Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Społeczeństwo wczesnego Bizancjum

Od IV w. społeczeństwo bizantyjskie dzieliło się na trzy podstawowe grupy. Do najwyższej w hierarchii należeli tzw. possesores (łac., posiadacze ziemi). Początkowo zaliczano do nich najbliższych współpracowników władcy, zasiadających w senacie, ale z czasem do ich grona weszli także wyżsi urzędnicy, wojskowi i dostojnicy kościelni. Posiadali latyfundialatyfundiumlatyfundia w różnych częściach imperium. O ich bogactwie świadczy choćby fakt, że za czasów Justyniana Wielkiego (lata 527–565) roczne wynagrodzenie robotnika wynosiło 10–20 solidówsolidsolidów, prefektaprefektprefekta (zaliczanego do possesores) – 7200, a majątki najzamożniejszych były warte 300 tys. solidów. Drugą grupę tworzyli tzw. kuriałowie (z łac. curiales – członkowie kuriikuriakurii), czyli elita poszczególnych miast wchodzących w skład imperium. Na samym dole znajdował się najbardziej liczny plebs (z łac. plebei – plebejusze) miejski i wiejski: kupcy, rzemieślnicy, niżsi urzędnicy, nauczyciele, lekarze itp. Różnice majątkowe między poszczególnymi członkami plebsu były znaczące.

R1NIS5fp3UiGF
Cesarz Justynian Wielki wśród dworzan, żołnierzy i biskupa. Jedno z najsłynniejszych przedstawień cesarza bizantyjskiego. Mozaika z bazyliki św. Witalisa w Rawennie (VI w.).
Co ma podkreślić aureola otaczająca głowę cesarza?
Źródło: Roger Culos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Władza cesarska

Ustrój polityczny Bizancjum to system absolutyzmu cesarskiego z rozbudowaną biurokracją. Bardzo ważną rolę odgrywało wojsko. Cesarstwo bizantyńskie zachowało, w przeciwieństwie do państw powstałych na terenie cesarstwa zachodniego, rzymski system podatkowy, który jednak zmieniał się w toku dziejów. Na czele Bizancjum stał cesarz, który był pośrednikiem między bogiem a poddanymi – miał m.in. zwierzchność nad kościołem, ustanawiał prawa, był najwyższym wodzem. Jeśli władca nie pozostawił następcy, dokonywano elekcji - kolejnego cesarza wybierał Senat, a lud ten wybór uznawał.

Ciekawostka

Tytuł Porfirogenety znaczył „zrodzony w purpurze”. Nadawany był niektórym synom lub córkom cesarza bizantyńskiego i miał wskazywać ich wyjątkowe pochodzenie. Aby można było się nim posługiwać, musiały być spełnione specjalne warunki. Najważniejszy to przyjście na świat w Porfirowej Komnacie Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu – specjalnie w tym celu wybudowanym pawilonie, którego ściany były wyłożone porfirem w odcieniu purpury. Ojcem Porfirogenety musiał być zasiadający na tronie cesarz, a jego matką legalna cesarska małżonka. Tytuł ten nosił [m.in] Konstantyn VII.

Podstawą systemu prawnego Bizancjum były kodyfikacje dokonane z polecenia cesarza Justyniana, na które składa się:

  • Kodeks Justyniana – kompilacja rzymskiego prawa, zebrana w latach 528‑534 w zbiór 12 ksiąg,

  • Digesta Justyniana (pandekty) – część wielkiej kompilacji, ogłoszona w 533 r. wybór cytatów z pism wybitnych prawników,

  • Institutiones Iustiniani – podstawowe wiadomości z zakresu prawa, o charakterze podręcznikowym.

Społeczeństwo w czasach kryzysu

R1GB44FiomuUi1
Wymiana posłów między cesarzem Teofilem (829–842) a kalifem Al‑Mamunem. Ilustracja z madryckiego rękopisu (XII w.) kroniki Jana Skylitzesa. Obecnie rękopis znajduje się w Hiszpańskiej Bibliotece Narodowej w Madrycie.
W jaki sposób jest wyróżniony cesarz?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wiek VII był okresem kryzysu cesarstwa. Klęski, jakie wówczas spadły na Bizancjum, doprowadziły do zmian w ustroju społecznym. Stare rody senatorskie wyginęły lub uszczuplił się ich stan posiadania. Podobnie było ze zwykłymi rolnikami, z których większość uzyskała status periojkówperiojkowieperiojków. Wiele miast upadło, nastąpił regres gospodarczy. Miasta, które przetrwały, zmieniły się w twierdze, stanowiące raczej centra administracyjne i wojskowe aniżeli ośrodki handlu i rzemiosła. Władcy podejmowali różne środki, aby ograniczyć wydatki państwowe i pozyskać rekrutów. Ze względów oszczędnościowych zrezygnowano z zaciągu najemników. Zamiast tego państwo powoływało wolnych rolników w zamian za zwolnienie ich z ponoszenia niektórych świadczeń na rzecz cesarstwa. Poza tym zaczęto przekazywać im tzw. działki wojskowe, co zobowiązywało ich do służby w armii. Takie działki były rozlokowane wzdłuż granic, aby obdarowani zacieklej opierali się najeźdźcy. W tym czasie też cesarz Herakliusz (610‑641) wprowadził nową jednostkę podziału administracyjnego - system okręgów militarnych zwanych temami, które zstąpiły dotychczasowe prowincje. Połączył w ten sposób władzę cywilną z wojskową. Na początku temytemytemy były dość rozległe, z czasem podzielono je na mniejsze.

R1O4OI1rIPMIf1
Mapa przedstawia Posiadłości Cesarstwa Bizantyjskiego (VII‑VIII wiek). Cesarstwo bizantyjskie na początku VII wieku zajmowało cały teren nabrzeża morza śródziemnego za wyjątkiem wschodniej Hiszpanii i Francji. Obszary podbojów arabskich ok 750 rok teren Hiszpanii, wybrzeże północnej Afryki, Syria, Irak, Iran, północ Turcji. Kierunki najazdów arabskich w VII i VIII wieku w 720 r z Kartaginy na Sycylię, Sardynię. W roku 682- 689 z Kartaginy na Cezareę, w 706 roku przez Ceuta, Sewilla, 712 rok Toledo, 7713 Sargassa, 712 Braga, 714 Narbonne, 720 Tuluza, 725 Lyon, 732 Poitiers.  Z terenu obecnej Arabii Saudyjskiej miejscowości  Mekka przez Medynę, Damaszek, w 673 roku Konstantynopol. Z Damaszku na wschód do Tyflis. Ważniejsze bitwy: 732 rok Poitiers. Oblężenie Konstantynopola przez Arabów 716 rok.
Posiadłości cesarstwa bizantyjskiego od VII do VIII wieku. Jakie współczesne kraje leżą na terytorium należącym kiedyś do Bizancjum?
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Społeczeństwo odrodzonego Bizancjum

R5ofVL99SCtL21
Ilustracja przedstawiająca cesarza Nicefora III Botaniatesa i cesarzową Marię z Alanii, panujących w XI w. Zwróć uwagę na postać Chrystusa.
O czym świadczy jego gest?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Powolne odbudowywanie mocarstwowej pozycji cesarstwa w IX i X w., związane z podbojami, doprowadziło do ożywienia gospodarki. Apogeum rozkwitu przypadło na czasy Bazylego II (lata 976–1025), kiedy to Bizancjum wywalczyło sobie najrozleglejsze granice w wiekach średnich (wyłączając czasy Justyniana Wielkiego). Nastąpiło odrodzenie miast jako ośrodków handlu i rzemiosła. Bogacili się mieszczanie, żołnierze wyruszający na zwycięskie wyprawy, a przede wszystkim dowódcy wojskowi, którzy robili wielkie kariery także w administracji. Była to epoka oglądająca narodziny nowych potężnych rodów możnowładczych, m.in. Dukasów, Lekapenów i Fokasów. Ich przedstawiciele z czasem sięgnęli nawet po koronę cesarską. Cesarze próbowali ograniczać rozrost wielkiej własności ziemskiej poprzez nakładanie wysokich podatków i wydawanie praw zakazujących wykupu ziemi, lecz przyniosło to tylko częściowe efekty. Większość społeczeństwa stanowili drobni rolnicy, z których wielu popadło w zależność od możnych. Dostęp do elity pozostawał jednak otwarty. Był to okres mobilności społecznej, a trampolinę do osiągnięcia zaszczytów najczęściej stanowiła służba w administracji lub wojsku. Warto podać tu jeden, co prawda wyjątkowy, przykład: cesarz Bazyli I (rządzący w latach 876–887) urodził się jako syn ubogiego chłopa. Drogę do przywdziania purpury cesarskiej zaczął od stanowiska stajennego na dworze cesarza Michała III, który wyświadczył mu wiele dobrodziejstw. Z czasem Bazyli uzyskał znaczące wpływy na dworze i ostatecznie pozbawił życia tego, dzięki któremu zrobił karierę.

Słownik

kuria
kuria

(łac. curia) najstarsza rzymska jednostka podziału obywateli, stanowiąca również jednostkę wojskową i podatkową; pierwotnie było 30 kurii, każda licząca po 10 rodów; w czasach, o których mówimy, kuriami nazywano rady miejskie zarządzające miastami, zasiadali w nich miejscowi członkowie elity, posiadający majątki i cieszący się szacunkiem społecznym

latyfundium
latyfundium

(łac. latifundium – dosł. szeroka posiadłość ziemska, od latus – szeroki, rozległy + fundus – posiadłość ziemska) wielkie majątki ziemskie, pierwotnie powstałe w Italii w wyniku rzymskich podbojów

logoteta
logoteta

w Bizancjum, od VI w. - wysoki urzędnik

periojkowie
periojkowie

(gr. perioikoi – dosł. mieszkający wokół) drobni rolnicy związani z właścicielem ziemi umową, na mocy której byli zobowiązani do pracy rolnej i płacenia mu czynszu

prefekt
prefekt

(łac. praefectus od praeficere – stawiać na czele czegoś) wysoki urzędnik bizantyjski stojący na czele największych jednostek podziału terytorialnego: prefektur

solid
solid

(łac. solidus – trwały) rzymska moneta ustanowiona na początku IV w. przez Konstantyna, bita w Bizancjum do połowy XIV w.

temy
temy

w Bizancjum nazwa jednostek wojskowych oraz okręgów wojskowo‑administracyjnych

Słowa kluczowe

cesarstwo wschodniorzymskie, Bizancjum, społeczeństwo Bizancjum, Justynian Wielki, temy, logoteta, Bizancjum, islam w średniowieczu

Bibliografia

J. Bonarek, P. Filipczak, Wszyscy ludzie cesarza, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 24–27.

Z.A. Brzozowska, M.J. Leszka, Dwór i symbole, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 22–23.

M.J. Leszka, Państwo bazyleusów, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 18–21.

T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2011.

R. Michałowski, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2009.

S. Turlej, Społeczna drabina, Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 44–47.

G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, tłum. pod kier. H. Evert‑Kappesowej, Warszawa 1967.

T. Wolińska, Woźnice i kibice, w: Dzieje Bizancjum. Zaginione cesarstwo, „Pomocnik Historyczny Polityki”, red. L. Będkowski, A. Kompa, 1/2019, s. 70–71.