Zdziwienie

Filozofowie zazwyczaj zgadzają się, że filozofiafilozofiafilozofia jest sztuką zadawania pytań i że pytania są w niej ważniejsze od odpowiedzi. Ale jak w ogóle zacząć filozofować – postawić pierwsze pytanie, które będzie pytaniem filozoficznym? Platon i Arystoteles twierdzili, że początkiem filozofii jest zdziwienie. Wszyscy znamy ten stan, bo każdy się przecież czemuś dziwił. Zdziwienie przychodzi, a potem mija. Ale nie w filozofii. Wyjaśnia to wybitny niemiecki filozof, Martin Heidegger:

Zdziwienie jest więc początkiem filozofii nie tylko w tym sensie, że się od niego zaczęła, ale również w tym, że jest jej zasadą. Zdziwienie to specyficzna postawa, jaką filozof zajmuje wobec tego, co go otacza. Polega ona na ciągłej gotowości kwestionowania tego, co ludzie odruchowo uznają za słuszne, oczywiste czy naturalne. Skoro coś mogłoby być inne, niż jest, to dlaczego jest właśnie takie, jakie jest, a nie – inne?

Ogólność

RtLKgHV9SExjB1

Zdjęcie przedstawia słońce na niebie, wokół którego widoczny jest tęczowy pierścień. To przykład zjawiska optycznego o nazwie halo.

Czy każde pytanie, które powstaje w wyniku zdziwienia, jest pytaniem filozoficznym? Wyobraź sobie, że zabierasz na spacer kogoś, kto od urodzenia nie widzi. Osoba ta prosi cię, żebyś opisał jej świat. Jak to zrobisz? Możesz na przykład powiedzieć jej, że istnieje kilka kolorów – zielony, czerwony, żółty, niebieski, itd. Dodasz, że jest ładna pogoda, więc niebo jest niebieskie, a chmury – białe. Natomiast, kiedy jest brzydka pogoda, chmury są szare, a przed burzą – czarne. Dobrze, zapyta wtedy osoba, która ci towarzyszy, ale dlaczego mówisz, że chmury są albo białe, albo czarne? Nie mogą być białe i czarne jednocześnie, tak samo, jak ktoś może być inteligentny, ale głupi?

To ciekawe pytanie, ale czy jest to pytanie filozoficznepytanie filozoficznepytanie filozoficzne? Zauważ, że dotyczy ono chmur i dwóch barw – czerni i bieli. Nasz problem odnosi się również do innych rzeczy – rzeka nie może być jednocześnie błękitna i szara, a dom – zielony i żółty. Możemy powiedzieć, że dotyczy on wszystkich rzeczy – nie tylko tych, które wymieniliśmy, ale wszystkich, o których możemy pomyśleć. Kiedy filozofowie mówią o rzeczach w ogóle, a nie tej czy innej, konkretnej rzeczy, używają słowa „byt”. Jak widzisz, problem z naszego spaceru nie dotyczy tylko chmur czy rzeki, ale bytu – rzeczy w ogóle. A zatem to, że chmura nie może być jednocześnie czarna i biała, to obserwacja potoczna. Dlaczego rzeczy mogą mieć tę lub inną barwę, a nie mogą mieć dwóch barw jednocześnie? To pytanie filozoficzne. W przeciwieństwie do pytań, które biorą się z myślenia potocznego, pytania filozoficzne są ogólne.

RacjonalnośćracjonalnośćRacjonalność

R8PQIx9ufUz741

Zdjęcie kosmosu ukazujące proces formowania się gwiazd. Na rozgwieżdżonym niebie uchwycony został obłok molekularny przemieniający się w gwiazdy.

Zastanówmy się nad takim ogólnym pytaniem: jaki był początek świata? Czy jest to pytanie filozoficzne? Zależy to również od sposobu, w jaki będziemy na nie odpowiadać. Wyobraźmy sobie, że zadajemy je wyznawcy jakiejś religii i dowiadujemy się, że świat został stworzony przez Boga. To nas jednak nie przekonuje – jak pogodzić takie stwierdzenie z tym, co mówi nauka? Inaczej mówiąc, mamy wątpliwości, a właśnie stosunek do wątpliwości odróżnia myślenie filozoficzne od myślenia dogmatycznegodogmatyzmdogmatycznego. Jeśli nasz rozmówca jest dogmatykiem, to zamiast uzasadniać swoje twierdzenia, przyjmuje je na wiarę. Oczywiście dogmatyzm nie dotyczy tylko religii. Jednak tam, gdzie się pojawia, kończy się filozofia. Zamiast przyjmować wyjaśnienia problemów na wiarę, myślenie filozoficzne dąży do uzasadnienia swoich twierdzeń. Opiera się więc nie na wierze lub intuicji, ale na rozumie. Odpowiedź na pytanie o początek świata – tak jak każde inne pytanie filozoficzne – musi być zatem racjonalna.

R1WOJZfKc4j9S

Na fragmencie obrazu malarskiego ukazane są ryby wynurzające się z wody oraz wodne ptaki. Zarysy zwierząt nie są wyraźne.

IstotaistotaIstota rzeczy

Zastanówmy się teraz, jak potraktować taką odpowiedź na pytanie o początek świata: jego początkiem był Wielki Wybuch. Powstało w ten sposób wszystko, co tworzy nasz Wszechświat. Jest to przykład myślenia naukowego, które – podobnie jak myślenie filozoficzne – jest ogólne i racjonalne. Czym te dwa sposoby myślenia różnią się od siebie? Dla astrofizyka, znaczenie „początku” i „świata” jest jasno zdefiniowane. Wiadomo na przykład, że „świat” to Wszechświat, który składa się z cząstek i fal. Jeśli tylko będziemy umieli przekonująco opowiedzieć, jak potoczył się proces, w wyniku którego wszystkie te cząstki powstały, problem zostanie rozwiązany. Tymczasem w pytaniu filozoficznym najważniejsza jest nie sama odpowiedź – rozwiązanie problemu – ale rozmyślanie nad dokładnym znaczeniem tego, o co pytamy. Jak pisze polski filozof Cezary Wodziński:

Myślenie filozoficzne nie polega więc na rozwiązywaniu konkretnych problemów, ale na ciągłym wracaniu do tych samych, podstawowych kwestii – kim jest człowiek? Jakie jest jego miejsce we Wszechświecie? Czym jest Wszechświat? Jak go poznajemy? W każdym pytaniu filozoficznym pytamy o istotę rzeczy, a zatem zastanawiamy się nad sensem podstawowych kategorii filozoficznych.

R1eN8SMIz87Yw

Zdjęcie przedstawia robota obdarzonego sztuczną inteligencją o wyglądzie człowieka. W tle widoczny jest kod programistyczny.

Pomiędzy myśleniem filozoficznym i naukowym istnieją również ważne związki. Pytanie o naturę człowieka zainspirowało nie tylko spekulacje metafizyczne – jako choćby platońską naukę o duszy, ale również badania anatomiczne i zoologiczne prowadzone przez Arystotelesa. Z kolei nauka inspiruje pytania filozoficzne – współczesny rozwój robotyki i sztucznej inteligencji ponownie stawia pytania o granice człowieczeństwa.

Słownik