Satyryczny obraz rzeczywistości sowieckiej Na ilustracji znajdują się czarne sylwetki dzieci, stojących w jednym rzędzie. Część dzieci ma uniesione do góry ręce. Nad i pod dziećmi jest ludzka dłoń. Dłonie są ustawione tak, jakby miały chronić najmłodszych. W  Mistrzu i Małgorzacie Michaił Bułhakow przedstawił satyryczny obraz rzeczywistości moskiewskiej przełomu lat 20. i 30. XX wieku, gdy w Rosji okrzepł już system komunistyczny. To świat lęku, podejrzliwości i nieufności; rzeczywistość, w której ludzie muszą radzić sobie z niedoborami ekonomicznymi, na przykład z brakiem mieszkań; za naturalne uznają dawanie łapówek czy korzystanie ze znajomości. Bułhakow koncentruje się jednak bardziej na analizie małości ludzkiej niż na opisie zbrodniczego systemu. Sowiecką rzeczywistość ukazuje w sposób prześmiewczy. W centrum zainteresowania pisarza znalazło się środowisko literackie, w którym toczą się gry niespełnionych ambicji. W życiu kulturalnym Moskwy dominują mierni literaci podporządkowujący się oficjalnej ideologii. Państwo kontroluje działalność pisarzy: poprawnym ideologicznie autorom stwarza dogodne warunki do pracy – obdarza ich przywilejami ekonomicznymi, otwiera dla nich domy pracy twórczej, natomiast niepokornym uniemożliwia tworzenie, niektórych z nich zamyka nawet w zakładach psychiatrycznych. Rzeczywistość ukazana w powieści jest śmieszna, a zarazem żałosna. Jej nielogiczności i absurdy ujawnia sam narrator, a także – diabły przybyłe do Moskwy. Szatan Ilustracja Eugène Delacroix pod tytułem Mefistofeles. Na ilustracji nad miastem z licznymi wieżami leci skrzydlata postać diabła. Jest nagi, ma umięśnione ciało, długie szpony. Jego głowę skierowana jest w prawą stronę, czyli przeciwnie niż leci. Rola szatana w  Mistrzu i Małgorzacie nie jest jednoznaczna. Diabeł w tradycji judeochrześcijańskiej to inteligentny, przewrotny duch zbuntowany przeciw Bogu, niosący zło i siejący zniszczenie. Bułhakow w swojej powieści sięga jednak również do innych tradycji. Nie przypadkiem za motto wybiera zdanie Mefistofelesa z Fausta Goethego. Szatan z tego dramatu, mimo chęci czynienia zła, uczestniczy w czynieniu dobra. Jego destrukcyjne działania przynoszą cierpienie, ale ostatecznie pozwalają się objawić temu, co dobre i szlachetne. Autor Mistrza i Małgorzaty inspiruje się również jedną z tradycji teologicznych prawosławia, która mówi o powszechnym zbawieniu świata, w tym także złych duchów. Diabły w powieści Bułhakowa przynoszą anarchię i destrukcję, rozbijają istniejący porządek. Paradoks polega na tym, że świat przez nie demaskowany jest zły, a zatem jego kompromitacja służy dobru. Szatan podważa system zbudowany na przemocy, na ludzkiej niegodziwości i głupocie. Woland i jego towarzysze wprowadzają do rzeczywistości pierwiastek metafizyczny, który został usunięty z życia mieszkańców Moskwy. Sowieccy pisarze ukazani w powieści ulegli ateistycznej i materialistycznej ideologii. Dla niektórych z nich ateizm stał się, paradoksalnie, wiarą. Dla jednych fanatyczną, dla innych – opartą na strachu. Szatan tę wiarę podważył, obnażył fałsz światopoglądu ateistycznego. Wprowadzenie wątku diabelskiego do Mistrza i Małgorzaty było ze strony autora prowokacją intelektualną i estetyczną wobec proklamowanego w ZSRR realizmu socjalistycznego. Piłat i Ha‑Nocri Obraz Jacopo Titorettego zatytułowany Chrystus przed Piłatem z 1565 roku. Kompozycja obrazu opiera się na kontraście. Pośrodku, w białej szacie, na podwyższeniu, stoi spokojny, pogodzony z przeznaczeniem Jezus. Na nim koncentruje się całe światło obrazu, jego szata prawie świeci odbitym blaskiem. Naprzeciwko Jezusa siedzi Piłat. Ma długą siwą brodę. Poniżej Piłata stoi mężczyzna, który trzyma nad jego rękami dzbanek. Pod dłońmi Piłata jest taca. Piłat umywa ręce przed wydaniem wyroku. Odwraca głowę w drugą stronę, od mężczyzny z dzbankiem. Wokół Jezusa i Piłata skupiony jest tłum. Piłat i tłum mają na sobie czerwone szaty. U dołu obrazu znajduje się skryba, który notuje każde słowo. Scena rozgrywa się na tle architektury klasycznej (budynki z wysokimi kolumnami), skąpanej częściowo w świetle. Równolegle z wątkami moskiewskimi autor przedstawia w powieści jerozolimską historię spotkania Piłata z Jeszuą Ha‑Nocri – ich rozmowę oraz konsekwencje skazania Jeszui na śmierć. Ta część fabuły jest powiązana z główną akcją w dwojaki sposób – po pierwsze, Woland mówi, że uczestniczył w tamtych wydarzeniach, łączy on więc oba wątki; po drugie, opowieść o Jeszui jest dziełem stworzonym przez tytułowego bohatera powieści – Mistrza. Taki chwyt konstrukcyjny określa się terminem „powieść w powieści". Apokryficzna historia jest przetworzeniem opowieści biblijnej. U Bułhakowa Jeszua nie jest Bogiem, tylko wędrownym filozofem i nauczycielem, który wierzy w miłość, dobro i zbawienie możliwe dzięki spotkaniu z drugim człowiekiem. Piłat – urzędnik, prokurator Judei – skoncentrowany na pełnionych funkcjach zapomina o swoim człowieczeństwie. Jego sceptycyzm ma źródło w racjonalnym myśleniu, wynika ze zgorzknienia i zmęczenia, a przede wszystkim z braku ufności wobec innych. Wariacje Bułhakowa na temat historii ewangelicznej nie mają właściwie charakteru religijnego, chyba że za „religijną” uznamy wszelką głęboką więź między ludźmi. Mistrz Ilustracja przedstawia czarną sylwetkę mężczyzny piszącego na maszynie do pisania. Obok maszyny stoi lampa. Tytułowy bohater powieści, Mistrz, jest pisarzem. Niektórzy komentatorzy dopatrują się w tej postaci autoportretu Bułhakowa, można się jednak zastanawiać, czy taka interpretacja jest uprawniona. Natomiast bez wątpienia Mistrz nosi cechy pisarza idealnego, czyli niezależnego od koniunktur politycznych, wyrażającego w swoim dziele najgłębsze przemyślenia i uczucia, polegającego na własnej wyobraźni, dającego się nieść natchnieniu. Mistrz zasadniczo różni się od konformistycznych literatów moskiewskich opisanych w powieści. Nie przypadkiem jednak bohater trafia do szpitala psychiatrycznego. W materialistycznym i konformistycznym świecie postrzegany jest jako wariat, którego trzeba izolować. Poza tym jego historia odzwierciedla praktyki stosowane w sowieckiej Rosji. Warto jednak pamiętać, że motyw pisarza-szaleńca był obecny już w tradycji romantycznej. Według poglądów romantycznych osoba chora psychicznie wie i widzi więcej. Podobne przekonania są głęboko zakorzenione także w prawosławiu. Tradycja prawosławna nakazuje darzyć szczególnym szacunkiem tzw. jurodiwych, czyli szaleńców Chrystusowych – ludzi, którzy nie myślą racjonalnie, ale mają dostęp do głębszych tajemnic świata. Mistrz i Małgorzata – powieść traktująca o literaturze, o wolności twórczej, o posłannictwie dzieł literackich i ich oddziaływaniu na czytelników – jest w dużej mierze utworem autotematycznym. To powieść o pisaniu i pożytkach stąd płynących. Miłość Zdjęcie ukazuje fragment białej rzeźby. Na wyciągniętej dłoni leży dłoń drugiej osoby. Nade wszystko jednak Mistrz i Małgorzata jest powieścią o ocalającej sile miłości. Miłość łączy dwoje tytułowych bohaterów, ona też może przynieść ocalenie całemu światu. Takie przesłanie niesie apokryficzna opowieść Mistrza. W miłości jest więc nadzieja także dla mieszkańców Moskwy żyjących w zakłamaniu.