Aksamitna kolonizacja

I wojna światowa doprowadziła do radykalnej zmiany ładu politycznego na Bliskim Wschodzie. Wprawdzie region nie był pierwszoplanową areną zmagań wojennych, jednak Palestynę oraz półwysep Synaj ogarnęły walki brytyjsko‑tureckie o kontrolę nad ważnym strategicznie Kanałem Sueskim. Brytyjczycy toczyli również ciężkie boje z Turkami o Irak. W międzyczasie polityka państw ententy zmierzająca do przeciągnięcia na swoją stronę lokalnych arabskich przywódców podważyła wielowiekową dominację turecką w regionie. W Londynie i Paryżu obmyślano plany powojennego podziału Bliskiego Wschodu na strefy wpływów. Czynnikiem dodatkowo podgrzewającym nastroje w regionie było ogłoszenie w listopadzie 1917 r. tzw. deklaracji Balfoura (od nazwiska brytyjskiego ministra spraw zagranicznych), zapowiadała ona poparcie dla idei utworzenia „żydowskiej siedziby narodowej” w Palestynie.

RCzkW2qgbmFs6

Mapa przedstawiająca planowany podział stref wpływów na Bliskim Wschodzie pomiędzy Francję i Wielką Brytanię. Strefa brytyjska to obszar północny, strefa francuska to obszar południowy Bliskiego Wschodu.

R1WFKKIaWWVr91

Ilustracja przedstawia mężczyznę, Europejczyka w stroju arabskim. Ubrany jest on w galabije, na głowie ma arabską chustę przepasaną na czole, przy pasie ma umieszczony arabski, zakrzywiony sztylet. Jest to młody mężczyzna o ostrych rysach twarzy, dużym orlim nosie, wąskich ustach.

Pomimo próby pozyskania społeczności arabskiej i żydowskiej zwycięskie mocarstwa – Francja i Wielka Brytania – tworzyły powojenny ład na Bliskim Wschodzie, ignorując lokalne dążenia i aspiracje. Nie zapobiegło temu nawet stanowisko prezydenta USA, idealisty i demokraty Thomasa Woodrowa Wilsona, który deklarował, że „wszelkie porozumienie w sprawach terytorialnych musi być zawarte w interesie i z korzyścią dla zainteresowanych społeczeństw”. Aby odrzucić zarzuty o kolonializm, zdecydowano się na wprowadzenie tzw. systemu mandatów, czyli nadzoru Londynu i Paryża nad dawnymi koloniami niemieckimi i bliskowschodnimi posiadłościami tureckimi. W ten sposób Palestyna, Syria i Irak zostały przez mocarstwa zaliczone do terytoriów mandatowych kategorii A, czyli obszarów rozwiniętych, zdolnych do szybkiego uzyskania pełnej samodzielności. Pozostałe kategorie mandatów obejmowały obszary słabo rozwinięte, wymagające dłuższej kurateli (kategoria B), oraz tereny typowo kolonialne, pozbawione większych szans na usamodzielnienie (kategoria C). Terytoriów mandatowych dotyczył artykuł 22 traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919 r. Mocarstwa zobowiązywały się w nim do zapewnienia:

W rzeczywistości sformułowania traktatu wersalskiego stanowiły zasłonę dymną dla kolonialnych ambicji mandatariuszy, żywo zainteresowanych kontrolą nad sporymi obszarami, obejmującymi aż 3 mln kmIndeks górny 2², zamieszkiwanymi przez ponad 20 mln ludzi oraz zasobnymi w tereny roponośne. Późniejsze porozumienie z San Remo z 1920 r. właściwie już tylko przypieczętowało wcześniejsze postanowienia układu Sykesa–Picota. Ambicje przywódcy Arabów, Fajsala z dynastii Haszymidów, zostały odsunięte na bok: w 1921 r. na otarcie łez Brytyjczycy oddali mu rządy nad kontrolowanym przez nich Irakiem. Ponadto Londyn przejął mandat nad Palestyną i dzisiejszą Jordanią. Francuzom natomiast oddano kuratelę nad Syrią i Libanem. Pomimo rozbudzonych nastrojów niepodległościowych wśród Arabów niezależność zdołały zachować tylko tereny współczesnej Arabii Saudyjskiej oraz Jemenu. Dzieląc wpływy, przywódcy mocarstw kreślili „od linijki” granice oddzielające poszczególne mandaty. Inna sprawa, że na niezwykle zróżnicowanym religijnie i etnicznie Bliskim Wschodzie trudno było o satysfakcjonujące wszystkich rozgraniczenia. Współczesne konflikty w Palestynie czy w Syrii tylko potwierdzają, że pogodzenie różnych grup interesów na Bliskim Wschodzie albo nawet narzucenie jednego stanowiska innym pozostaje wciąż zadaniem zupełnie karkołomnym.

R4blrNnOVNQVM

Ilustracja przedstawia obraz placu handlowego w Jerozolimie. Na placu znajdują się stragany, po placu spacerują kupujący oraz handlarze ciągnący zwierzęta. Wszyscy ubrani w charakterystyczne, arabskie stroje. Plac otaczają ceglaste mury Jerozolimy.

Dziel i rządź

Francuzi przejęli ster władzy na swoich obszarach mandatowych w Syrii i Libanie twardą ręką. Militarna interwencja zbrojna Paryża w Libanie oraz zajęcie Damaszku położyło kres planom nacjonalistów arabskich dotyczących utworzenia tzw. Wielkiej Syrii, obejmującej Liban i Palestynę. Również późniejsze poczynania Francuzów na Bliskim Wschodzie nie odbiegały znacząco od polityki kolonialnej. Mandatariusze kilkukrotnie zmieniali granice okręgów. W 1922 r. podporządkowane im terytoria tworzyły tzw. Federację Syryjską, składającą się z Państwa AlawitówalawiciAlawitów, Okręgu Damaszek i Okręgu Aleppo. Po dwóch latach Francuzi zlikwidowali Federację, łącząc okręgi Damaszku i Aleppo w Okręg Syria.
Dowolnemu manipulowaniu granicami towarzyszyły cenzura, brutalne tłumienie buntów oraz świadome podsycanie niesnasek pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi i religijnymi. Równocześnie jednak Paryż zabiegał o podniesienie poziomu edukacji (francuskojęzycznej) w regionie oraz roztoczył opiekę nad zabytkami LewantuLewantLewantu, a Bejrut urósł pod ich rządami do rangi ważnego centrum handlu i usług. Kres rządów Paryża na Bliskim Wschodzie przyspieszyła porażka Francji w wojnie z Rzeszą Niemiecką w 1940 r. Niezależne władze Wolnych Francuzów, które przejęły kontrolę nad Syrią i Libanem, w 1941 r. potwierdziły niezależność terytoriów mandatowych. Jednak wojska francuskie wycofały się stamtąd dopiero w 1947 r.

R1dhyi50QvFaa

Ilustracja przedstawia ostemplowany znaczek, pochodzący z Syrii. Na znaczku widoczny jest obraz budynku osadzonego w skale. Rysunek otoczony jest ornamentem. Na znaczku widoczne są napisy ALAOUITES, SYRIE, ALEP oraz napisy w języku arabskim.

Tymczasem król Fajsal z dynastii Haszymidów, pozbawiony przez Francuzów możliwości objęcia władzy nad zjednoczonym państwem arabskim na Bliskim Wschodzie, sprawdził się jako zręczny administrator powierzonego mu przez Brytyjczyków Iraku. Podobnie jak w całym regionie także i tu problemem zapalnym były relacje między różnorodnymi grupami religijnymi i etnicznymi. Przeważający liczebnie szyiciszyityzm (szyizm)szyici sprzeciwiali się dominacji przedstawicieli innego odłamu islamu – sunnitówsunnizmsunnitów. Swoją odrębność manifestowali wędrowni Beduini. Poza kontrolą władz pozostawali radykałowie islamscy – szyiccy mudżahedinimudżahedinimudżahedini. Integralności Iraku zagrażały przede wszystkim niepodległościowe dążenia Kurdów zamieszkujących północno‑wschodnią część kraju. Fajsalowi, przy wsparciu brytyjskim, udało się uchronić kraj przed rozpadem. Liczne konflikty wewnętrzne nie zostały trwale rozwiązane, raczej tymczasowo wyciszone. W takich okolicznościach w 1932 r. wygasł brytyjski mandat nad Irakiem, a Fajsal został królem niepodległego kraju przyjętego do Ligi Narodów.

Ziemia Obiecana

R3eVU4k4uhOX81

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z krótko przyciętymi włosami zaczesanymi do tyłu, długimi wąsami oraz brodą. Mężczyzna ubrany jest w garnitur oraz koszulę i muszkę. Stoi zamyślony z rękami skrzyżowanymi na piersiach.

Ze szczególnie skomplikowaną sytuacją Londyn musiał się natomiast zmierzyć na obszarze Palestyny. Ze skali problemów zdawali sobie zresztą na ogół sprawę sami Brytyjczycy; pierwszy wojskowy gubernator Jerozolimy, sir Ronald Storrs, powiadał nawet, że stał się w Jerozolimie „odpowiednikiem Poncjusza Piłata”. Konsekwencją ogłoszenia deklaracji Balfoura był wyraźny wzrost imigracjiimigracjaimigracji ludności żydowskiej na obszar zamieszkiwany dotąd głównie przez Arabów. Do przyjazdu skłaniało Żydów szerzenie się postaw antysemickich w Europie oraz nastrojów nacjonalistycznych wśród nich samych. W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. uformował się ruch zwany syjonizmem, u którego źródeł leżało przekonanie, że pełny rozwój społeczności żydowskiej zagwarantuje jedynie posiadanie własnego państwa. Dążenia syjonistów stały więc w sprzeczności z niepodległościowymi aspiracjami Arabów.

Różnorakie wizje przyszłości Palestyny powodowały intelektualny ferment widoczny przede wszystkim w Jerozolimie, duchowej stolicy judaistów, muzułmanów oraz chrześcijan. Tak pisał historyk Simon Sebag Montefiore, autor książki Jerozolima. Biografia:

Sprzeczność interesów między syjonizmem a prawem Arabów do samostanowienia znajdowała swoje ujście nie tylko w dyskusjach ideologicznych, lecz także w ulicznych zamieszkach. W kwietniu 1920 r. podczas muzułmańskiego święta Nabi Musa w Jerozolimie doszło do tumultutumulttumultu skierowanego przeciwko Żydom. W jego wyniku śmierć poniosło pięciu Żydów i czterech Arabów, a rannych zostało 216 Żydów i 23 Arabów. Władze brytyjskie zareagowały stanowczo: dokonały aresztowań wśród osób uważanych za prowodyrów bijatyk, co na dłuższy czas zniechęciło obie strony do wszczynania rozruchów. Antyżydowskie tumulty przyczyniły się do powstania Hagany, żydowskiej organizacji paramilitarnej, która uzyskała wsparcie Brytyjczyków.

RQbuvvrlHn8Rq

Ilustracja przedstawia muzułmańską ulicę w górskim miasteczku. Na pierwszym planie widać mężczyzn ubranych w arabskie galabije oraz turbany z flagami w dłoniach, którzy jadą na koniach w kierunku bram miasta znajdującego się przed nimi. Przed jeźdźcami maszerują żołnierze, po bokach zaś znajduje się tłum ludzi. Stoją oni po obu stronach, część z nich siedzi na murach oraz na dachu budynków. Obserwują maszerujących i jadących żołnierzy.

Kraj murem podzielony

Na tym etapie relacji żydowsko‑palestyńskich wciąż jeszcze niektórzy żydowscy przywódcy, jak choćby jeden z późniejszych „ojców założycieli” niepodległego Izraela, socjalista Ben Gurion, żywili nadzieję na ułożenie dobrych stosunków z muzułmańskimi sąsiadami. Również Brytyjczycy w latach 1920–1925 dbali, aby w instytucjach przedstawicielskich zasiadali reprezentanci zarówno Żydów, jak i Arabów. Muzułmanie nie ustawali jednak w dążeniach do stworzenia własnego, niezawisłego państwa, każdy zaś kolejny akt przemocy radykalizował zwaśnione strony.
Gestem dobrej woli wobec wyznawców islamu ze strony mandatariuszy było wprowadzenie tzw. białej księgi, która znacznie ograniczała imigrację żydowską do Palestyny. Do końca drugiej dekady stulecia była ona i tak stosunkowo niewielka, a syjoniści skupiali się głównie na konsolidacji różnorodnych grup, które już wcześniej zdążyły się zadomowić w Ziemi Obiecanej. Nie zapobiegło to wybuchowi kolejnych zamieszek. Tym razem przyczyną sporu stała się kwestia Muru Zachodniego (Ściany Płaczu):

Rozbudzone emocje doprowadziły do starć na obszarze całej Palestyny, w których zginęło ponad 100 Żydów i niemal tyluż Arabów.

RetYXTwtDtw7I

Ilustracja przedstawia grupę żołnierzy stojących w polu. Żołnierze ubrani są w koszule, spodnie oraz wysokie czapki futrzane. Stoją oni z rękoma splecionymi z tyłu ciała, na plecach. Przed nimi w stożki ułożone są ich karabiny.

Brytyjczycy nie potrafili znaleźć remedium na zaostrzający się spór palestyńsko‑żydowski. Ich polityka w latach 30. wahała się między kolejnymi restrykcjami wobec imigracji żydowskiej i uprzywilejowaniem Arabów a ustępstwami w sprawie przyjmowania nowych żydowskich osadników. Sytuacja stała się kryzysowa, kiedy pod wpływem nasilenia nastrojów antysemickich w Niemczech liczba Żydów szukających azylu w Palestynie zaczęła gwałtownie wzrastać. Aby zahamować ten proces, arabscy przywódcy ogłosili w 1936 r. strajk generalny, ten zaś przerodził się w krwawe powstanie, które trwało do początku 1939 r.
Wobec zbliżającego się konfliktu z III Rzeszą Brytyjczycy zdecydowali się na ustępstwa na rzecz muzułmanów. Wprowadzili nową białą księgę, która zakładała ograniczenie imigracji żydowskiej do 75 tys. osób przez pięć lat oraz stworzenie niepodległego państwa palestyńskiego w ciągu dekady. Palestyńscy nacjonaliści, wobec braku zaufania do mandatariuszy, odrzucili tę propozycję, a Żydzi umocnili się w przekonaniu o konieczności budowy własnego państwa w Palestynie. Tym bardziej że antysemicka i zbrodnicza polityka Adolfa Hitlera postawiła pod znakiem zapytania przetrwanie Żydów jako narodu. Tym samym II wojna światowa i Holokaust otworzyły nowy, trudny rozdział w relacjach Brytyjczyków, Arabów oraz Żydów na Bliskim Wschodzie.

R1J6Nm33sfhKf

Ilustracja przedstawia arabskich powstańców. Stoją oni w okopie wykopanym w ziemi. Mają karabiny oparte o wykop i wycelowane w przed siebie. Wśród powstańców w rowie znajdują się dwaj mężczyźni i dwie kobiety. Wszyscy ubrani są w mundury, mężczyźni mają na głowie arabskie chusty przepasane na czole, a kobiety chustki. Nad nimi, na rowie stoi jeszcze jedne powstaniec, również mężczyzna.

Słownik

Słowa kluczowe

Izrael, konflikt arabsko‑izraelski, Palestyńczycy, Palestyna, Jerozolima, Bliski Wschód, judaizm, Lewant, syjonizm, Żydzi, deklaracja Balfoura, terytoria mandatowe

Bibliografia

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑ych, Warszawa 2016.

Najnowsza historia świata. 1945‑1963. T. I, pod red. A. Patka, J. Rydla, J.J. Węca, Kraków 2000.

A. Shapira, Historia Izraela, Warszawa 2018.

S. Sebag Montefiore, Jerozolima.Biografia, Warszawa 2011.