Wrogowie ludu

RCrSb1ORHtNH01

Zdjęcie przedstawia klasztor na wyspie. Po środku kompleksu budynków widoczne są trzy wieże z kopułami. Budynek znajduje się na niewielkim wzniesieniu otoczonym kamiennym murem. Dookoła widać tylko wodę, żadnych innych terenów ani zabudowań.

Władze ZSRS uzasadniały wtargnięcie Armii Czerwonej 17 września 1939 r. na wschodnie ziemie Rzeczypospolitej rzekomym upadkiem państwa polskiego. Skoro państwo polskie nie istnieje – argumentowali Sowieci – również umowy o wzajemnej nieagresji z Polakami przestały obowiązywać. ZSRS ma zaś prawo chronić bratnie narody, Ukraińców i Białorusinów, przed zagrożeniem niemieckim. Po zajęciu wschodnich obszarów Rzeczypospolitej Sowieci pospiesznie wcielili je do swoich republik: Ukraińskiej oraz Białoruskiej. Jednocześnie, na skutek klęski wrześniowej, do sowieckiej niewoli trafiło ok. 250 tys. żołnierzy polskich. Oprócz zawodowych żołnierzy byli to liczni rezerwiści, którzy przed wybuchem wojny tworzyli elitę polskiego społeczeństwa: prawnicy, inżynierowie, przedsiębiorcy, lekarze, nauczyciele lub urzędnicy państwowi. Ponadto na obszarach zachodniej Białorusi i Ukrainy funkcjonariusze NKWDNKWDNKWD przeprowadzili masowe aresztowania przedstawicieli polskich służb mundurowych, urzędników państwowych oraz osób, które uznali za współpracowników polskiego wywiadu lub kontrwywiadu. Szeregowców i podoficerów Sowieci początkowo wysyłali do obozów pracy albo zwalniali. Niektórym Polakom udawało się nawet zbiec z niewoli, zanim oficerowie, policjanci, żandarmi oraz funkcjonariusze Korpusu Ochrony Pogranicza zostali odizolowani w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie.

Sowieci szybko się przekonali, że polscy więźniowie nie akceptują nowej, ludowej władzy, solidarnie podkreślają przywiązanie do wartości patriotycznych i religijnych, ZSRS traktują jako agresora i, poza nielicznymi wyjątkami, nie godzą się na kolaboracjękolaboracjakolaborację. Sowieci doszli tym samym do przekonania, że Polacy stanowią zagrożenie dla nowych porządków, tym bardziej że władze w Moskwie nie zamierzały ustępować z zajętych po 17 września 1939 r. kosztem Rzeczypospolitej obszarów.

Wyrok

Sposobem na umocnienie nowej władzy na Kresach stała się ich intensywna sowietyzacjasowietyzacjasowietyzacja, która rozpoczęła się natychmiast po 17 września. Przeciwników nowych porządków Sowieci zamierzali zmusić do milczenia. Osobom niepokornym lub takim, które stanowiłyby potencjalne zagrożenie dla nowej, komunistycznej i totalitarnej, władzy, groziła wręcz fizyczna likwidacja. Do takiej kategorii Rosjanie zaliczali polskich jeńców z Kozielska, Starobielska i Ostaszkowa. 2 marca 1940 r. szef NKWD Ławrientij Beria zaproponował Stalinowi wymordowanie polskich jeńców. Propozycję Berii zaakceptowało w tajnej uchwale Biuro Polityczne KC WKP(b). Formalne wyroki śmierci na wrogów ludu – jak w państwie sowieckim określano prawdziwych lub potencjalnych przeciwników władzy – miała wydać tzw. trójka, składająca się z najwyższych urzędników NKWD.

Pierwszy transport polskich jeńców wyruszył na miejsce kaźni do Katynia 3 kwietnia 1940 r. Następnie każdego dnia aż do połowy maja 1940 r. obozy w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie opuszczały transporty liczące od kilkudziesięciu do kilkuset osób. Funkcjonariusze NKWD mordowali Polaków podczas masowych egzekucji strzałem w tył głowy. Ciała zabitych chowano pod osłoną nocy w zbiorowych mogiłach. Oficerowie z Kozielska ginęli w ośrodku NKWD w Lasku Katyńskim. W sumie zginęło tam 4410 osób. Miejscem kaźni 3739 jeńców z obozu starobielskiego były więzienia NKWD w Smoleńsku, zwłoki zaś grzebano w Piatichatkach pod Charkowem. Natomiast 6314 jeńców z Ostaszkowa NKWD zlikwidowało w swojej siedzibie w Kalininie (dziś Twer), a grzebano ich w pobliskiej miejscowości Miednoje. Z pogromu ocalały jedynie 432 osoby, które Sowieci przewieźli do obozu w Griazowcu.

R1J4uB9wvDqm2

Zdjęcie przedstawia niewielki cmentarz po środku lasu. Widocznych jest kilka drewnianych krzyży oraz kamienie. Na jednym z nich namalowana jest postać świętego z aureolą.

Kłopotliwa zbrodnia

Sytuacja ZSRS gwałtownie się pogorszyła w wyniku niemieckiej agresji 22 czerwca 1941 r. Armia Czerwona ponosiła spektakularne klęski na froncie wschodnim, więc Moskwa usilnie zabiegała o sojuszników. Do przymierza z Sowietami parli też Brytyjczycy, którzy ponosili główny ciężar walk z Niemcami po tym, jak w 1940 r. niemal cała Europa znalazła się pod okupacją nazistów. Premier Zjednoczonego Królestwa Winston Churchill naciskał także na polski rząd w Londynie, aby zawarł porozumienie z ZSRS.

Wódz naczelny i premier polskiego rządu na wychodźstwie gen. Władysław Sikorski uległ brytyjskim naciskom i 30 lipca 1941 r. w Londynie podpisał stosowne porozumienie z Sowietami (tzw. układ Sikorski–Majski). Jednym z warunków porozumienia miało być powstanie armii polskiej w Związku Sowieckim utworzonej z przetrzymywanych w sowieckich łagrach i więzieniach żołnierzy polskich. Szybko okazało się, że do punktów zbornych tworzącego się wojska nie dotarła grupa kilkunastu tysięcy oficerów. Gen. Władysław Sikorski oraz gen. Władysław Anders, dowódca Polskiej Armii na Wschodzie, podczas wspólnej wizyty w Moskwie w grudniu 1941 r. usłyszeli od Stalina, że zaginieni oficerowie najprawdopodobniej wywędrowali do… Mandżurii. Prawdziwy los zaginionych Polaków ujawnili wiosną 1943 r. Niemcy, którzy po zajęciu obszarów zachodniej Rosji natrafili w Katyniu na masowe groby Polaków. W obliczu niemieckich klęsk militarnych w wojnie z ZSRS nazistowska propaganda próbowała wykorzystać zbrodnię katyńską do poróżnienia aliantów oraz pozyskania polskich kolaborantów przeciwko Sowietom. Rząd w Londynie starał się unikać wrażenia współpracy z Niemcami. Polacy nalegali na przeprowadzenie niezależnego śledztwa, które rozwiałoby wątpliwości wokół Katynia.

RD1KXHWvIioxj1

Zdjęcie przedstawia dłonie nieżyjącego człowieka, związane sznurem.

Materiały ujawnione przez Niemców jednoznacznie wskazywały Sowietów jako sprawców zbrodni. Świadczyły o tym chociażby wiosenne ubrania pomordowanych, stan, w jakim znajdowały się zwłoki, czy nawet wiek posadzonych na mogiłach drzew. Sowieci natomiast konsekwentnie i zdecydowanie obciążali nazistów winą za zbrodnię. Brytyjczycy, którym wciąż nade wszystko zależało na utrzymaniu sojuszu z ZSRS i doprowadzeniu wojny z Niemcami do zwycięskiego końca, nalegali, aby Polacy nie nagłaśniali tematu zbrodni katyńskiej. Sam Churchill miał powiedzieć, że w imię wspólnej sprawy należy milczeć nawet na temat najstraszniejszych zbrodni.

Zasłona milczenia

R1VYaySNNfeFo1

Zdjęcie przedstawia drewnianą płaskorzeźbę, na której widoczna jest postać Matki Boskiej, która tuli zwłoki mężczyzny. W czaszce mężczyzny widoczna jest dziura po kuli. W prawym Górnym rogu widoczne jest godło Polski – orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Poniżej stoi rząd żołnierzy kierujących swój wzrok na Matkę Boską. Podpis na dole: KATYŃ.

Niemcy nagłośnili sprawę zbrodni katyńskiej, w momencie gdy Sowieci zyskali przewagę militarną na froncie wschodnim. Stalin nie potrzebował już polskich sojuszników, przeciwnie – myślał już o narzuceniu Polsce rządów komunistycznych. Wszelkie układy z polskim rządem w Londynie mogły mu utrudnić realizację tego planu, zwłaszcza że polskie władze stały na stanowisku nienaruszalności przedwojennych granic kraju. Stalin potraktował zatem sprawę katyńską jako wygodny pretekst do ponownego zerwania stosunków dyplomatycznych z rządem Rzeczypospolitej na wychodźstwie. Sowieci zarzucili Polakom rzekomą kolaborację z Niemcami, a w Prawdzie, czołowej gazecie sowieckiej, ukazał się tekst zatytułowany Polscy wspólnicy Hitlera. Jednocześnie po odparciu Niemców z zachodniej części Rosji we wrześniu 1943 r. Sowieci powołali własną komisję do zbadania zbrodni katyńskiej, na czele której stanął radziecki uczony Nikołaj Burdenko. Sowieci posunęli się przy tym do fałszowania dowodów, np. rozkopali groby, by podrzucić dokumenty i gazety, które sugerowałyby, że zbrodni dokonali Niemcy. Całkowicie zależna od Stalina komisja, wbrew faktom, stwierdziła niemiecką odpowiedzialność za Katyń.

Tej wersji Sowieci trzymali się także podczas powojennych procesów zbrodniarzy wojennych w Norymberdze, gdzie próbowali uzyskać wyrok, który zrzucałby z nich w oczach Zachodu odpowiedzialność za Katyń. Brytyjscy sędziowie szybko jednak się zorientowali, że przedstawione przez Sowietów dowody mijają się z prawdą. Ostatecznie w akcie wyroku nie pojawiło się wskazanie Niemców jako sprawców mordu, ale brakowało też stwierdzenia o sowieckiej odpowiedzialności za zbrodnię. Sowieci zatem wciąż konsekwentnie trzymali się wersji o niemieckiej winie. W ZSRS odbyły się nawet sfingowane procesy, w których skazano za zbrodnię katyńską kilkudziesięciu Niemców, w tym kilku na karę śmierci. Jeszcze w 1983 r. w Katyniu stanął pomnik z napisem Ofiarom faszyzmu, oficerom polskim rozstrzelanym przez hitlerowców w 1941 roku. Dopiero w 1990 r. władze Rosji oficjalnie uznały odpowiedzialność ZSRS za wymordowanie polskich jeńców wojennych w Lesie Katyńskim. Moskwa jednakże konsekwentnie odrzuca polskie żądania uznania zbrodni katyńskiej za akt ludobójstwa. W 2004 r. rosyjska prokuratura umorzyła śledztwo w sprawie mordu na polskich oficerach, uznając je za pospolite przestępstwo, które uległo przedawnieniu.

RiOha81AvlX7b

Na zdjęciu widoczne są zielone trawniki i drzewa oraz chodniki. Gdzieniegdzie na trawniku widoczne są pojedyncze słupy kamienne. W tym miejscu kiedyś była wioska Chatyń.

Choć po zakończeniu wojny sojusz sowiecko‑brytyjski się rozpadł, a w relacjach obu krajów zaczęła dominować wrogość, Brytyjczycy wciąż unikali tematu Katynia. Temat zbrodni katyńskiej wypłynął natomiast w Stanach Zjednoczonych, gdzie w 1951 r. z inicjatywy Izby Reprezentantów Kongresu powstała komisja do zbadania odpowiedzialności za masakrę, zwana od nazwiska przewodniczącego, kongresmana Raya Maddena, komisją Maddena. Amerykanie na podstawie m.in. zeznań polskich świadków ekshumacjiekshumacjaekshumacji oraz sowieckich więźniów dowiedli fałszu ustaleń komisji Burdenki i stwierdzili winę ZSRS. Nie zmieniło to jednak w najmniejszym stopniu oficjalnego stanowiska Moskwy w kwestii katyńskiej. Nie zrealizowano także wniosku komisji, aby wyniki jej ustaleń ogłosić na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Biała plama w historii

RQRL2iChRGvZe1

Na zdjęciu widoczne jest przesłuchanie. Za stołem prezydialnym zgromadzonych jest kilkanaście mężczyzn. Za ich plecami stoją kamerzyści i uwieczniają przesłuchanie. Przesłuchiwany mężczyzna siedzi na krześle, przy stole. Na głowie ma biały, materiałowy worek zasłaniający twarz. Obok niego wokół stołu zgromadzeni są dziennikarze, którzy aparatami fotograficznymi z lampą robią mu zdjęcia.

Istotny udział w zakłamywaniu prawdy o zbrodni katyńskiej mieli też polscy komuniści, którzy jeszcze podczas wojny pomagali sowieckim towarzyszom w fabrykowaniu rzekomych dowodów mających zrzucić odpowiedzialność za Katyń na Niemców. Dla polskich komunistów, którzy konsekwentnie przejmowali władzę w Polsce, zatarcie prawdy o zbrodni katyńskiej miało kluczowe znaczenie. Polscy stronnicy Stalina propagowali wizerunek ZSRS jako państwa sojuszniczego, gwaranta niepodległości Polski, sprawiedliwości społecznej oraz pokojowych relacji z sąsiadami. Prawda o zbrodni katyńskiej burzyła ten fałszywy obraz sowieckiego sojusznika. Przyznanie się do winy za masową zbrodnię na polskiej inteligencji odebrałoby komunistom moralne prawo do rządów w Polsce. Do 1956 r. komuniści mówili zatem o perfidnej niemieckiej prowokacji w Katyniu. Później, w obliczu niemal powszechnej wiedzy o rzeczywistej odpowiedzialności za Katyń, temat stał się białą plamą, pomijaną w publikacjach naukowych, podręcznikach szkolnych i oficjalnych wystąpieniach polityków.

O pamięć o zbrodni katyńskiej zaczęły w sposób zdecydowany upominać się środowiska opozycyjne powstałe w Polsce w latach 70. Jednakże dopiero 31 lipca 1981 r. na warszawskich Powązkach powstał pierwszy skromny pomnik upamiętniający pomordowanych. Jednocześnie w latach 80., wraz z powstaniem silnej opozycji antykomunistycznej, motyw zbrodni katyńskiej zaczął pojawiać się szerzej w debacie publicznej. Pamięć o Katyniu integrowała różnorodne środowiska opozycjonistów, a Dolinka Katyńska na Powązkach, miejsce, w którym w ostatnich latach istnienia PRL otwarcie już, choć nadal wbrew władzom, czczono pamięć zamordowanych, stała się miejscem licznych manifestacji patriotycznych. Poza tym ogromną rolę w pielęgnowaniu pamięci o zbrodni odegrali członkowie rodzin pomordowanych. Tablice upamiętniające zbrodnię pojawiały się także w kościołach. Wątki katyńskie starali się przemycić w szkołach odważniejsi, przywiązani do prawdy historycznej nauczyciele. W ten sposób, pomimo oficjalnej zmowy milczenia władz komunistycznych, pamięć o zbrodni katyńskiej urosła do rangi jednego z fundamentów polskiej pamięci historycznej.

Temat zbrodni katyńskiej mocno wybrzmiał w światowych, w tym także rosyjskich mediach w związku z inną narodową tragedią – katastrofą prezydenckiego samolotu Tu‑154 w Smoleńsku. Do wypadku doszło 10 kwietnia 2010 r., kiedy polska delegacja z prezydentem Rzeczypospolitej Polskiej Lechem Kaczyńskim na czele wyruszyła do Rosji, aby złożyć hołd ofiarom zbrodni katyńskiej. Ta największa katastrofa polskiego lotnictwa pod względem liczby ofiar kosztowała życie 96 osób, w tym ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego, wicemarszałków Sejmu i Senatu, 18 parlamentarzystów oraz dowódców wszystkich rodzajów Sił Zbrojnych RP.

Słownik

Słowa kluczowe

bolszewicy, eksterminacja, Katyń, kłamstwo katyńskie, komunizm, Kresy, ludobójstwo, sowietyzacja, zbrodnia katyńska

Bibliografia

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2019.

Sprzączki i guziki z orzełkiem ze rdzy. Obraz ofiar Zbrodni Katyńskiej w pracach plastycznych młodego pokolenia, oprac. K. Cegiełka, K. Sachnowska, A. Sulej, O. Tumińska, K. Wisłocki, R.B. Pękała, Warszawa 2012.