Przeczytaj
Rodziny, rody i kurie
Najmniejszą jednostkę społeczną w Rzymie stanowiła rodzina (familia; l.mn. familiae). Obejmowała ona wszystkie osoby, nad którymi sprawował nieograniczoną władzę ojciec rodziny (pater familias): żonę, dzieci i wnuki oraz niewolników oraz całość majątku. Jego władza była tak wielka, że mógł sprzedawać własne dzieci w niewolę, a nawet skazywać członków rodziny na śmierć. Główną powinnością ojca rodziny było zarządzanie majątkiem rodziny, a zwłaszcza uprawą rodzinnych gruntów. Poza tym reprezentował rodzinę na zewnątrz i pielęgnował kult przodków.
Rodziny łączyły się w rody (gentes; l.poj. gens), skupiające wszystkich tych, którzy – jak wierzono – wywodzili się od tego samego przodka. Owa wspólnota krwi wyrażała się w używaniu obok własnego imienia także nazwy rodu, która pochodziła od imienia jego często mitycznego założyciela. Zjawisko to było nieznane w starożytności poza Italią i świadczy o dużym znaczeniu więzów rodowych. Każdy ród posiadał własny kult, grobowiec i wymierzał sprawiedliwość we własnym kręgu. Poza tym rody prawdopodobnie dysponowały wspólną ziemią, a ich członkowie wspólnie wyprawiali się na wojnę. Wedle tradycji najbardziej spektakularna z takich wypraw miała miejsce w 479 r. p.n.e., kiedy sam jeden ród Fabiuszów (gens Fabia) wraz z jego klientami wziął na swoje barki prowadzenie wojny z miastem Veii (Weje) i jego mieszkańcami, WejentamiWejentami. Wojna skończyła się dla Fabiuszów katastrofalnie: podobno niemal wszyscy dorośli członkowie rodu ponieśli śmierć w bitwie nad rzeką Kremerą w 477 r. p.n.e.
Imiona Rzymian
Rzymianie wchodzili za pośrednictwem rodów do jednej z trzydziestu tzw. kuriikurii (curiae; l.poj. curia). Były to jednostki podziału ludu rzymskiego wprowadzone wedle tradycji jeszcze przez Romulusa. Członkowie kurii, kwiryci, tworzyli grono obywatelskie, którego pełna nazwa brzmiała „lud rzymski kwirytów” (Populus Romanus Quiritium). Zgromadzenie wszystkich kurii było drugą pod względem ważności instytucją polityczną królewskiego Rzymu: wybierało królów, radziło nad sprawami publicznymi ludu rzymskiego, a po upadku monarchii przynajmniej w teorii pozostawało najważniejszym ze zgromadzeń ludowych, które nadawało najwyższym urzędnikom imperium – królewską władzę rozkazywania. Poza spełnianiem funkcji politycznych kurie początkowo stanowiły podstawę funkcjonowania wojska: każda z kurii miała obowiązek wystawić 10 jeźdźców i 100 pieszych. Razem dawało to legionlegion liczący 300 jeźdźców i 3000 pieszych.
Patroni i klienci
Na „prywatną” wojnę z Wejentami Fabiusze mieli posłać 306 członków rodu oraz kilka tysięcy klientów (clientes; l.poj. cliens). Klienci byli to wolni, lecz niezamożni obywatele rzymscy, którzy pozostawali w zależności od możnych patronów (patroni; l.poj. patronus). W okresie archaicznym klient był dla patrona nie tylko towarzyszem broni, ale także pracownikiem rolnym. Codziennie rano winien był patronowi złożyć pozdrowienie (o pozycji patrona świadczyła liczba klientów wyczekujących pod jego domem), uświetniać obecnością jego wystąpienia i głosować tak, jak sobie tego życzył na zgromadzeniu kurialnym. W zamian za to patron zobowiązywał się otoczyć klienta możliwie wszechstronną opieką (obrona w sądzie, wsparcie materialne). Relacja ta nie opierała się na gwarancjach prawnych, ale moralnych – obie strony były zobowiązane do wzajemnej wierności (fides), której złamanie miałoby konsekwencje religijne. Klienci razem z członkami rodu spokrewnionymi ze sobą po mieczuspokrewnionymi ze sobą po mieczu stanowili część rodu i mieli prawo używać obok imienia rodowego swoich patronów. Nie wszyscy obywatele rzymscy należeli do którejś z tych grup.
Patrycjusze i plebejusze
Patronami zostawali zwykle nieliczni patrycjusze (patricii; l.poj. patricius). Była to uprzywilejowana warstwa społeczna, lepiej znana z okresu republiki, kiedy miała pełne prawa polityczne i wyłączność na sprawowanie urzędów. Tradycja uznawała patrycjuszy za twór Romulusa i utożsamiała ich z „ojcami” (patres), formalnym określeniem senatorówsenatorów. Geneza i ewolucja warstwy patrycjuszów nie jest jasna. Uważa się, że wykształciła się ona w okresie monarchii jako grupa najbardziej wpływowych rodów, które po obaleniu ostatniego króla uzurpowały sobie jego prawo zasięgania opinii bogów (Jowisza) w sprawach publicznych (auspicia); stopniowo ugruntowało się przekonanie, iż mają oni ten dar z urodzenia (stąd patricii – „mający ojców”). Urzędnik rzymski, np. wyposażony w imperium konsul i w okresie pełnienia urzędu nawiązywał kontakt z Jowiszem poprzez auspicia (wypatrywanie znaków bogów m.in. przez obserwację ptaków).
Liczni plebejusze (plebes; l.poj. plebs) z kolei wywodzili się zapewne z przybyszów osiedlających się w Rzymie. Była to ludność wolna, która z czasem stała się obywatelami „drugiej kategorii”: z prawem do głosowania, lecz bez możliwości obejmowania urzędów. Po upadku monarchii rozpoczęli zwycięską, choć kilkuwiekową (koniec VI – początek III w. p.n.e.), walkę o zrównanie w prawach z patrycjuszami. W okresie monarchii rodziny plebejskie nie tworzyły rodów i systemu klienckiego, ale wraz z zaostrzaniem się walki politycznej imitowali instytucje wypracowane przez patrycjuszy.
Inne grupy ludności
Ustawiczne wojny, które prowadzili Rzymianie w okresie królewskim, skutkowały napływem niewolników, choć jeszcze nie na wielką skalę. Stosunkowo mała liczba niewolników sprawiała, że ich pozycja w okresie królewskim zasadniczo różniła się od niewolnictwa u schyłku republiki i w okresie cesarstwa. Rzymianie traktowali ich jak członków rodziny: wspólnie z niewolnikami spożywali posiłki, pracowali na polu i wiedli codzienne życie. Niewolnicy podlegali władzy pater familias w takim samym stopniu jak inni członkowie rodziny. Na temat ich statusu w okresie królewskim nie możemy powiedzieć nic więcej poza tym, że ich pozycja nie równała się pozycji ludzi wolnych, na co wskazuje np. Prawo XII tablic, czyli najstarszy rzymski zbiór praw. Rzym zamieszkiwali także cudzoziemcy (peregrini; l.poj. peregrinus), którzy pozostawali wolni, lecz nie mieli żadnych praw politycznych. Z czasem część z nich wchodziła do grona obywateli, większość zapewne do grona plebejuszy, choć zdarzały się także przypadki, że cudzoziemcy byli włączani do patrycjatu. Wedle tradycji tak właśnie stało się z rodziną i klientami zamożnego SabińczykaSabińczyka Attiusa Klaususa, który po przybyciu do Rzymu otrzymał obywatelstwo jako Appius Klaudius, stał się założycielem słynnego rodu patrycjuszowskiego Klaudiuszów (gens Claudia) i sprawował konsulat (495/494 r. p.n.e.).
Słownik
pierwotna forma pieniądza rzymskiego, początkowo w formie sztabki, później monety z brązu
rzymska bogini urodzajów, utożsamiana już w V w. p.n.e. z grecką Demeter
lud zamieszkujący dzisiejszą Toskanię, twórcy wysokiej, oryginalnej kultury, która wywarła wielki wpływ na kształtowanie się pojęć Rzymian w zakresie organizacji państwa, religii i sztuki
(łac. legio) podstawowa jednostka bojowa wojska rzymskiego
pokrewieństwo w linii męskiej, ze strony ojca
jedno z najstarszych plemion italskich, znane z rzymskich legend za sprawą porwania Sabinek; w V w. p.n.e. toczyło wojny z Rzymem; ostatecznie zostało przez nich podbite w 290 r. p.n.e.
(łac. senator od senatus - senat, a także senex - człowiek stary, wiekowy) w okresie królewskim członek senatu, przybocznej rady króla, wywodzący się z arystokracji rodowej
mieszkańcy etruskiego miasta Veii (Weje) położonego nad rzeką Kremerą 20 km na północ od Rzymu; okres największego rozkwitu przeżywało w VI w. p.n.e.; jeden z największych wrogów Rzymu, pokonany w 396 r. p.n.e.
kapłanki bogini Westy; zostawały nimi dziewczynki z najznamienitszych rodów w wieku od 6 do 10 lat, wybrane przez najwyższego kapłana; przez 30 lat były zobowiązane dochować ślubów czystości i służyć bogini, potem mogły wrócić do rodzin lub wstąpić w związek małżeński
(z łac. patres - ojcowie) uprzywilejowana, wyższa warstwa społeczeństwa Rzymu w czasach monarchii i republiki
(z łac. plebes - lud, plebeius - prostacki) niższa warstwa społeczeństwa rzymskiego w czasach monarchii i republiki; najprawdopodobniej wywodziła się z ludności podbitej, z czasem zrównana w prawach politycznych z patrycjuszami
(łac. curia) w starożytnym Rzymie jednostka podziału obywateli oparta na związkach rodowych
(z łac. centum - sto) początkowo była najmniejszą jednostką taktyczną legionu w armii rzymskiej i liczyła stu piechurów (stąd nazwa) działających pod wodzą centuriona (łac.centurio); jednostka podziału obywateli starożytnego Rzymu na klasy majątkowe
Słowa kluczowe
pater familias, ród, kuria, patrycjusz, plebejusz, patron, klient, centuria, Etruskowie, Wejenci (Wejentyni), starożytność, starożytny Rzym, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia
G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, tłum. A. Gierlińska, Poznań 2003.
M. Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, tłum. N. Radomski, Poznań 2016.
G. Chomicki, S. Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe, komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
T. Cornell, The Beginnings of Rome, London–New York 1995.
J. Heurgon, Rzym i świat śródziemnomorski do wojen punickich, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1973.
M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1982.
M. Jaczynowska, M. Pawlak, Starożytny Rzym, Warszawa 2008.
T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
P. Southern, Historia armii rzymskiej 753 przed Chr.–476 po Chr., Oświęcim 2019.
T. Zieliński, Rzeczpospolita Rzymska, Katowice 1989.
A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Poznań 2008.
Źródła i materiały do nauczania historii, red. S. Sierpowski, Warszawa 1998.
Arystoteles, Ustrój polityczny Aten, tłum. L. Piotrowicz, Warszawa 1973.
T. Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, księgi I–V, tłum. A. Kościółek, Wrocław 1968.
Plutarch z Cheronei, Żywot Romulusa, w: Żywoty równoległe, t. 1, tłum. K. Korus, Warszawa 2004.