Przeczytaj
Wincenty Kadłubek
Niespełna sto lat po Gallu Anonimie swój traktat o dziejach Polski stworzył Wincenty zwany Kadłubkiem (1150–1223). Był on Polakiem i pochodził z możnowładczej rodziny. Wincenty zdobył wykształcenie uniwersyteckie (w Paryżu lub Bolonii), na co wskazuje tytuł mistrzamistrza (magistra), którym się posługiwał. W 1207 r. został on wybrany na biskupa krakowskiego. Po dziesięciu latach Wincenty zrezygnował z biskupstwa i osiadł w klasztorze Cystersów w Jędrzejowie, gdzie zmarł w 1223 r.
Wyjaśnij, dlaczego kronikarzami w średniowiecznej Polsce byli duchowni.
Dzieło Kadłubka, napisane kwiecistą, retoryczną łaciną, jest jednym z pomników literatury średniowiecznej. Dowodzi ono erudycji autora w zakresie literatury i historii starożytnej oraz prawa rzymskiego. Pierwsze trzy księgi zostały ujęte w formę dialogu. Mistrz Wincenty rozumiał historię Polski jako dzieje ludu, a nie tylko dynastii, jak to było w wypadku Galla. Dlatego w pierwszej księdze przedstawił szeroką panoramę polskich mitów i legend obrazujących początki i kształtowanie się wspólnoty Polaków. Utwór Kadłubka zawiera także poglądy autora na temat praw i obowiązków książąt oraz poświadcza, że w jego czasach wśród możnowładztwa polskiego wykształciła się już świadomość narodowa. Za czasów mistrza Wincentego rozwinęła się w Polsce hagiografiahagiografia: w XII w. powstała rodzima wersja żywotu św. Wojciecha, Kadłubek zaś w swoim dziele szeroko opisał śmierć św. Stanisława i cuda, które po niej nastąpiły. Ten ostatni wątek znalazł kontynuację w dwóch żywotach pióra dominikanina Wincentego z Kielczy, napisanych ok. połowy XIII w., które łączyły hagiograficzną opowieść o św. Stanisławie z chrześcijańską wizją historii Polski.
Kroniki regionalne
W okresie rozbicia dzielnicowego na Śląsku, w Małopolsce i Wielkopolsce powstawały kroniki regionalne. Najbardziej znana spośród nich Kronika wielkopolska w ciąg opowieści o dziejach Polski wplotła krótki epos rycerski opowiadający historię miłosnego trójkąta: Waltera Udałego z Tyńca, Wisława z Wiślicy i królewny francuskiej Helgundy. Anonimowy autor wykorzystał popularną w Europie opowieść i przeszczepił ją na grunt polski. Wprawdzie w Kronice wielkopolskiej została ona zapisana po łacinie, ale historycy są raczej zgodni, że miała polską wersję.
Pierwszym zachowanym utworem literackim zapisanym po polsku była Bogurodzica; najstarszy rękopis, który przechował słowa tej pieśni, pochodzi z XIII w. W XIV w. w opactwie na Świętym Krzyżu lub w Miechowie oraz w Gnieźnie powstały krótkie zbiory kazań w języku polskim.
Zwróć uwagę na zapis nutowy – czy jest podobny do powszechnie stosowanego?
Janko z Czarnkowa
Polskim kronikarzem był także Janko z Czarnkowa (1320–1387). Studiował prawo, najprawdopodobniej we Włoszech. Był archidiakonem gnieźnieńskim i podkanclerzym koronnym na dworze Kazimierza Wielkiego. Jego kronika obejmuje lata 1370–1384. Zaczyna się od opisu śmierci Kazimierza Wielkiego, a kończy opisem lokalnych wydarzeń w Wielkopolsce. Janko z Czarnkowa przedstawił wydarzenia, których sam był świadkiem lub które znał z relacji bezpośrednich świadków. Kazimierza Wielkiego opisał jako władcę idealnego, natomiast rządy Ludwika Węgierskiego jako czasy chaosu i niepewności. Kronika uznawana jest za jeden z pierwszych pamiętników w dziejach literatury polskiej. Janko z Czarnkowa był przeciwnikiem Ludwika Węgierskiego i jego matki Elżbiety Łokietkówny. W 1371 r. został oskarżony o kradzież insygniów królewskich i zbezczeszczenie zwłok Kazimierza Wielkiego. Przyznał się do winy, oświadczył jednak, że miał zamiar przeznaczyć skradzione przedmioty na pobożne cele. Kronikarz został wygnany z kraju, do Gniezna powrócił w 1375 r.
Jan Długosz i jego Roczniki
Zwróć uwagę na herby – które z nich rozpoznajesz?
Wiek XV przyniósł bujniejszy rozwój literatury polskojęzycznej, w tym przekład Biblii sporządzony dla królowej Zofii Holszańskiej, czwartej żony Władysława Jagiełły. Był to okres rozkwitu kultury polskiej, jako że rosnąca potęga polityczna i gospodarcza państwa oraz społeczeństwa wpływała także na rozwój intelektualny Polaków. Polska stała się wówczas jednym z ośrodków europejskiej myśli humanistycznej. Na soborzesoborze w Konstancji (1414–1418) Paweł Włodkowic, rektor uniwersytetu w Krakowie (na nowo ufundowanego przez Władysława Jagiełłę w 1399 r.), przedstawił doktrynę wojny sprawiedliwejwojny sprawiedliwej, która zakładała, że poganie mają prawo do obrony przed atakami chrześcijan, np. Krzyżaków. Włodkowic przyznawał więc pełne człowieczeństwo ludziom spoza własnego kręgu cywilizacyjnego. Traktowanie ludów pogańskich jak bliźnich było w owych czasach prawdziwą rewolucją, choć nawiązywało ono do idei pokojowych misji chrystianizacyjnych, organizowanych na przełomie X i XI w. przez św. Wojciecha i św. Brunona z Kwerfurtu.
Najwspanialszym pomnikiem XV‑wiecznego dziejopisarstwa polskiego stał się dorobek literacki Jana Długosza. Urodził się on w 1415 r. w rodzinie rycerskiej. Po studiach na uniwersytecie krakowskim został kanonikiem katedry w Krakowie i sekretarzem kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. W 1467 r. objął funkcję wychowawcy synów króla Kazimierza Jagiellończyka. Tuż przed śmiercią, w 1480 r., został mianowany arcybiskupem lwowskim. Najważniejszym dziełem Jana Długosza są Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, złożone z kilkunastu ksiąg napisanych po łacinie. Długosz zaprezentował w nich nowoczesne podejście do badania przeszłości. Starał się zgromadzić jak najwięcej źródeł, a następnie poddawał je krytycznej, racjonalnej analizie.
Słownik
(z łac. eruditio – uczoność, wykształcenie) wszechstronna, rozległa wiedza
(z gr. hagios – święty + graphein – pisać) dział piśmiennictwa chrześcijańskiego obejmujący żywoty świętych, historię oraz badania tego piśmiennictwa
(łac. magister) najwyższy stopień w hierarchii rzemieślniczej; mistrz może być właścicielem warsztatu; w średniowieczu organizacja uniwersytetów wzorowana była na cechach rzemieślniczych, dlatego student kończący naukę zostawał „mistrzem”, czyli „magistrem”
zgromadzenie biskupów całego świata obradujące pod przewodnictwem papieża lub jego delegata
koncepcja filozoficzna mówiąca o przebiegu wojen słusznych, które są przeciwieństwem wojen agresywnych
Słowa kluczowe
hagiografia, piśmiennictwo, Gall Anonim, Kadłubek, polskie średniowiecze, kultura średniowieczna
Bibliografia
Wielka historia Polski, t. 1–10, Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.
Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem, Kronika polska, tłum. B. Kürbis, Warszawa 1992.
J. Długosz, Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 1969.
Lektury polonistyczne. Średniowiecze – renesans – barok, t. 1, red. A. Borowski, J.S. Gruchała, Kraków 1993.
W. Wydra, W.R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984.
Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, nr 20, Budowa wewnętrzna Polski piastowskiej, oprac. R. Grodecki, Kraków 1924.