Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Powszechnie wiadomo, że palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia. Co sprawia, że mimo świadomości zagrożenia ludzie nadal palą? Jakie koszty nałogu ponoszą osoby palące i społeczeństwo, w którym żyją?

R1ddGydL2uPdT1
Palenie tytoniu zagraża zdrowiu
Już wiesz
  • drogi doprowadzające powietrze do płuc oczyszczają je, ogrzewają i nawilżają;

  • im większa pojemność płuc, tym sprawniejszy organizm;

  • do infekcji układu oddechowego należą m.in. katar, zapalenie gardła i płuc.

Nauczysz się
  • wymieniać czynniki warunkujące sprawność układu oddechowego;

  • wyjaśniać, dlaczego warto oddychać przeponą;

  • opisywać wybrane choroby układu oddechowego;

  • wyjaśniać, na czym polega szkodliwość dymu tytoniowego.

iYxHJ3biLI_d5e174

1. Czynniki wewnętrzne wpływające na stan i funkcjonowanie układu oddechowego

Na prawidłowe funkcjonowanie układu oddechowego mają wpływ czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Do pierwszych należą: prawidłowo rozwinięte płuca, dobrze wysklepiona klatka piersiowa, silne mięśnie oddechowe. Ich stan i działanie poprawiają regularne ćwiczenia fizyczne. Aktywność ruchowa wzmacnia mięśnie oddechowe i przeponę, a tym samym zdolność klatki piersiowej do rozszerzania się, co prowadzi do zwiększenia pojemność płuc. U osób regularnie ćwiczących zmniejsza się częstotliwość oddechów na minutę, a zwiększa ich głębokość (objętość jednorazowo pobieranego powietrza). Ułatwia to wymianę gazową. Na poprawę jakości działania układu oddechowego może również wpłynąć systematyczne wykonywanie prostych ćwiczeń oddechowych.

R1WIi9cByzn4g1
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.

U kobiet (zwłaszcza w ciąży) najczęściej występuje oddychanie piersiowe, ponieważ uczestniczą w nim głównie mięśnie międzyżebrowe. U mężczyzn w czasie oddychania przeważają ruchy przepony odpowiedzialne za oddychanie brzuszne. Oddychanie przeponoweoddychanie przeponoweOddychanie przeponowe polega na głębokim nabieraniu powietrza i lepszym dotlenianiu organizmu. Pozwala m.in. wydać bardzo głośny (potężny) krzyk, śpiewać, długo mówić bez szkody dla zdrowia. Pomaga w walce ze stresem, odpręża. Warto zatem nauczyć się prawidłowego oddychania przeponą.

RSjye06IDxW7s1
Film przedstawia mężczyznę, leżącego na podłodze na plecach. Na brzuchu mężczyzny znajduje się książka w czerwonej okładce. Kiedy osoba oddycha przeponowo, książka unosi się i opada.
Obserwacja 1

Porównanie wydajności oddychania płucnego i brzusznego.

Co będzie potrzebne
  • twoja osoba.

Instrukcja
  1. Weź głęboki wdech, rozciągając w miarę możliwości tylko górną część klatki piersiowej. Zaraz po tym krzyknij jak najgłośniej.

  2. Weź głęboki wdech „do brzucha”, posługując się w miarę możliwości tylko przeponą. Zaraz po tym krzyknij jak najgłośniej.

  3. Powtórz czynności 2‑3 razy i porównaj głośność wydawanego dźwięku.

Podsumowanie

Oddychanie przeponowe zwiększa objętość pobieranego powietrza.

Polecenie 1

Zaplanuj i przeprowadź doświadczenie, za pomocą którego wykażesz, że wysiłek fizyczny zwiększa wentylację płuc.

Wskazówka

Ustal, co w doświadczeniu będzie zmienną niezależną, a co zależną. Zastanów się, jak zapewnić odpowiednią liczbę powtórzeń.

iYxHJ3biLI_d5e290

2. Czynniki zewnętrzne wpływające na stan i funkcjonowanie układu oddechowego

Czynniki zewnętrzne, na których działanie narażony jest układ oddechowy, możemy podzielić na niezakaźne zanieczyszczenia powietrza – pyłowe i gazowe oraz zakaźne – wirusy, bakterie i grzyby.

R6YJ6PADD8Fax1
Źródło: Anita Mowczan, licencja: CC BY 3.0.

Zanieczyszczenia pyłowe to pyły powstające na przykład podczas obróbki metali w przemyśle metalurgicznym, pyły i popioły wulkaniczne, kurz unoszony przez wiatr na ulicach, pyłki roślin, złuszczający się naskórek, sierść zwierząt. Zanieczyszczenia gazowe dotyczą gazów, których zawartość w powietrzu przekracza dopuszczalne normy, np. tlenku i dwutlenku węgla, tlenków siarki i azotu. Szczególnie niebezpieczny dla życia jest bezwonny tlenek węglatlenek węglatlenek węgla – czad. Szybciej i bardziej trwale niż tlen łączy się z hemoglobiną. Zablokowany w ten sposób barwnik oddechowy nie może przyłączać i dostarczać do komórek cząsteczek tlenu. Prowadzi to do niedotlenienia organizmu i może być przyczyną śmierci. Dwutlenek węgla, choć w małych stężeniach nie jest toksyczny, w dużych stężeniach również skutkuje niedotlenieniem organizmu. Wzrost jego objętości towarzyszy spadkowi zawartości tlenu w powietrzu.

Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powodują upośledzenie procesów wentylacji płuc i wymiany gazowej. Mogą prowadzić do alergii i astmy. Dostające się do organizmu drogą kropelkową bakterie, wirusy, grzyby są przyczyną zakaźnych chorób układu oddechowego: zapalenia płuc, zapalenia oskrzeli, anginy, kataru, grypy i gruźlicy.

Wybrane choroby układu oddechowego i ich profilaktyka

Nazwa choroby

Przyczyny

Objawy

Profilaktyka

Alergia

pyłki traw, sierść zwierząt, roztocza kurzu domowego

katar, łzawienie oczu, wysypka skórna, duszności

unikanie kontaktu z alergenem, wietrzenie pomieszczeń

Astma oskrzelowa

nieleczone alergie

świszczący oddech, duszności

unikanie kontaktu z alergenem, wietrzenie pomieszczeń

Nieżyt nosa (katar)

wirusy, alergeny

wyciek płynnej wydzieliny z nosa

unikanie kontaktu z alergenami (przy katarze alergicznym) i chorymi, przestrzeganie podstawowych zasad higieny

Zapalenie gardła

bakterie, wirusy

ból gardła, trudności w przełykaniu, gorączka

unikanie spożywania zimnych napojów i pokarmów, wychłodzenia i przegrzania, unikanie kontaktu z chorymi

Zapalenie oskrzeli

wirusy, bakterie

suchy kaszel lub kaszel z odkrztuszaniem wydzieliny, katar, gorączka

unikanie dymu papierosowego, wyziębienia i przegrzania organizmu oraz przebywania w środowisku zanieczyszczonym pyłami, unikanie kontaktu z chorymi

Zapalenie płuc

bakterie, wirusy

gorączka, kaszel, duszności

unikanie wychłodzenia i przegrzania organizmu, wyleczenie do końca innych chorób układu oddechowego, szczególnie grypy, unikanie kontaktu z chorymi

Gruźlica

bakterie – prątki gruźlicy

przewlekły kaszel, ból w klatce piersiowej, gorączka, ubytek masy ciała

szczepienia ochronne, badanie radiologiczne (Rtg) płuc

Choroby układu oddechowego stanowią poważny problem. Dotyczy to zwłaszcza alergii oddechowych, chorób zawodowych układu oddechowego związanych z zanieczyszczeniem środowiska, a w ostatnich latach również gruźlicy. W krajach rozwiniętych notuje się wzrost liczby zachorowań na tę groźną chorobę. Niestety, w statystykach Polska zajmuje jedno z pierwszych miejsc. Ocenia się, że co 3 osoba jest nosicielem prątków gruźlicy. Choroba ta ma szansę na rozwój w okresie spadku odporności organizmu wywołanej m.in. ubogą dietą, stresem, brakiem ruchu na świeżym powietrzu oraz innymi ciężkimi chorobami (AIDS, nowotwory). Coraz częściej okazuje się też chorobą lekooporną. W Polsce dzieci do 1 roku życia są szczepione przeciwko gruźlicy, a taka szczepionka działa ochronnie przez 15 lat.

Większość chorób układu oddechowego można kontrolować i leczyć. Wielu można również zapobiegać, starając się wyeliminować czynniki ryzyka, poprzez np.:

  • unikanie kontaktu z osobami chorymi,

  • wietrzenie pomieszczeń,

  • unikanie przebywania w towarzystwie osób palących papierosy,

  • ograniczenie kontaktu z czynnikami alergizującymi (usunięcie ze swojego pokoju dywanów, narzut, częste odkurzanie),

  • szczepienia ochronne,

  • prawidłowe odżywianie,

  • aktywność fizyczną, zwłaszcza na świeżym powietrzu.

W profilaktyce i diagnostyce chorób układu oddechowego istotną rolę odgrywają badania radiologiczne klatki piersiowejbadanie radiologicznebadania radiologiczne klatki piersiowej, które pozwalają na ocenę stanu płuc i wykrycie nieprawidłowości w ich strukturze.

Polecenie 2

Sformułuj wskazówki dla osoby mającej katar, które pozwolą ograniczyć możliwość zarażania innych osób w jej otoczeniu.

iYxHJ3biLI_d5e373

3. Skutki palenia tytoniu

Wydolność układu oddechowego obniża się, gdy w powietrzu obecny jest dym papierosowy, na którego zabójcze działanie narażeni są zarówno czynni, jak i bierni palacze, czyli osoby przebywające w towarzystwie osoby palącej. Dym papierosowy składa się z ponad 4 tysięcy związków chemicznych, w tym prawie 60 substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym. Czynnikiem uzależniającym jest nikotynanikotynanikotyna. Składniki toksyczne to m.in. tlenek węgla i  cyjanowodórcyjanowodórcyjanowodór. U  nałogowych palaczy aż 15% hemoglobiny może być związane z  tlenkiem węgla, co znacznie zmniejsza wydolność organizmu.

R19ResPpImcpp1
Źródło: Dariusz Adryan, OpenClipartVectors (https://pixabay.com), licencja: CC BY 3.0.

Czynne palenie papierosów może prowadzić do powstania nowotworów płuc, krtani, przełyku, gardła, jamy ustnej, trzustki, pęcherza moczowego. Zwiększa ryzyko zachorowań na choroby układu krążenia, może prowadzić do zmniejszenia płodności, opóźnienia rozwoju płodu i niskiej masy urodzeniowej noworodków. W Polsce prawie połowa przedwczesnych zgonów osób w wieku średnim jest spowodowana paleniem papierosów, a rak płuca to najczęściej występujący nowotwór złośliwy u mężczyzn. Bierni palacze wdychając dym, narażeni są na zwiększone ryzyko wystąpienia chorób górnych dróg oddechowych. Składniki wdychanego dymu zaostrzają ataki astmy i kaszlu. U dzieci wzrasta podatność na zapalenia zatok, oskrzeli i płuc. Nawet krótkotrwałe palenie tytoniu niesie negatywne skutki dla organizmu: palacze mają nieprzyjemny oddech, poszarzałą i szybko starzejącą się cerę, ciemny nalot na zębach i często zapadają na infekcje dróg oddechowych.

Polecenie 3

Wybierz argumenty przeciwko paleniu tytoniu, twoim zdaniem, najbardziej przekonujące dla młodzieży.

Warto wiedzieć

W diagnostyce chorób płuc wykorzystuje się badanie zwane spirometriąspirometriaspirometrią. Pozwala ona na określenie ilości powietrza wymienianego w procesie wentylacji płuc oraz określenie pojemności płucpojemność płucpojemności płuc. Na tej podstawie diagnozuje się zaawansowanie i postępy w leczeniu na przykład astmy, oraz wydolność fizyczną ludzi zdrowych.

iYxHJ3biLI_d5e435

Podsumowanie

  • Aktywność fizyczna zwiększa wentylację płuc i ich pojemność.

  • Zanieczyszczenia środowiska mogą być przyczyną chorób układu oddechowego.

  • Gruźlica jest poważną chorobą, której można zapobiegać, poddając się szczepieniom ochronnym i okresowym badaniom Rtg płuc oraz prowadząc zdrowy tryb życia.

  • Dym tytoniowy zawiera wiele substancji drażniących, toksycznych, rakotwórczych, uzależniających.

Praca domowa
Polecenie 4.1

Oceń, czy twierdzenie: Mój ojciec pali papierosy od 20 lat i nigdy nie choruje jest wystarczającym argumentem, by bez obaw zacząć palić papierosy.

Polecenie 4.2

Naukowcy porównali szybkość oddychania palaczy i osób niepalących w trakcie wysiłku fizycznego. Jakiego wyniku się spodziewasz? Wyjaśnij dlaczego.

iYxHJ3biLI_d5e498

Słowniczek

badanie radiologiczne
badanie radiologiczne

badanie, które polega na prześwietleniu ciała pacjenta za pomocą promieni rentgenowskich; wynik prześwietlenia utrwala się na kliszy lub zapisuje cyfrowo; stosowane głównie w diagnostyce płuc, serca i układu kostnego

cyjanowodór
cyjanowodór

silnie toksyczny związek chemiczny o zapachu gorzkich migdałów, blokujący przenoszenie tlenu z krwi do komórek

nikotyna
nikotyna

substancja zawarta w korzeniach i liściach tytoniu, wykazująca działanie pobudzające i uzależniające; stosowana jako składnik środków owadobójczych

oddychanie przeponowe
oddychanie przeponowe

oddychanie z wykorzystaniem głównie przepony; ułatwia mówienie, zmniejsza stres i napięcie

pojemność płuc
pojemność płuc

całkowita objętość powietrza, jaką są w stanie pomieścić płuca

spirometria
spirometria

rodzaj badania, w którym mierzy się objętość i pojemność płuc oraz przepływ powietrza na różnych etapach cyklu oddechowego

tlenek węgla
tlenek węgla

tlenek węgla(II); bezbarwny, bezwonny gaz o silnie toksycznym działaniu, łączący się trwale z hemoglobiną

iYxHJ3biLI_d5e620

Zadania

Ćwiczenie 1
RuX1t8yLAvxzc1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
R1b0wMZJf4l9I1
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
R82LX5eYLbqR41
zadanie interaktywne
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R1NeDJUujvVme1
testowy tekst alternatywny
Źródło: Monika Zaleska-Szczygieł, licencja: CC BY 3.0.