Przeczytaj
Rozdarcie
Hiszpania była krajem licznych kontrastów, borykającym się z wieloma problemami. Słabość rządu, korupcja, silna pozycja armii i Kościoła katolickiego, tendencje separatystyczne w Katalonii i wśród Basków, trudności ekonomiczne i ogromne podziały społeczne wprowadzały stan napięcia wiele lat przed wybuchem wojny domowejwojny domowej. W 1923 r. na fali powojennej depresji i klęski poniesionej w Maroku rządy dyktatorskie wprowadził Miguel Primo de RiveraMiguel Primo de Rivera. Mimo szerokiego programu reform mających na celu podniesienie poziomu rozwoju ekonomicznego kraju (budowa dróg, linii kolejowych, wprowadzenia systemów irygacyjnych czy elektryfikacji), nowy reżim okazał się niezdolny do wyciągnięcia kraju z kryzysu i wprowadzenia stabilizacji politycznej. Wielki kryzys ekonomiczny z początku lat 30. i związane z tym wzrastające niezadowolenie społeczne doprowadziły do upadku dyktaturydyktatury Primo de Rivery. Król Alfons XIII abdykował, a Hiszpania została ogłoszona republikąrepubliką. W wyborach do KonstytuantyKonstytuanty zwyciężyli republikanie i socjaliścisocjaliści. Władzę sprawowali od kwietnia 1931 do listopada 1933 r.
nie [został] splamiony ani jedną polityczną egzekucją. Po ustąpieniu ze stanowiska (formalnie był premierem) Primo de Rivera wyjechał do Francji, gdzie wkrótce potem zmarł. Pomnik ten nawiązuje do typu pomników konnych. Przypomnij sobie, kiedy pojawiły się w sztuce europejskiej pomniki konne (w jakiej epoce) i do jakiej sztuki ten typ przedstawiania postaci nawiązywał?
Nowy rząd wdrożył szereg radykalnych reform. Ograniczono pozycję Kościoła katolickiego (m.in. stracił on wpływ na edukację), w armii nastąpiła redukcja korpusu oficerskiego, przywileje szlacheckie zostały zniesione, dokonano konfiskaty dóbr królewskich, wprowadzono reformę rolną oraz nadano autonomię Katalonii. Reformy te wywołały duży opór środowiska konserwatywnego. Pogłębiały się podziały między zwolennikami ugrupowań lewicowych i prawicowych. Nowy rząd prawicowo‑centrowy, wybrany w wyborach w 1933 r., przystąpił do wycofywania większości reform wprowadzonych przez poprzedników. Doszło zatem do restytucjirestytucji pozycji Kościoła, cofnięto reformę rolną oraz zawieszono statut autonomiczny Katalonii. W kraju narastało napięcie. Lokalnie dochodziło do strajków i demonstracji.
Nie minęły trzy lata, a do władzy powróciły partie lewicowe, zjednoczone teraz w ramach jednego bloku – Frontu LudowegoFrontu Ludowego (luty 1936 r.). Nowy rząd zaczął przywracać uchwalone trzy lata wcześniej reformy. Towarzyszył temu wzrost napięcia politycznego i społecznego. Hiszpania podzieliła się na dwa zwalczające się obozy. Po jednej stronie stała prawica (środowiska konserwatywne, monarchiczne i katolickie), a po drugiej lewica (socjaliści, republikanie, komuniści i anarchiścianarchiści). Kraj znalazł się nad krawędzią wojny domowej. Wystarczyła iskra, by doszło do wybuchu.
Wybuch i początek konfliktu
W lipcu 1936 r., w odwecie za zabójstwo socjalistycznego aktywisty, doszło do uprowadzenia i zamordowania przywódcy opozycji parlamentarnej, prawicowego polityka José Calvo Sotelo. Zbrodnia ta stała się bezpośrednią przyczyną wojny domowej. Rebelia wybuchła w nocy z 17 na 18 lipca na terytorium hiszpańskiego Maroka i szybko rozprzestrzeniła się na tereny Hiszpanii. Powstańcy, zwani teraz nacjonalistami, z gen. Franciskiem Franco na czele opanowali południe kraju, prowincje centralne i północno‑wschodnie pozostały zaś w rękach sił rządowych – republikanów. Poparcia rebeliantom udzielili przede wszystkim przedstawiciele średniej i wyższej klasy społecznej, bogaci przedsiębiorcy, duchowieństwo oraz bogatsze chłopstwo niepopierające rządowego programu reformy rolnej. Po stronie republikanów stanęli robotnicy, biedniejsze chłopstwo z południa, Baskowie i Katalończycy. Wierne rządowi pozostały marynarka i lotnictwo, natomiast niemal cała kadra oficerska oraz większa część wojsk lądowych wsparły nacjonalistów.
Obraz ukazuje ogromne, groteskowe ciało rozdzierające się w bolesnym grymasie. Przedstawiona na tle technikolorowegotechnikolorowego nieba w pustynnym krajobrazie północnej Hiszpanii zmutowana figura dominuje nad otoczeniem. Nieproporcjonalność zastosowanej skali wskazuje na jej funkcję symbolizującą fizyczny i emocjonalny konflikt, w który uwikłane były obie jego strony – zarówno ofiary, jak i agresor. Mała postać, umieszczona z lewej strony, stanowi osobliwy kontrast w stosunku do szalonej masy ciała, ugotowana fasola natomiast stanowić może nawiązanie do ofiar składanych przez starożytnych Katalończyków dla przebłagania bogów.
Indeks górny Wskaż cechy obrazu, które świadczą, że jest on przykładem sztuki surrealistycznej. Indeks górny koniecWskaż cechy obrazu, które świadczą, że jest on przykładem sztuki surrealistycznej.
Źródło: pl.wikipedia.org.
Nacjonaliści szybko opanowali prowincje północno‑zachodnie, ale ofensywa na duże miasta w środkowej i wschodniej Hiszpanii zakończyła się niepowodzeniem. Pod koniec 1938 r. nacjonaliści opanowali Katalonię, a kilka miesięcy później Madryt. Wojna miała okrutny przebieg.
Nacjonaliści i republikanie
Republikanów osłabiały wewnętrzne spory między komunistami, anarchistami a socjalistami. Prowadziło to do konfliktów i krwawych walk w samym obozie rządzącym. Podobnej jedności brakowało w armii. Działania wojenne prowadzono w oparciu o formacje bojowe (milicje). Nie wyłoniono jednego wspólnego dowództwa, które przejęłoby kontrolę nad całością operacji militarnych. Dodatkowo republikanie stanęli w obliczu dużych trudności ekonomicznych. Gospodarka nie była w stanie zaspokoić potrzeb walczących. Pomoc zagraniczna w postaci kredytów czy dostaw sprzętu wojskowego była bardzo ograniczona.
Z podobnymi problemami – brakiem jedności i wewnętrznymi sporami – w początkowym okresie borykała się też strona przeciwna. Jednak nacjonalistom szybko udało się pokonać te problemy, a gen. Francisco Franco został głównodowodzącym i jednocześnie stanął na czele władz cywilnych. Rebelianci w znacznie większym stopniu niż ich przeciwnicy mogli też liczyć na pomoc i wsparcie ze strony innych państw. Czynnik ten miał kluczowe znaczenie w obliczu przedłużających się i coraz bardziej wyniszczających walk.
Zbrojna neutralność
Wybuch wojny domowej w Hiszpanii nie mógł pozostawić mocarstw europejskich obojętnymi. Niemcy, Włochy i Portugalia wsparły militarnie nacjonalistów, dostarczając im samolotów i okrętów oraz pomagając w przetransportowaniu wojsk z Afryki do Hiszpanii. Hitler w hiszpańskiej wojnie domowej widział szansę na przetestowanie własnego sprzętu w obliczu planowanej ekspansji w Europie Środkowo - Wschodniej. Poza tym zwycięstwo gen. Franco wzmocniłoby obóz państw faszystowskich w Europie. Z ramienia rządu nazistowskiego do Hiszpanii został wysłany tzw. Legion Condor. Obejmował on formacje lotnicze, grupy bojowe, rozpoznania morskiego, odziały artyleryjskie itd. Żołnierze służący w ramach tych jednostek brały aktywny udział w walkach w Hiszpanii, nabywając tam nowych doświadczeń i testując broń oraz uzbrojenie.
Rząd brytyjski, niechętny jakiekolwiek interwencji, ogłosił neutralność, choć w rzeczywistości wspierał frankistów. Podobnie Francja, po chwilowym wahaniu, zdecydowała się nie ingerować w wydarzenia na Półwyspie Iberyjskim. Stosunek ZSRS do hiszpańskiej wojny domowej nie był jednoznaczny. Stalin obawiał się, że jawne zaangażowanie się w nią może doprowadzić do przekreślenia szans na porozumienie z państwami Zachodnimi. W rezultacie republikanie nie mieli prawie żadnego poparcia na arenie międzynarodowej. Za to ich szeregi zasilała ogromna masa ochotników z różnych części Europy i świata, którzy na wieść o wybuchu wojny licznie ściągali do Hiszpanii. Zrzeszali się oni w utworzonych przez KominternKomintern w tzw. Brygadach Międzynarodowych.
W hiszpańskiej wojnie domowej po stronie republikanów opowiedziało się poza tym wielu artystów, twórców, ludzi związanych z szeroko pojętym życiem kulturalnym i intelektualnym tamtych czasów, m.in. amerykański pisarz Ernest Hemingway oraz brytyjski pisarz i publicysta George Orwell.
Po wojnie
Wojna w Hiszpanii trwała trzy lata i przyniosła ogromne straty. Śmierć poniosło pół miliona ludzi, wliczając w to tych, którzy zginęli w wyniku terroru, bombardowań, głodu i chorób. Uznaje się, że na skutek działań wojennych po stronie republikanów zginęło ok. 100 tys. osób, po stronie nacjonalistów – ok. 30 tys. Władzę przejął gen. Franco i ustanowił system dyktatorski. Rozpoczął się proces prześladowania przeciwników politycznych (tzw. biały terror). W jego wyniku życie straciło kolejnych od 40 do 200 tys. osób. Nie do wszystkich ofiar rząd gen. Franco się przyznał, starając się pomniejszać ich liczbę. Wiele miejsc pochówków do dzisiaj nie zostało odkrytych.
Ogromną część ofiar hiszpańskiej wojny domowej stanowiła ludność cywilna. To ona padała ofiarą bombardowań i najbardziej odczuwała skutki ekonomiczne wojny.
Hiszpańską wojnę domową uważa się za preludium do II wojny światowej. W jej wyniku doszło do zbliżenia się Niemiec i Włoch, a okrucieństwa, które miały miejsce w jej czasie, jeszcze bardziej utwierdziły państwa zachodnie (Wielką Brytanię i Francję) w ich taktyce unikania konfliktu poprzez łagodzenie wszelkich sporów międzynarodowych.
Słownik
(z gr. anarchia – bezrząd) termin odnoszący się do różnych doktryn politycznych i ruchów społecznych połączonych niechęcią do scentralizowanej władzy, w tym państwa i jego instytucji
(Confederación Española de Derechas Autónomas – Hiszpańska Konfederacja Prawicy Autonomicznej) blok hiszpańskich partii prawicowych z José Maríą Gil‑Roblesem na czele
(z łac. dictare – dyktować) system rządów opartych na silnej władzy jednostki
koalicja partii lewicowych; koncepcja Frontu Ludowego została sformułowana przez Stalina i postawiona do realizacji na VII Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej w 1935 r.; oznaczała ona rozbrat z dotychczasowym zakazem wchodzenia komunistów w koalicje z partiami socjaldemokratycznymi
zgromadzenie ustawodawcze, którego zadaniem jest ustanowienie konstytucji
(skrót od ros. Kommunisticzeskij Internacyonał – Międzynarodówka Komunistyczna, zwana także III Międzynarodówką) międzynarodowa organizacja mająca na celu koordynowanie działań ruchu komunistycznego, powstała
z inicjatywy Lenina w 1919 r., założona przez 19 partii komunistycznych, w tym przez Komunistyczną Partię Polski
(z łac. res publica – rzeczpospolita, rzecz publiczna) ustrój polityczny, w którym władza jest sprawowana przez organ wyłoniony w wyniku wyborów na określoną kadencję
(łac. restitutio - zwrócenie) przywrócenie poprzedniego stanu
(nadrealizm, z franc. surréalisme od sur – nad + łac. realis – rzeczywisty, prawdziwy) kierunek w sztuce datujący się od ok. połowy lat 20. XIX w., wyrażający sprzeciw wobec konwenansów i kanonów sztuki i kultury, dążący do uwolnienia ich od ograniczeń racjonalizmu na rzecz wyobraźni, oparty na próbach artystycznego burzenia logicznego porządku rzeczywistości oraz wizjach z pogranicza jawy i snu
(z łac. socialis – społeczny) ideologia polityczna postulująca zniesienie podziałów społecznych opartych na klasach i wprowadzenie równości, powstała w XIX w.
(z gr. techne – sztuka, rzemiosło + łac. color – kolor) proces obróbki materiału światłoczułego dający w efekcie oraz zbliżony do naturalnego, stosowany w filmach hollywoodzkich
konflikt zbrojny, w którym stronami walczącymi są obywatele jednego państwa, grupy etnicznej lub plemienia
Słowa kluczowe
hiszpańska wojna domowa, Franco, nacjonaliści, republikanie, świat przed II wojną światową
Bibliografia
Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1998.
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
A. Beevor, Walka o Hiszpanię 1936–1939. Pierwsze starcie totalitaryzmów, tłum. H. Szczerkowska, Warszawa 2009.