Florencja w czasach Niccolò Machiavellego

Na przełomie XV i XVI w. Włochy nie istniały jako jeden organizm państwowy. Na Półwyspie Apenińskim znajdowało się kilkanaście księstw, republik oraz niezależnych miast, toczących ze sobą walki o wpływy lub zawierających sojusze. Do najważniejszych państw należała Republika Florencji, ojczyzna Niccolò Machiavellego. W pierwszej połowie XV stulecia szczególną pozycję zdobył tam wywodzący się ze stanu kupiecko‑bankierskiego ród Medyceuszy. Mimo że oficjalnie miastem zarządzała rada, to Medyceusze mieli istotny wpływ na sprawy Republiki.

Przedstawicielom innych magnackich rodów nie odpowiadało jednak, że demokracja była tylko pozorna. Doszło do spisku, w wyniku którego Medyceusze stracili władzę, a główną rolę zaczął odgrywać dominikanin Girolamo Savonarola. Przekształcił on Florencję – kolebkę renesansu – w kraj teokratycznyteokracjateokratyczny, co z kolei przyczyniło się do zawiązania wymierzonego w niego spisku.

Po śmierci Savonaroli rządy przejął Piero SoderiniPiero SoderiniPiero Soderini. Blisko współpracował z nim mający poglądy republikańskie Niccolò Machiavelli, m.in. organizując miejscową milicjęmilicjamilicję. Jednak w 1512 r., w wyniku sporów między Francją a Hiszpanią, władzę odzyskali Medyceusze. Następstwem były represje wobec przeciwników politycznych, w tym Machiavellego. Jego próby zdobycia zaufania Medyceuszy nie powiodły się i do końca życia pozostawał już na uboczu wielkiej polityki.

RfTDJxU8yZns3

Na zdjęciu widzimy rzeźbę człowieka w habicie i kapturze na głowie. Mężczyzna ma wyciągnięte do przodu ręce, jakby przemawiał gestykulując. Przy pasie habitu ma przewieszony różaniec oraz krzyż.

Niccolò Machiavelli – polityk i pisarz

Niccolò Machiavelli (1469–1527) pochodził z ubogiej rodziny szlacheckiej. Całe życie był związany z rodzinną Florencją, w której najpierw zdobył wykształcenie prawnicze, a następnie rozpoczął karierę polityczną. W imieniu Soderiniego zajmował się sprawami wojskowymi, należał też do cenionych dyplomatów florenckich. Jednak po odzyskaniu rządów przez Medyceuszy w 1512 r. stał się ofiarą przemian zachodzących w jego ojczyźnie. Uwięziono go, torturowano, wreszcie nakazano opuścić miasto. Choć po 1520 r. jego sytuacja uległa poprawie, nie mógł kontynuować działań politycznych. Zajął się pisaniem historycznych prac naukowych. Zmarł w okolicach Florencji w 1527 roku.

Książę – traktattraktattraktat o władzy

Próbując uzyskać przychylność Medyceuszy, Machiavelli napisał około 1513 r. traktat zatytułowany Il Principe, czyli Książę. Dzieło zadedykował Wawrzyńcowi II Medyceuszowi. W ten sposób chciał ambitnemu władcy podsunąć plan zjednoczenia całych Włoch pod rządami silnego i skutecznego polityka. Jednak niechęć Wawrzyńca wobec przedstawiciela obalonych władz była na tyle silna, że nie okazał łaski autorowi, a niewykluczone, że w ogóle nie przeczytał jego traktatu. Dzieło długo pozostawało w rękopisie, wydano je dopiero w 1532 r., już po śmierci Machiavellego.

RclELyPnW5Pj61

Obraz przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma owalną twarz, duży nos oraz wąs i brodę. Ubrany jest w strój z epoki, na głowie ma czarne nakrycie.

Nie jest jasne, dlaczego Wawrzyniec Medyceusz nie przyjął przychylnie Księcia. Część historyków uważa, że dostrzegł w nim tekst de facto ostrzegający mieszkańców Florencji przed okrutnym, podstępnym władcą. Większość badaczy jest jednak przekonana, że intencje autora były inne – były wyrazem zmiany jego poglądów: Machiavelli już nie republikę, lecz władzę jednego człowieka uznawał za najlepszy rodzaj rządów.
Niewielka książeczka składa się z 26 rozdziałów, które pod względem treści dzielą się na cztery części. Pierwsza mówi o różnych typach rządów, czyli o republice i księstwie. Następna zajmuje się rodzajami władzy książęcej, np. odziedziczonej po przodkach albo zdobytej. W części trzeciej Machiavelli pisze o podstawach silnych rządów książęcych, a ponieważ zależą one m.in. od posiadanej armii, twórca przedstawia tu założenia odnoszące się do organizowania i finansowania sił zbrojnych. W ostatniej części autor wzywa Medyceuszy do stanięcia na czele wszystkich włoskich państw i zjednoczenia całego narodu w walce z barbarzyńcami.

Wzór władcy w Księciu

Machiavelli, przez wiele lat czynny polityk, napisał traktat, w którym, odwołując się do licznych egzemplifikacji z historii dawnej oraz czasów sobie współczesnych, przedstawił zbiór praktycznych rad, służących zdobyciu i umocnieniu rządów. Przykłady przywoływane z dziejów ludzkości miały uświadomić czytelnikowi, jak w rzeczywistości wyglądają albo powinny wyglądać działania polityczne. Realizując hasło: Historia magistra vitae1Historia magistra vitae, Machiavelli systematycznie omawiał szerokie kategorie tematyczne, np. typy władzy, ale szczególny nacisk położył na precyzyjny opis cech pożądanych u rządzącego. Jako punkt wyjścia przyjął rozróżnienie polityki i moralności, uważając, że wartości etyczne nie są przydatne w sztuce rządzenia państwem. Za istotne uznał też poznanie przez księcia natury ludzkiej. Machiavelli postrzegał ją bardzo pesymistycznie, uważał, że człowiek jest z natury zły, a wiedzę na ten temat traktował jako podstawę do efektywnej gry politycznej. Dzięki znajomości ludzkiego charakteru władca może, a nawet powinien robić wszystko, by utrzymać swoją pozycję w państwie. W tym celu wolno mu nie dotrzymywać słowa, surowo karać nawet za drobne przewinienia, nie ufać nikomu, przeciwdziałać spiskom i bezwzględnie postępować wobec wrogów zewnętrznych.

Krytyka Księcia

R1aAUlDOy8GRv1

Czarno-biały rysunek przedstawia postać starszego mężczyzny z wąsem i brodą. Ubrany jest w zapinaną szatę, na głowie ma papieski czepiec. Wokół postaci napis w języku łacińskim.

Po ukazaniu się Księcia w całej Europie podniosły się głosy krytyczne wobec postawy Machiavellego i wymowy traktatu. Zarzucano włoskiemu pisarzowi, że zdradził swoje republikańskie ideały i stał się zwolennikiem tyranii i władzy absolutnej. Władze kościelne zganiły stawianie interesu państwa nad dobrem Kościoła chrześcijańskiego, a papież Paweł IV dekretem z 1559 r. potępił dzieło. Zwolennicy rządów demokratycznych podkreślali, że autor Księcia daje despotom wskazówki, jak niemoralnie postępować, by nieetyczne działania okazały się skuteczne. Nieliczni obrońcy Machiavellego dostrzegali natomiast w Księciu swoistą instrukcję dla ludu, który znając intencje rządzących, może się efektywnie wystrzegać błędu, jakim jest całkowite zawierzenie podstępnemu władcy.
Chociaż w Polsce recepcja traktatu Niccolò Machiavellego nie była powszechna, to w XVII i XVIII w. powstało kilka dzieł atakujących poglądy włoskiego polityka. Do tekstów tego typu należy Cnoty cel nie ów, do którego zmierza Machiawell i inni w Akademiej onegoż promowani politycy [...] autorstwa Krzysztofa Piekarskiego (zm. 1672), magnata, kasztelana i wojewody brzeskolitewskiego, tłumacza kilku dzieł napisanych w języku włoskim. W Polsce idee zawarte w Księciu postrzegano jako nieetyczne i zaprzeczające fundamentowi Rzeczpospolitej, czyli szlacheckiej wolności.
Dzieło Piekarskiego przyczyniło się do jednoznacznie negatywnej oceny doktryny nazwanej od nazwiska włoskiego pisarza makiawelizmemmakiawelizmmakiawelizmem.

Słownik