Czym jest utopia?

Słowo „utopia” pojawiło się dokładnie w 1516 r. Wtedy to angielski filozof i prawnik okresu odrodzenia, Thomas More (w łacińskiej wersji – Morus) opublikował swoje dzieło o tym właśnie tytule. Pełen tytuł brzmiał dokładnie: Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej wyspie Utopii.

R3bdEXFzeFcvK1

Ilustracja przedstawia rysunek miasta. Miasto znajduje się na wyspie i otoczone jest wodą. Na pierwszym planie stoi trzech mężczyzn. Mężczyzna po lewej wskazuje palcem na statek. Za mężczyznami płyną dwa statki.

Utopia Morusa była zatem fikcyjną wyspą. Jej nazwę rozumieć można dwojako – jako miejsce, którego nie ma (gr. ou – nie; topos – miejsce) lub też jako „dobre miejsce” (eu – dobry; topos – miejsce). W swoim dziele Morus opisał więc fikcyjne miejsce, skupiając się na jego ustroju. Jego głównym celem było bowiem opisanie idealnego, doskonałego ustroju społecznego.

W ustroju tym pojawiały się zarówno elementy demokratyczne – jak na przykład wybór urzędników przez mieszkańców wyspy, jak również zasady równości, wolności i szczęśliwości. Na wyspie miało nie być własności prywatnej ani pieniądza, zaś wszystkie potrzebne rozdzielano by między wszystkie rodziny. Podstawowym obowiązkiem mieszkańca Utopii jest praca, zaś próżniactwo i lenistwo są surowo zakazane.

Społeczeństwa doskonałe w filozofii

Morus umieścił swoje idealne społeczeństwo na wyspie, ponieważ dzięki odcięciu od świata były tam warunki, aby w spokoju budować doskonały ustrój. Jego wizja nie była jednak rzeczywistym programem przebudowy społecznej. Stanowiła raczej kontrast wobec realiów życia społecznego i politycznego XVI‑wiecznej Anglii – Morus postrzegał je bowiem w zdecydowanie ciemnych barwach.

Choć Morus jako pierwszy użył słowa utopia, które od tego czasu oznacza wizję idealnego społeczeństwa, która przeciwstawia się temu, jak zorganizowane jest społeczeństwo rzeczywiste, to pierwsza koncepcja społeczeństwa doskonałego pojawiła się dużo wcześniej – a mianowicie w starożytnej Grecji. 

Przedstawił ją PlatonPlatonPlaton (427‑347 p.n.e.) w dialogach – Państwo i Prawa. Podstawą jego  koncepcji jest założenie, że naczelną wartością życia społecznego jest trwałość i stabilność państwa. To, co tej stabilności służy, jest dobre, natomiast to, co jej szkodzi – złe. Inaczej mówiąc, Platon przedkładał dobro ogółu nad dobro jednostki (kolektywizmkolektywizmkolektywizm). Pomyślność państwa waży w jego koncepcji więcej niż szczęście jednostki, która w tym państwie żyje.

Zgodnie z tą naczelną zasadą, Platon opisał życie państwa, w którym wszystko zorganizowane jest tak, aby służyć jego trwałości. Każdy powinien zajmować właściwe sobie miejsce; sprawiedliwość panuje według Platona nie wtedy, gdy między wszystkimi ludźmi panuje równość, ale wtedy, gdy każdy robi to, do czego jest najlepiej uzdolniony. 

RBajq7XjoyPMx

Rysunek przedstawia ulicę. Pod budynkiem na ulicy znajduje się duża grupa ludzi ściśniętych obok siebie. Są to przeważnie kobiety i dzieci. Są ubrani w ubogie stroje. Z okna budynku wygląda kobieta.

Dlatego też ludność państwa doskonałego dzieli się na trzy stany – filozofów, którzy sprawują rządy; strażników, którzy strzegą bezpieczeństwa oraz żywicieli, którzy zaopatrują państwo, czyli rolników i rzemieślników. 

Hierarchia społeczna w doskonałym państwie Platona

• Władcy

• Strażnicy

• Żywiciele

Głównym filarem, na którym opierało się Platońskie państwo doskonałe było wychowanie (gr. paideiapaideiapaideia). Każdy człowiek miał być od najmłodszych lat kształcony w taki sposób, by stać się jak najlepszym przedstawicielem któregoś z trzech stanów. Wszystko to, co filozof uważał za szkodliwe w wychowaniu każdego ze stanów miało zostać usunięte z państwa. Dlatego też w doskonałym państwie musi panować cenzura. Platon przekonany był zwłaszcza, że niektóre gatunki muzyki i poezji nie sprzyjają wychowaniu.

RnoGnCtrUaG4x

Zdjęcie przedstawia wielopiętrowe blokowisko.

Utopie w literaturze

Dotychczas mówiliśmy o utopii w kontekście filozofii. Oznacza ona w tym sensie wszystkie wizje lub koncepcje doskonałego społeczeństwa. Jak zostało wspomniane, refleksja nad tym, jakie powinno być najlepsze z państw, sięga swoimi korzeniami starożytności.

Jednak od czasów Morusa, czyli od renesansu, utopia stała się również gatunkiem literackim, który przedstawiał – zwykle w powieściowej formie – życie idealnej społeczności, osadzone w jakiejś nieznanej krainie lub odległej przyszłości. 

Przykłady utopii w literaturze

R5VSzZYfcB3dA

Zdjęcie przedstawia trzy ramki wiszące na ścianie. W ramkach znajdują się stare okładki książek.

R17qAqJAl06af

Zdjęcie przedstawia książkę trzymaną w dłoni. Na okładce książki znajduje się rysunek miasta. Nad nim jest napis Francis Bacon. Nová atlantída</cite.>.

RrS535GjqWIHm

Ilustracja przedstawia okładkę książki. Znajduje się na niej napis: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przez niegoż samego opisane na trzy księgi rozdzielone. Pod napisem jest rysunek dziecka pod drzewem z umieszczoną pod nim łacińskim napisem.

R1YLYr2VXI6xq

Obraz przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Na jego twarzy i głowie są narysowane wielokolorowe kreski oraz plamy.

Jako gatunek literacki utopie były często środkiem krytyki społecznej. Ukazując skrajnie odmienny od rzeczywistego, fikcyjny świat, obnażały one jego niesprawiedliwość oraz zwracały uwagę na istotne problemy, z którymi realnie istniejące społeczeństwa nie potrafiły sobie poradzić.

Spojrzenie na utopie zmieniło się w XX wieku w związku z doświadczeniem totalitaryzmów, których zbrodnicza działalność pochłonęła miliony ofiar. Ideologie państw totalitarnych powoływały się bowiem na utopijne idee filozoficzne.

R1SJWHawRJVN4

Obraz przedstawia Lenina, który wskazuje tłumowi kierunek. Tłum patrzy na niego oraz niesie czerwone sztandary. Na sztandarach są napisy w języku rosyjskim.

R10WiKtkdUns71

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Ma duże uszy, wydatny nos oraz zmarszczki na twarzy. Jest łysiejący, ma krótkie, siwe włosy z tyłu głowy. Mężczyzna się uśmiecha.

Wyrazem tej nieufności wobec myślenia utopijnego były w literaturze utwory nazywane antyutopiami lub dystopiami. Podobnie jak klasyczne utopie, przedstawiały one fikcyjny, idealnie zorganizowany świat, umiejscowiony najczęściej w przyszłości. Świat ten był jednak tylko pozornie idealny. 

To, co w utopii ukazywane było jako przejaw doskonałej organizacji społeczeństwa – identyczność i uniformizację jednostek, ścisły podział ról i zadań w społeczeństwie, idealną organizację wszystkich aspektów życia społecznego, itp. – zaczęto postrzegać jako element opresyjny, ograniczający wolność jednostki, niekiedy wręcz właśnie totalitarny. 

R1TafURXZNftP

Zdjęcie przedstawia białą piramidę nocą. Przed piramidą jest odgrodzony metalowym ogrodzeniem plac. Po placu idą ludzie z latarkami. Na piramidzie znajduje się napis: War is peace. Freedom is slavery. Ignorance is strength. Wokół piramidy latają helikoptery z włączonymi reflektorami.

Znanymi autorami XX‑wiecznych antyutopii są George Orwell (Rok 1984) oraz Aldous Huxley (Nowy wspaniały świat).

Słownik