło Füssliemu popularność.
- Trzy wiedźmy
- Nocna mara
- Lady Makbet chwytająca sztylety
Z podanych określeń wybierz te, których symbolem jest ćma.
- Śmierć
- Ciągła wędrówka
- Łącznik świata żywych i zmarłych
- Miłość
- Tajemnica
- Odkrywanie prawdy o sobie
Wyjaśnij, na czym polega preromantyczny charakter twórczości Füssliego. Argumenty uzasadnij przykładami dzieł.
Słownik pojęć
medium stosowane w malarstwie.
bezbarwna lub zielonożółta ciecz o charakterystycznym zapachu, będąca składnikiem żywic drzew iglastych, służy do rozcieńczania farb na jej bazie.
sposób przedstawiania rzeczywistości na wzór marzenia sennego.
postać sproszkowana metalu szlachetnego (złota) o żółtej barwie.
Słownik pojęć został opracowany na podstawie:
encyklopedia.pwn.pl
Galeria dzieł sztuki
Bibliografia
M. Bolaños Atienza, Jak czytać sztukę, Buchmann, Grodzisk Mazowiecki 2007
https://wolnelektury.pl/media/book/pdf/makbet.pdf (dostęp z dnia 31.03.2018)