Przeczytaj
Pierwszy cios
Droga księcia kujawskiego Władysława Łokietka do zjednoczenia kraju i koronacji była długa i najeżona różnego rodzaju trudnościami. Wciąż przychodziło mu walczyć z konkurentami do władzy i nieraz wydawało się, że zostanie on wyeliminowany z gry. Nagła śmierć Wacława III w 1306 r. otworzyła przed Łokietkiem drogę do tronu i uczyniła z niego głównego pretendenta do korony. Wtedy spotkał go ogromny cios: utrata Pomorza Gdańskiego. Obszar ten miał duże znaczenie strategiczne oraz gospodarcze i od dłuższego już czasu toczyła się walka o ujście Wisły między Polską, BrandenburgiąBrandenburgią a zakonem krzyżackim. KrzyżacyKrzyżacy sprowadzeni na ziemię chełmińską w 1226 r. przez Konrada Mazowieckiego zdołali od tego czasu umocnić się w regionie, podbijając pogańskich Prusów i znacznie powiększając obszar swojego państwa.
Stan ciągłego zagrożenia ze strony Brandenburczyków i Krzyżaków zmusił księcia pomorskiego Mściwoja II do szukania oparcia wśród innych książąt piastowskich. W 1282 r. zawarł on układ z Przemysłem II, na mocy którego Pomorze Gdańskie weszło w skład jego państwa (1294 r.). Prawdopodobnie to właśnie przeciwni wzrastającym wpływom polskim u ujścia Wisły margrabiowie brandenburscy byli odpowiedzialni za zbrodnię w Rogoźnie i zabójstwo młodego króla Przemysła II w 1296 roku. Po krótkim okresie zamętu ostatecznie Pomorze Gdańskie wraz z Wielkopolską dostało się pod panowanie zasiadającego już od kilku lat na tronie krakowskim króla czeskiego Wacława II. Kolejną szansę na opanowanie tego obszaru dostrzegli Brandenburczycy po wymarciu dynastii Przemyślidów, w czasie następującego po tym okresu zamętu wewnętrznego. W 1308 r. wojska brandenburskie zajęły Pomorze Gdańskie. Interwencję tę poparło lokalne rycerstwo skupionego wokół najpotężniejszego jeszcze niedawno rodu pomorskiego – Święców.
W obliczu zagrożenia załoga Gdańska pod dowództwem sędziego Boguszy zwróciła się o pomoc militarną do księcia Władysława Łokietka. Ten, ze względu na trudności w innych dzielnicach, nie był w stanie jej udzielić, zaproponował więc, by obrońcy zwrócili się o pomoc do Krzyżaków. Wojska krzyżackie przybyły z odsieczą, lecz następnie same zajęły gród gdański i dokonały rzezirzezi jego mieszkańców. W ciągu następnych miesięcy Krzyżacy opanowali całe Pomorze Gdańskie.
Zajęcie Pomorza przez Krzyżaków znacznie umocniło zakon i umożliwiło mu przejęcie pełnej kontroli nad handlem w dolnym biegu Wisły. W ten sposób rozpoczął się trwający długie dziesięciolecia konflikt o te ziemie między zakonem a państwem polskim.
Fiasko dyplomacji
Krzyżacy chcieli wykupić od księcia polskiego prawa do Pomorza, ale Łokietek nie zgadzał się na żaden kompromis. Nie zamierzał zrzekać się tych terenów. W pierwszym okresie panowania musiał się jednak zmierzyć z szeregiem trudności, które odsuwały na dalszy plan ideę interwencji zbrojnej przeciwko Krzyżakom (np. bunt wójta Albertabunt wójta Alberta w Krakowie w 1312 r.). Nie dysponował też odpowiednią siłą militarną, by odebrać sporne terytorium zakonowi, którego bracia cieszyli się opinią znakomitych rycerzy.
Z tych powodów książę zdecydował się odwołać do dyplomacji. Oskarżył Krzyżaków w kurii papieskiej o bezprawny zabór Pomorza i zażądał procesu kanonicznego, jako że zakon był instytucją kościelną i podlegał papiestwu. Klimat międzynarodowy sprzyjał polskiemu władcy. We Francji inny zakon rycerski – templariuszy – został rozwiązany w 1312 r. Decyzję tę poprzedził długotrwały proces, podczas którego zarzucano zakonnikom najróżniejsze zbrodnie, z oddawaniem kultu bożkom i homoseksualizmem na czele. W tej sytuacji wielki mistrz zakonu krzyżackiego postanowił przenieść swoją siedzibę z Wenecji do Malborka i usunąć się na peryferie Europy.
ProcesProces w sprawie zagarnięcia Pomorza odbył się w Inowrocławiu w 1320 roku. Na sędziów zostali powołani polscy hierarchowie kościelni, m.in. arcybiskup gnieźnieński. Przesłuchano wielu świadków i po wysłuchaniu ich zeznań wydano wyrok 21 lutego 1321 roku. Na jego mocy zakon miał zwrócić stronie polskiej Pomorze Gdańskie, wypłacić odszkodowanie w wysokości 30 tys. grzywien srebra oraz pokryć koszta procesowe.
Było to jednak tylko połowiczne zwycięstwo króla polskiego. Krzyżacy bowiem nie mieli zamiaru zastosować się do wyroku. Oskarżyli świadków – nie bez racji zresztą – o stronniczość. Konflikt o Pomorze Gdańskie nie tylko nie został zażegnany, ale przybrał jeszcze na sile. Zagrożenie ze strony zakonu Łokietek starał się zrównoważyć sojuszami z innymi sąsiadami: pogańską Litwą oraz chrześcijańskimi Węgrami. Oba układy zostały przypieczętowane małżeństwami: córki Elżbiety Łokietkówny z królem Węgier Karolem Robertem w 1320 r. i następcy tronu, Kazimierza, z córką litewskiego władcy Giedymina, Aldoną, w 1325 roku.
Wróg mojego wroga…
Tymczasem obok zagrożenia krzyżackiego Polsce wyrósł nowy wróg i pojawiło się kolejne niebezpieczeństwo, tym razem ze strony króla czeskiego Jana Luksemburskiego.
Władca ten od początku panowania używał w oficjalnej tytulaturze określenia „król Polski” i jako następca Wacława II oraz Wacława III rościł sobie pretensje do ziem polskich. Zajęty konfliktami w Czechach i rywalizacją na terenie Rzeszy, Luksemburczyk długo nie upominał się o swoje prawa. Jednak w 1327 r. wyruszył na czele dużej armii na Kraków. Do ataku ostatecznie nie doszło, co należy przypisać interwencji posłów węgierskich i sile ich dyplomacji. Tę porażkę władca czeski powetował sobie w drodze powrotnej, doprowadzając do zhołdowaniazhołdowania większości księstw śląskich. Książęta, zniechęceni zamętem panującym na ziemiach polskich i obawiając się antyniemieckiej polityki Łokietka, widocznej w stosunkach z Krzyżakami i Brandenburgią, dostrzegli we władcy czeskim szansę na spokój i rozwój handlu. W dodatku na Śląsku duże wpływy miała kultura niemiecka, a niemal cały patrycjat był pochodzenia niemieckiego. Natomiast Jan Luksemburski uzmysłowił sobie, że sposobem na osłabienie Polski jest współdziałanie z zakonem krzyżackim. W 1328 r. wraz z Krzyżakami wyruszył na wyprawę przeciw pogańskiej Litwie.
W odwecie za napad na ziemie sojusznika Władysław Łokietek najechał należącą do zakonu krzyżackiego ziemię chełmińską. Zostało to fatalnie odebrane na zachodzie, w dużej części za sprawą krzyżackiej propagandy. Polskiego króla przedstawiono jako tego, który walczy po stronie pogan przeciwko chrześcijanom. W efekcie Jan Luksemburski rok później (1329 r.) zawarł z Krzyżakami sojusz w Toruniu i jako tytularny król Polski nadał im Pomorze Gdańskie. Następnie wspólnie obie armie najechały i podbiły ziemię dobrzyńską, a Luksemburczyk, wracając do Czech, przyjął hołd lenny od księcia płockiego.
Ciąg dalszy nastąpi
Wydarzenia z lat 1329–1330 stały się sygnałem do rozpoczęcia wojny. Krzyżacy stosowali taktykę szybkich, wyniszczających wypraw zbrojnych (tzw. rejz), których celem było zmuszenie króla do ustępstw i rezygnacji z Pomorza Gdańskiego. Obie strony nie przejawiały zresztą chęci do zawarcia kompromisu. W 1331 r. ruszyła wielka wyprawa czesko‑krzyżacka: Czesi od południa, a Krzyżacy od północy. Wrogim armiom zabrakło jednak koordynacji działań, a Jana Luksemburskiego na dłużej zatrzymały sprawy śląskie. Wycofujące się oddziały krzyżackie zostały zaatakowane i częściowo rozgromione w bitwie pod Płowcamibitwie pod Płowcami.
Porażkę tę Krzyżacy powetowali sobie w roku następnym, najeżdżając Kujawy. W efekcie długoletnich zmagań Władysław Łokietek, zawarłszy rozejm w 1332 r., nie tylko nie odzyskał Pomorza Gdańskiego, ale dodatkowo utracił Kujawy i ziemię dobrzyńską. Złamany poniesionymi klęskami zmarł w 1333 r., pozostawiając swojemu synowi w spadku niedokończony konflikt z zakonem krzyżackim i Czechami.
Słownik
wymordowanie przez Krzyżaków ludności Gdańska podczas zaboru tego miasta, dokonane w dniu 13 listopada 1308 r.
bitwa rozegrana między wojskami zakonu krzyżackiego a armią polską pod dowództwem Władysława Łokietka w 1331 r.
uczynić z kogoś lub jakiegoś państwa lennika, poddać go swojej władzy
Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, jeden z trzech zakonów założonych w Jerozolimie, a po upadku władztwa krzyżowców w Ziemi Świętej przeniesiony do Europy; od 1226 r. w posiadaniu ziemi chełmińskiej nadanej im przez księcia mazowieckiego Konrada z celem nawracania pogańskich Prusów
proces, który się odbył w 1320 r. w sprawie zagrabienia przez Krzyżaków Gdańska i całego Pomorza; wyrok wydany w tym procesie był korzystny dla strony polskiej (zakonowi nakazano zwrot zagrabionych ziem i wypłacenie odszkodowania), ale Krzyżacy mu się nie podporządkowali
zbrojne wystąpienie części mieszczan krakowskich pod wodzą wójta Alberta przeciwko księciu kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi
marchia (czyli terytorium przygraniczne) Świętego Cesarstwa Niemieckiego, utworzona w XII w. przez Albrechta Niedźwiedzia na obszarze zajmowanym przez Słowian połabskich
Słowa kluczowe
bitwa pod Płowcami, bunt wójta Alberta, Marchia Brandenburska, Jan Luksemburski, Krzyżacy, Polska w XIV‑XV w.
Bibliografia
M. Biskup, Wojny Polski z zakonem krzyżackim 1308–1521, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2014.
Kronika oliwska starsza, www.dawnaoliwa.pl.
T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, PWN, Warszawa 2019.
S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.