Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
Artur Hutnikiewicz Od czystej formy do literatury faktu – główne teorie i programy literackie XX stulecia

Program futuryzmu można by ująć w następujące punkty:

  1. Futuryzm miał być bezkompromisową i nieustającą rewoltą przeciw tradycji i dziedzictwu przeszłości jako głównym hamulcom społecznego i artystycznego postępu.

  2. Miał być przezwyciężeniem paseizmupaseizmpaseizmu literatury dotychczasowej na rzecz aktywizmu, oddającego zawrotne tempo przemian doby współczesnej.

  3. Propagował agresywność, kult przemocy i wojny jako jedyny sprawdzian biologicznych i duchowych wartości człowieka.

  4. Był negacją psychologizmu i antropocentryzmu, którym przeciwstawiał materię i przyrodę nieorganiczną jako jedyne tematy godne nowej poezji.

  5. Oznaczał odrzucenie poznania rozumowego na rzecz poznania intuicyjnego.

  6. Uznawał oryginalność i wyjątkowość za jedyne kryteria rzeczywistej wartości wytworów sztuki.

  7. Postulował stworzenie całkowicie nowego języka poetyckiego, wyzwolonego z normatywnych skrępowań logicznego myślenia i umownej składni;

  8. Stosowanie nowego typu obrazowania, polegającego na przenikaniu się wzajemnym słów i obrazów w celu oddania dynamizmu i symultaneizmu rzeczywistości;

  9. Zerwanie z obowiązującymi normami interpunkcji i ortografii jako hamującymi bezpośredniość poetyckiej ekspresji;

  10. Położenie nacisku na wzmocnioną rytmizację wypowiedzi poetyckiej;

  11. Wprowadzanie ekscentrycznych innowacji w zakresie formy typograficznej jako dodatkowego współczynnika literackiej wypowiedzi.

2 Źródło: Artur Hutnikiewicz, Od czystej formy do literatury faktu – główne teorie i programy literackie XX stulecia, Warszawa 1995, s. 103.
RY8m37AFVbU9V
Joseph Stella, Bitwa świateł na Coney Island, 1913–1914
Źródło: domena publiczna.

Polscy futuryści na tle najważniejszych grup międzywojnia

Futuryści a ekspresjoniści

Tendencje ekspresjonistyczne w Polsce pojawiły się już w okresie Młodej Polski, a ich sformalizowanie nastąpiło w 1917, gdy Jan Hulewicz zaczął wydawać czasopismo „Zdrój”. Szczytowy okres twórczości futurystycznej przypadł na lata 1917‑1922. Mimo że zarówno futuryści, jak i ekspresjoniści odwoływali się do prymitywizmu, ich założenia wykluczały się. Twórcy ekspresjonizmu stawiali sobie za cel wyrażanie wewnętrznych doświadczeń, zakładali niezmienność metafizycznych problemów. Wierzyli, że poezja jest emanacją doświadczenia wewnętrznego. Częstym tematem pojawiającym się w ich twórczości był stosunek człowieka do Absolutu. Futuryści w miejsce jednostkowego doświadczenia postawili doświadczenie społeczne i cywilizacyjne. Odeszli od ponadczasowych tematów metafizycznych w stronę tematów aktualnych.

Futuryści a grupa Skamandra

Futurystom bliskie były koncepcje skamandrytów. Szczytowy okres działalności poetów skupionych wokół czasopisma „Skamander” przypada na lata 1918‑1926. Obie grupy występowały przeciw poezji młodopolskiej, przede wszystkim przeciw jej stylowi, abstrakcyjnej problematyce i koncepcji tworzenia opartej na kulcie geniuszu. Łączył ich także postulat odnowienia języka poetyckiego oraz wprowadzenie do wiersza tematyki codzienności i mowy potocznej. Nastrój wierszy futurystów i skamandrytów jest często podobny - pełen dynamiki, optymizmu, radości. Skamandryci czerpali jednak z klasycznych form poetyckich, nie odrzucając tradycji.

Futuryści a poeci Awangardy Krakowskiej

Mimo że futuryzm utorował drogę Awangardzie Krakowskiej, między poetykami tych grup można zauważyć bardzo poważne różnice. Obie wyrosły z tego samego zachwytu nad miastem, techniką i cywilizacją, jednak ich programy poetyckie sformułowano inaczej. Twórcy skupieni wokół „Zwrotnicy” – artystyczno‑literackiego czasopisma Awangardy Krakowskiej – postulowali poezję intelektualną, dyscyplinę i rygor poetycki. Poeta był dla nich rzemieślnikiem, który doskonali swój warsztat - konstruuje coraz bardziej wyszukane i odległe metafory, dopracowuje formę wiersza. Z kolei poetykę futurystów cechowała swoboda i tendencja do przekraczania konwencji oraz demonstracyjne rozbijanie wszelkich reguł, w tym ortograficznych.

Bruno Jasieński DO NARODU POLSKIEGO. MAŃIFEST w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća
RcuSsRamuTaoc1
Urywek z publikacji Jednodńuwka futurystuw. Do narodu polskiego. Manifest w sprawie natychmiastowej futuryzacji życia: Krakuw - czerwiec 1921
Źródło: Bruno Jasieński, dostępny w internecie: Polona, domena publiczna.

[...] my, futuryśći polscy, pszystępujemy z dńem dźiśejszym do wielkiej radykalnej pszebudowy i reorgańizacji żyća polskiego i wzywamy wszystkih obywateli wolnej Żeczypospolitej Polskiej do zorgańizowanego wspułdźałańa i pomocy.

Wojna wszehświatowa wraz z olbżymim pszesuńęćem śę całych państw, warstw i naroduw poćągnęła za sobą wielkie pszesuńęće wartośći. Rezultatem tego jest kryzys kulturalny, kturego widowńą jest dźiśaj cała Europa Wshodńa i Zahodńa. U nas ten kryzys objawia śę w szczegulńe ostrej i specyficznej formie. Pułtora wieku ńewoli politycznej wyćisnęło na całej naszej fizjognomji, psyhice i produkcji twardy, ńezatarty śćeg. [...]
[...]
 Dosyć długo byliśmy już narodem‑panopticum, produkującym tylko mumje i relikwje. Szalone ńepowstszymane dźiś wali do wszystkih naszyh dżwi i okien, kszyczy, dopomina śę, wymaga. Jeżeli ńe stać nas na stwożeńe nowyh kategorji w kturyh by śę mogło pomieśćić, nowej sztuki, w kturej by śę mogło wyśpiewać — ńe ostoimy śę.
 [...]
 Wielkie ogulno‑narodowe panopticum na Wawelu.
 Będźemy zwoźić taczkami z placuw, skweruw i ulic ńeświeże mumje mickiewiczuw i słowackih. Czas oprużńić postumenty, oczyśćić place, pszygotować miejsca tym, ktuży idą.
 [...]
Ogłaszamy:
Wielkie pszesuńęće śę warstw na Wshodźe i Zahodźe trwa. Do głosu dohodźi nowa śiła — uświadomiony proletarjat. Zaczyna śę wielkie pszewartośćowańe wartośći. Mieżą śę wszystkie prawośći i ńeprawośći 1000‑wiekowej za jego plecami jego kosztem wytwożonej kultury. Mieżą śę jedynym sprawdźanem bojującego żyća — twardą, żelazną, orgańiczną pracą. Następuje wielki pszegląd legitymacji. Kto ńe potrafi wylegitymować swojego udźału w żyću tą jedyną monetą — ńe ostoi śę.
Podkreślamy tszy zasadńicze momenty żyća wspułczesnego: maszynę, demokrację i tłum.
 [...]
Rozumiejąc zadańe sztuki wobec dńa dźiśejszego i jego zagadńeń, wołamy:

Artyśći na ulicę!

Sztuka gńeżdżąca śę w kilkuset, a nawet kilkutyśęcznoosobowyh salah koncertowyh, wystawah, pałacah sztuki itp jest śmiesznym anemicznym dźiwolągiem, pońeważ kożysta z ńej 1100.000.000 wszystkih ludźi. Człowiek wspułczesny ńema czasu na hodzeńe na koncerty i wystawy, ¾ ludźi ńema po temu możnośći. Dlatego sztukę muszą znajdować wszędźe:

Latające poezokoncerty i koncerty w poćągah, tramwajah, jadłodajńah, fabrykah, kawiarńah, na placah, dworcah, w hallah, passażah, parkah, z balkonuw domuw, itd., itd. itd. o każdej poże dńa i nocy.

 Sztuka muśi być ńespodźaną, wszehpszeńikającą i z nug walącą.
[...]
 Każdy może być artystą.
Teatry, cyrki, pszedstawieńa na ulicah, grane pszez samą publiczność.

 Wzywamy wszystkih poetuw, malaży, żeźbiaży, arhitektuw, muzykuw, aktoruw, aby wyszli na ulice.
Scena śę pszekręca. Tszeba zmieńić dekoracje.

[...]

Tehńika jest tak samo sztuką, jak malarstwo, żeźba i arhitektura.
[...]
 Wzywamy wszystkih obywateli Państwa Polskiego do zorgańizawanej akcji samoobrony. Publiczność polska pszerosła swoih twurcuw. Dźiśejszy widz źewa już otwarće na Makbeće i czuje ńeokreślony bul w okolicah ślepej kiszki pszyglądając śę umierającym Orlątkom. Twurczość polską zaś ńe stać na stwożeńe dla ńego nowego, żywotnego pokarmu. Jako jedyna skuteczna walka z beztwurczośćą — zgodny zorgańizowany sabotaż starczej literatury i sztuki. Ńe hodzeńe do teatruw, ńe kupowańe kśążek, ńe czytańe czasopism itd., itd., itd.
 [...]
 Los pszeżył śę i umarł. Każdy odtąd może stać śę twurcą własnego żyća i żyća ogulnego.
 [...]
 Aby jakakolwiek akcja, z naszej strony okazała śę możliwą, domagamy śę od Sejmu konstytucyjnej Żpltej Polskiej ńezwłocznego uhwaleńa ńetykalnośći artysty na ruwńi z posłem na sejm. Artysta jest takim samym pszedstawićelem Narodu, jak poseł, pośadającym jedyńe inny zakres dźałańa i inne kompetencje.
 [...]
Wzywa śę wszystkih do rozpoczęća zgodnej, masowej, akcji futurystycznej ńezwłoczńe z hwilą ogłoszeńa tego mańifestu.
W Krakowie, 20 kwietńa 1921 r.

manifest Źródło: Bruno Jasieński, DO NARODU POLSKIEGO. MAŃIFEST w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća, [w:] Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, oprac. Z. Jarosiński, H. Zaworska, wybór H. Zaworska, Kraków 1978, s. 7–17.

O autorze

R104GAGOzxuC11
Tytus Czyżewski, Portret Brunona Jasieńskiego, 1920
Źródło: domena publiczna.

Bruno Jasieński (Wiktor Zyskam) – poeta, autor wielu manifestów poetyckich. Urodził się w 1901 roku w zasymilowanej rodzinie żydowskiej, jego ojciec był lekarzem i działaczem społecznym. Jako ośmiolatek rozpoczął naukę w warszawskim gimnazjum im. Mikołaja Reja. Już w szkole ujawniły się jego talenty - był redaktorem szkolnych pism. Wtedy też podjął pierwsze próby poetyckie. Podczas I wojny światowej jego ojciec został wcielony do armii, a Jasieński wraz z matką i rodzeństwem wyjechał do Moskwy, gdzie ukończył ósmą klasę. W Rosji zetknął się i zachwycił futuryzmem. W 1918 roku wrócił do Polski, gdzie rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wraz ze Stanisławem Młodożeńcem i Tytusem Czyżewskim założyli Niezalegalizowany Klub Futurystów „Pod Katarynką”. W tym okresie zaczął posługiwać się pseudonimem Bruno Jasieński. Między 1921 a 1923 rokiem aktywnie angażował się w organizację kilkudziesięciu wieczorów poetyckich futurystów, które często kończyły się skandalami obyczajowymi. Mieszkał w Paryżu, następnie w ZSRR, gdzie został członkiem Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego. 17 września 1938 w okresie wielkiej czystkiWielka czystkawielkiej czystki został skazany na karę śmierci. Pochowano go w bezimiennej mogile. Okoliczności jego śmierci zostały poznane dopiero w roku 1992. Został zrehabilitowany w 1955 roku.

wielka czystka
Bruno Jasieński But w butonierce

Zmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach,
Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.
Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach,
Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat.

Nie zatrzymam się nigdzie na rozstajach, na wiorstachwiorstachwiorstach,
Bo mnie niesie coś wiecznie, motorycznie i przed.
Mijam strachy na wróble w eleganckich windhorstach,
Wszystkim kłaniam się grzecznie i poprawiam im pled.

W parkocieniu krokietnikrokietnikrokietni — jakiś meeting panieński.
Dyskutują o sztuce, objawiając swój traf.
One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński,
Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.

One jeszcze nie wiedzą, one jeszcze nie wierzą.
Poezyjność, futuryzm — niewiadoma i X.
Chodźmy biegać, panienki, niech się główki oświeżąoświeżąoświeżą
Będzie lepiej smakować poobiedni jour‑fixejour‑fixejour‑fixe.

Przeleciało gdzieś auto w białych kłębach benzyny,
Zafurkotał na wietrze trzepocący się szal.
Pojechała mi bajka poza góry doliny
I nic jakoś mi nie żal, a powinno być żal...

Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.
Same nogi mnie niosą gdzieś — i po co mi, gdzie?
Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,
Tym co za mną nie zdążą echopowiem: — AdieuAdieuAdieu!

1 Źródło: Bruno Jasieński, But w butonierce, [w:] Antologia polskiego futuryzmu i Nowej Sztuki, wstęp i komentarz, oprac. Z. Jarosiński, H. Zaworska, wybór Z. Jarosiński, Kraków 1978, s. 152–153.
Adieu
jour‑fixe
oświeżą
wiorstach
krokietni

Słownik

aliteracja
aliteracja

(łac. ad litteram – od litery) – odmiana instrumentacji głoskowej, powtórzenie jednej lub kilku początkowych głosek w kolejnych wyrazach, przeważnie w zakresie jednego zdania lub wersu; służy podkreśleniu warstwy brzmieniowej utworu lub wyeksponowaniu znaczeń wyodrębnionych słów

manifest literacki
manifest literacki

deklaracja programowa grupy literackiej, szkoły, pokolenia, pojedynczego twórcy, udostępniona publiczności literackiej na łamach prasy lub w formie samodzielnego druku; często zawiera postulaty ideowo‑artystyczne sprzeczne z panującym systemem wartości literackich, używając w walce przeciwko jego reprezentantom argumentów polemicznych o zabarwieniu pamfletowo‑satyrycznym; jest podsumowaniem zaistniałych już dokonań twórczych lub projekcją przyszłych dzieł

paronomazja
paronomazja

(gr. paronomasía – nieco zmieniona nazwa) – zestawienie wyrazów podobnie brzmiących, lecz o innym znaczeniu, podkreślające ich podobieństwo lub obcość; paronomazja bywa wykorzystywana do wydobywania głębokich zależności pomiędzy różnymi zjawiskami, pojęciami

paseizm
paseizm

(fr. passéisme, fr. passé – przeszłość) – przywiązanie do tradycyjnych obyczajów lub wzorców