Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Pierwszy cios

Droga księcia kujawskiego Władysława Łokietka do zjednoczenia kraju i koronacji była długa i najeżona różnego rodzaju trudnościami. Wciąż przychodziło mu walczyć z konkurentami do władzy i nieraz wydawało się, że zostanie on wyeliminowany z gry. Nagła śmierć Wacława III w 1306 r. otworzyła przed Łokietkiem drogę do tronu i uczyniła z niego głównego pretendenta do korony. Wtedy spotkał go ogromny cios: utrata Pomorza Gdańskiego. Obszar ten miał duże znaczenie strategiczne oraz gospodarcze i od dłuższego już czasu toczyła się walka o ujście Wisły między Polską, BrandenburgiąMarchia BrandenburskaBrandenburgią a zakonem krzyżackim. KrzyżacyKrzyżacyKrzyżacy sprowadzeni na ziemię chełmińską w 1226 r. przez Konrada Mazowieckiego zdołali od tego czasu umocnić się w regionie, podbijając pogańskich Prusów i znacznie powiększając obszar swojego państwa.

R1Oqb56EwjmUs1
Państwo zakonu krzyżackiego ok. połowy XIII w. Krzyżacy rozpoczęli podbój plemion pruskich ok. 1230 r. i po przeszło pół wieku zakończył się on pełnym sukcesem. W 1237 r. połączyli się oni z istniejącym na terenie Inflant zakonem kawalerów mieczowych. W XIII w. głównymi obszarami ekspansji krzyżackiej były ziemie polskie (przede wszystkim Pomorze Gdańskie) oraz tereny litewskie (zwłaszcza Żmudź). Dlaczego Krzyżakom zależało na jej zdobyciu?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie S. Bollmann, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Stan ciągłego zagrożenia ze strony Brandenburczyków i Krzyżaków zmusił księcia pomorskiego Mściwoja II do szukania oparcia wśród innych książąt piastowskich. W 1282 r. zawarł on układ z Przemysłem II, na mocy którego Pomorze Gdańskie weszło w skład jego państwa (1294 r.). Prawdopodobnie to właśnie przeciwni wzrastającym wpływom polskim u ujścia Wisły margrabiowie brandenburscy byli odpowiedzialni za zbrodnię w Rogoźnie i zabójstwo młodego króla Przemysła II w 1296 roku. Po krótkim okresie zamętu ostatecznie Pomorze Gdańskie wraz z Wielkopolską dostało się pod panowanie zasiadającego już od kilku lat na tronie krakowskim króla czeskiego Wacława II. Kolejną szansę na opanowanie tego obszaru dostrzegli Brandenburczycy po wymarciu dynastii Przemyślidów, w czasie następującego po tym okresu zamętu wewnętrznego. W 1308 r. wojska brandenburskie zajęły Pomorze Gdańskie. Interwencję tę poparło lokalne rycerstwo skupionego wokół najpotężniejszego jeszcze niedawno rodu pomorskiego – Święców.

RoPHQzOUxZVCj
Rzeźby przedstawiające członków rodu Święców w Sławnie (od lewej): księżna Zofia (żona Barnima IV), Wawrzyniec Święca z Darłowa, Piotr Święca z Nowego i Polanowa. Święcowie był to pomorski ród możnowładczy, odgrywający na przełomie XIII i XIV w. ważną rolę polityczną. Władysław Łokietek, chcąc ukrócić samowolę potężnego rodu, usunął jego członków z większości zajmowanych przez nich urzędów, na skutek czego Święcowie znaleźli się w opozycji. W 1307 r. podpisali układ z margrabiami brandenburskimi, na mocy którego zobowiązali się ułatwić im opanowanie Pomorza Gdańskiego w zamian za dziedziczne posiadanie niektórych ziem oraz godność wojewodów słupskich. Czy można uznać, że Święcowie byli współodpowiedzialni za najazd Brandenburgii na ziemie polskie? Odpowiedź uzasadnij.
Źródło: MOs810, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

W obliczu zagrożenia załoga Gdańska pod dowództwem sędziego Boguszy zwróciła się o pomoc militarną do księcia Władysława Łokietka. Ten, ze względu na trudności w innych dzielnicach, nie był w stanie jej udzielić, zaproponował więc, by obrońcy zwrócili się o pomoc do Krzyżaków. Wojska krzyżackie przybyły z odsieczą, lecz następnie same zajęły gród gdański i dokonały rzezirzeź gdańskarzezi jego mieszkańców. W ciągu następnych miesięcy Krzyżacy opanowali całe Pomorze Gdańskie.

R1engeIAVqKfH
Pomorze Gdańskie wraz z Gdańskiem opanowane przez zakon krzyżacki. Jak myślisz, dlaczego powszechnie uważa się, że utrata Pomorza Gdańskiego była najdotkliwszą klęską, jaką poniósł Władysław Łokietek?
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Poeticbent, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
RZrbUdHUkMh3i
Pomnik wzniesiony w Gdańsku w 1969 r. Napis na pomniku głosi: Tym, co za polskość Gdańska. Pomnik został poświęcony tym, którzy na przestrzeni wieków walczyli o polskość Gdańska. Wśród nich znaleźli się na pierwszym miejscu mieszkańcy grodu, którzy zginęli w 1308 r., choć ich walka nie miała nic wspólnego z obroną idei polskości. Mimo to obrona Gdańska na przestrzeni dziejów wielokrotnie była wykorzystywana w celach propagandowych. W historiografii tym wydarzeniom nadano miano rzezi. Liczba osób (według ostrożnych szacunków, gdyż brak jest wiarygodnych źródeł), która straciła życie, broniąc grodu przed najazdem Krzyżaków, wynosiła od kilkuset do tysiąca.
Źródło: Gdaniec, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 3.0.

Zajęcie Pomorza przez Krzyżaków znacznie umocniło zakon i umożliwiło mu przejęcie pełnej kontroli nad handlem w dolnym biegu Wisły. W ten sposób rozpoczął się trwający długie dziesięciolecia konflikt o te ziemie między zakonem a państwem polskim.

Fiasko dyplomacji

Krzyżacy chcieli wykupić od księcia polskiego prawa do Pomorza, ale Łokietek nie zgadzał się na żaden kompromis. Nie zamierzał zrzekać się tych terenów. W pierwszym okresie panowania musiał się jednak zmierzyć z szeregiem trudności, które odsuwały na dalszy plan ideę interwencji zbrojnej przeciwko Krzyżakom (np. bunt wójta Albertabunt wójta Albertabunt wójta Alberta w Krakowie w 1312 r.). Nie dysponował też odpowiednią siłą militarną, by odebrać sporne terytorium zakonowi, którego bracia cieszyli się opinią znakomitych rycerzy.

Z tych powodów książę zdecydował się odwołać do dyplomacji. Oskarżył Krzyżaków w kurii papieskiej o bezprawny zabór Pomorza i zażądał procesu kanonicznego, jako że zakon był instytucją kościelną i podlegał papiestwu. Klimat międzynarodowy sprzyjał polskiemu władcy. We Francji inny zakon rycerski – templariuszy – został rozwiązany w 1312 r. Decyzję tę poprzedził długotrwały proces, podczas którego zarzucano zakonnikom najróżniejsze zbrodnie, z oddawaniem kultu bożkom i homoseksualizmem na czele. W tej sytuacji wielki mistrz zakonu krzyżackiego postanowił przenieść swoją siedzibę z Wenecji do Malborka i usunąć się na peryferie Europy.

R1JWPE6DMwXct1
Zamek w Malborku, wznoszony od 1280 r., początkowo siedziba komtura, a od 1309 r. siedziba wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego.
Źródło: Gregy, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Procesproces w InowrocławiuProces w sprawie zagarnięcia Pomorza odbył się w Inowrocławiu w 1320 roku. Na sędziów zostali powołani polscy hierarchowie kościelni, m.in. arcybiskup gnieźnieński. Przesłuchano wielu świadków i po wysłuchaniu ich zeznań wydano wyrok 21 lutego 1321 roku. Na jego mocy zakon miał zwrócić stronie polskiej Pomorze Gdańskie, wypłacić odszkodowanie w wysokości 30 tys. grzywien srebra oraz pokryć koszta procesowe.

Było to jednak tylko połowiczne zwycięstwo króla polskiego. Krzyżacy bowiem nie mieli zamiaru zastosować się do wyroku. Oskarżyli świadków – nie bez racji zresztą – o stronniczość. Konflikt o Pomorze Gdańskie nie tylko nie został zażegnany, ale przybrał jeszcze na sile. Zagrożenie ze strony zakonu Łokietek starał się zrównoważyć sojuszami z innymi sąsiadami: pogańską Litwą oraz chrześcijańskimi Węgrami. Oba układy zostały przypieczętowane małżeństwami: córki Elżbiety Łokietkówny z królem Węgier Karolem Robertem w 1320 r. i następcy tronu, Kazimierza, z córką litewskiego władcy Giedymina, Aldoną, w 1325 roku.

Wróg mojego wroga…

Tymczasem obok zagrożenia krzyżackiego Polsce wyrósł nowy wróg i pojawiło się kolejne niebezpieczeństwo, tym razem ze strony króla czeskiego Jana Luksemburskiego.

RBiMN77s6iDBr1
Jan Luksemburski (1296–1346) – hrabia Luksemburga i król czeski od 1310 r. Ilustracja pochodzi z kroniki powstałej na początku XIV w. w klasztorze cysterskim w Zbrasławiu (obecnie dzielnica Pragi). Przedstawienie ma charakter oficjalny, król został ukazany z insygniami koronacyjnymi.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Władca ten od początku panowania używał w oficjalnej tytulaturze określenia „król Polski” i jako następca Wacława II oraz Wacława III rościł sobie pretensje do ziem polskich. Zajęty konfliktami w Czechach i rywalizacją na terenie Rzeszy, Luksemburczyk długo nie upominał się o swoje prawa. Jednak w 1327 r. wyruszył na czele dużej armii na Kraków. Do ataku ostatecznie nie doszło, co należy przypisać interwencji posłów węgierskich i sile ich dyplomacji. Tę porażkę władca czeski powetował sobie w drodze powrotnej, doprowadzając do zhołdowaniazhołdowaćzhołdowania większości księstw śląskich. Książęta, zniechęceni zamętem panującym na ziemiach polskich i obawiając się antyniemieckiej polityki Łokietka, widocznej w stosunkach z Krzyżakami i Brandenburgią, dostrzegli we władcy czeskim szansę na spokój i rozwój handlu. W dodatku na Śląsku duże wpływy miała kultura niemiecka, a niemal cały patrycjat był pochodzenia niemieckiego. Natomiast Jan Luksemburski uzmysłowił sobie, że sposobem na osłabienie Polski jest współdziałanie z zakonem krzyżackim. W 1328 r. wraz z Krzyżakami wyruszył na wyprawę przeciw pogańskiej Litwie.

W odwecie za napad na ziemie sojusznika Władysław Łokietek najechał należącą do zakonu krzyżackiego ziemię chełmińską. Zostało to fatalnie odebrane na zachodzie, w dużej części za sprawą krzyżackiej propagandy. Polskiego króla przedstawiono jako tego, który walczy po stronie pogan przeciwko chrześcijanom. W efekcie Jan Luksemburski rok później (1329 r.) zawarł z Krzyżakami sojusz w Toruniu i jako tytularny król Polski nadał im Pomorze Gdańskie. Następnie wspólnie obie armie najechały i podbiły ziemię dobrzyńską, a Luksemburczyk, wracając do Czech, przyjął hołd lenny od księcia płockiego.

R1TJRbnm45QHf
Dokument, na mocy którego król czeski nadaje w lenno księciu płockiemu Wacławowi jego ziemię. Akt ten został spisany w języku łacińskim, uwierzytelniony pieczęciami obu zainteresowanych stron i świadków. Dziś przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, domena publiczna.
R1bsdfUige98O1
Ziemie znajdujące się pod kontrolą Jana Luksemburskiego w XIV w.: Czechy, północne Włochy, Śląsk i Mazowsze (dwa ostatnie obszary jako lenna).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ciąg dalszy nastąpi

Wydarzenia z lat 1329–1330 stały się sygnałem do rozpoczęcia wojny. Krzyżacy stosowali taktykę szybkich, wyniszczających wypraw zbrojnych (tzw. rejz), których celem było zmuszenie króla do ustępstw i rezygnacji z Pomorza Gdańskiego. Obie strony nie przejawiały zresztą chęci do zawarcia kompromisu. W 1331 r. ruszyła wielka wyprawa czesko‑krzyżacka: Czesi od południa, a Krzyżacy od północy. Wrogim armiom zabrakło jednak koordynacji działań, a Jana Luksemburskiego na dłużej zatrzymały sprawy śląskie. Wycofujące się oddziały krzyżackie zostały zaatakowane i częściowo rozgromione w bitwie pod Płowcamibitwa pod Płowcamibitwie pod Płowcami.

R3HAUlE6kKyOW
Płyta upamiętniająca zwycięstwo w bitwie pod Płowcami, ufundowana przez Juliana Ursyna Niemcewicza. Napis głosi: R-u 1331 d. 27 Wrzes. za Władysława Łokietka, króla polsk. miejsce sławne zwycięstwem nad Krzyżakami odniesionem i pochowaniem rycerzów polskich wraz z 2000 Krzyżakami tu pod Płowcami poległych. 1818 r. J.B..
Źródło: MOs810, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Porażkę tę Krzyżacy powetowali sobie w roku następnym, najeżdżając Kujawy. W efekcie długoletnich zmagań Władysław Łokietek, zawarłszy rozejm w 1332 r., nie tylko nie odzyskał Pomorza Gdańskiego, ale dodatkowo utracił Kujawy i ziemię dobrzyńską. Złamany poniesionymi klęskami zmarł w 1333 r., pozostawiając swojemu synowi w spadku niedokończony konflikt z zakonem krzyżackim i Czechami.

R1RUjHH0LbGwW1
Polska w chwili śmierci Władysława Łokietka w 1333 r.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Zuber & MariuszR, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
RDvy6aEIFBky8
Nagrobek Władysława Łokietka w katedrze wawelskiej, ufundowany prawdopodobnie po śmierci władcy przez jego syna Kazimierza Wielkiego.
Źródło: Poznaniak, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Słownik

rzeź gdańska
rzeź gdańska

wymordowanie przez Krzyżaków ludności Gdańska podczas zaboru tego miasta, dokonane w dniu 13 listopada 1308 r.

bitwa pod Płowcami
bitwa pod Płowcami

bitwa rozegrana między wojskami zakonu krzyżackiego a armią polską pod dowództwem Władysława Łokietka w 1331 r.

zhołdować
zhołdować

uczynić z kogoś lub jakiegoś państwa lennika, poddać go swojej władzy

Krzyżacy
Krzyżacy

Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, jeden z trzech zakonów założonych w Jerozolimie, a po upadku władztwa krzyżowców w Ziemi Świętej przeniesiony do Europy; od 1226 r. w posiadaniu ziemi chełmińskiej nadanej im przez księcia mazowieckiego Konrada z celem nawracania pogańskich Prusów

proces w Inowrocławiu
proces w Inowrocławiu

proces, który się odbył w 1320 r. w sprawie zagrabienia przez Krzyżaków Gdańska i całego Pomorza; wyrok wydany w tym procesie był korzystny dla strony polskiej (zakonowi nakazano zwrot zagrabionych ziem i wypłacenie odszkodowania), ale Krzyżacy mu się nie podporządkowali

bunt wójta Alberta
bunt wójta Alberta

zbrojne wystąpienie części mieszczan krakowskich pod wodzą wójta Alberta przeciwko księciu kujawskiemu Władysławowi Łokietkowi

Marchia Brandenburska
Marchia Brandenburska

marchia (czyli terytorium przygraniczne) Świętego Cesarstwa Niemieckiego, utworzona w XII w. przez Albrechta Niedźwiedzia na obszarze zajmowanym przez Słowian połabskich

Słowa kluczowe

bitwa pod Płowcami, bunt wójta Alberta, Marchia Brandenburska, Jan Luksemburski, Krzyżacy, Polska w XIV‑XV w.

Bibliografia

M. Biskup, Wojny Polski z zakonem krzyżackim 1308–1521, Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2014.

Kronika oliwska starsza, www.dawnaoliwa.pl.

T. Jurek, E. Kizik, Historia Polski do 1572, PWN, Warszawa 2019.

S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.