Przeczytaj
Nowe idee docierają nad Wisłę
Oświeceniowe hasła zaczęły zyskiwać na popularności w Rzeczpospolitej w latach 20. i 30. XVIII w. Wtedy fascynacji nimi uległy protestanckie środowiska mieszczan Gdańska i Torunia. Nowe idee przedzierały się również do polskich kręgów magnackich, utrzymujących kontakty z dworami Augusta III w Dreźnie lub Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville. Centrum oświecenia szybko stała się Warszawa. W 1740 r. pijarpijar Stanisław Konarski założył w stolicy Collegium Nobilium (kolegium szlacheckie), a w 1747 r. powstała Biblioteka Załuskich – pierwsza instytucja tego typu otwarta dla publiczności. Ufundowali ją bracia, biskupi katoliccy, Józef i Andrzej Załuscy. Ważną rolę odegrała masoneriamasoneria. W latach 20. XVIII w. Fryderyk August Rutowski założył w Warszawie pierwszą lożę Trzech Braci, a masonami zostali m.in. Adam Kazimierz Czartoryski oraz król Stanisław August Poniatowski.
„Oświecenie katolickie”
Polskie oświecenie często nazywa się „oświeceniem katolickim”. W przeciwieństwie do krajów zachodnioeuropejskich, gdzie tworzyli go ludzie świeccy, jawnie występujący przeciwko Kościołom (katolickim i protestanckim), w Rzeczpospolitej to duchowni katoliccy przeważali w grupie „oświeconych”. Nie podważali oni autorytetu Kościoła, a raczej dążyli do reformy kształcenia przyszłych księży i nauczania wiernych. Wielu głosiło potrzebę łączenia osiągnięć nauki z religią, co miało ich zdaniem powstrzymać szerzący się wśród europejskich elit deizmdeizm. Podobną formę oświecenie przybrało w innych krajach katolickich, m.in. w Austrii. AntyklerykalizmAntyklerykalizm bardziej manifestowała szlachta, protestując przeciwko wpływom nuncjusza apostolskiegonuncjusza apostolskiego w Polsce, sądom kościelnym i przywilejom podatkowym kleru.
Mecenat króla
Rozkwit oświecenia na ziemiach polskich przypadł na okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sam władca zainteresował się nim w czasie pobytu we Francji i Anglii w latach 50. XVIII w. i po wstąpieniu na tron wspierał życie literackie i artystyczne, zwłaszcza w stolicy.
Król postawił sobie za cel zmianę mentalności i zachowań szlachty poprzez zwalczanie ideologii sarmackiejsarmackiej i promowanie nowych wzorców. Aby tego dokonać, w 1765 r. wsparł Ignacego Krasickiego, Franciszka Bohomolca i Adama Kazimierza Czartoryskiego w zakładaniu nowego czasopisma o nazwie „Monitor”. Gazeta ukazywała się dwa razy w tygodniu i stanowiła jeden z pierwszych tytułów w języku polskim wydawanych regularnie. Na łamach „Monitora” ukazywały się teksty piętnujące obyczaje i stare przyzwyczajenia: pijaństwo, hazard, próżniactwo, niechęć do rozwiązań płynących z zagranicy, przesąd, fanatyzm religijny. Z drugiej strony autorzy wychwalali projekty reform lansowanych przez warszawski dwór, czyli zniesienie liberum veto, aukcję (powiększenie) armii, wprowadzenie nowych podatków, nadanie większych praw mieszczaństwu, likwidację poddaństwapoddaństwa chłopów, unowocześnienie gospodarki.
Stanisław August Poniatowski ściągał na dwór licznych artystów i inwestował w rozwój malarstwa, rzeźby, muzyki i architektury. Ponadto wspierał ludzi pióra i uczonych. Zlecał im pracę i fundował stypendia, a przez 11 lat, od października 1771 r., organizował słynne „obiady czwartkowe”, nazywane także „mądrymi czwartkami”. Zimą na Zamku Królewskim w Warszawie, a latem w ŁazienkachŁazienkach ludzie pióra, artyści i ważni politycy dyskutowali na tematy literackie i filozoficzne, a także społeczne, gospodarcze i ustrojowe. Część utworów, które powstały na potrzeby tych spotkań, ukazała się w tygodniku „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, wydawanym w latach 1770–1777. Działania władcy często naśladowali magnaci, którzy obejmowali mecenatem artystów i pisarzy, jak również przebudowywali swoje pałace i wznosili nowe, tak że ich liczba w Warszawie pod koniec wieku przekroczyła 60. Niemal codziennie odbywały się w nich spotkania towarzyskie, z których część przypominała uczone spotkania u króla na Zamku.
Kto pisał i czytał książki?
W Rzeczpospolitej drugiej połowy XVIII w. sukcesywnie rosło zainteresowanie literaturą, jednak dostęp do książek i prasy miała ograniczona liczba osób. Większość społeczeństwa nie umiała pisać i czytać, dlatego pisma drukowano w niskich nakładach, a ich cena była stosunkowo wysoka. O ile na zachodzie Europy mieszkańcy miast mogli znaleźć darmowe egzemplarze lub posłuchać fragmentów gazet i książek w klubach, towarzystwach literackich czy kawiarniach, o tyle w Rzeczpospolitej tego typu miejsca spotkań upowszechniły się dopiero pod koniec stulecia. Stąd do odbiorców literatury należały przede wszystkim szlachta i bogate mieszczaństwo. Czytelnicy sięgali po tłumaczenia utworów zagranicznych, zwłaszcza francuskich i angielskich, a także po teksty rodzimych autorów, zwykle duchownych, magnatów i osób ze średniozamożnych rodzin szlacheckich. Ze względu na pochodzenie pisarzy i ich czytelników polskie teksty cechuje umiarkowanie w kwestiach społecznych. Większość szlachty nie wyobrażała sobie np. nadania pełni praw politycznych mieszczanom. O prawa dla nich i chłopów najusilniej zabiegali radykalni przedstawiciele polskiego oświecenia: Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj i Franciszek Salezy Jezierski.
Siła słowa pisanego
Literatura miała bawić i uczyć, dlatego cechowały ją prostota oraz przejrzystość i klarowność wywodu. Dominowały proste antyczne formy, przede wszystkim dramat, komedia, satyrasatyra i bajka. Uznanymi komediopisarzami byli Franciszek Bohomolec i Franciszek Zabłocki.
Zidentyfikuj autorów świeckich i wskaż portret, który na pewno nie był przeznaczony do zawieszenia na ścianie.
W swoich utworach, często wystawianych w warszawskim teatrze, szydzili z sarmackiego oglądu świata, szlacheckiego konserwatyzmu, nadużywania łaciny i mody na cudzoziemszczyznę. Stanisław Trembecki, którego wypromował Stanisław August Poniatowski, specjalizował się w pisaniu bajek i poematów politycznych sławiących dokonania swojego protektora. Bardzo praktyczny wymiar miała poezja biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego, uznawanego za jednego z najwybitniejszych pisarzy polskiego oświecenia. Zasłynął jako autor satyr i bajek wzorowanych na twórczości Francuza Jeana de La Fontaine’a. Ponadto napisał dwa poematy heroikomicznepoematy heroikomiczne Myszeida i Monachomachia oraz pierwszą polską powieść obyczajową Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Ukazywał wady ówczesnego społeczeństwa, przede wszystkim duchowieństwa i szlachty, prawił morały, wyśmiewał ciemnotę, zacofanie oraz panującą w Rzeczpospolitej anarchię. Równie utylitarny, a zarazem polityczny wymiar miała twórczość Juliana Ursyna Niemcewicza. W trakcie Sejmu Wielkiego napisał on komedię Powrót posła, w której nakreślił ideał szlachcica – obywatela biorącego pełną odpowiedzialność za sprawy państwowe, przekonanego o konieczności wprowadzenia reform ustrojowych.
Uczucia biorą górę nad rozumem
Pod koniec XVIII w., podobnie jak na zachodzie Europy, w Rzeczpospolitej upowszechnił się stojący w sprzeczności z racjonalnym nurtem oświecenia sentymentalizm. Jego zwolennicy ponad rozum stawiali uczucia i emocje, przyrodę i powrót na łono natury.
Ze względu na specyfikę swojej twórczości Franciszek Karpiński, jeden z najbardziej znanych polskich autorów, określany był mianem „poety serca”. Pisał sielanki (Laura i Filon), pieśni religijne (Kiedy ranne wstają zorze) i kolędy (Bóg się rodzi). Sentymentalizm rozwijał się przede wszystkim w Puławach, gdzie Izabela z Flemingów Czartoryska i jej mąż Adam Kazimierz stworzyli centrum życia towarzyskiego i intelektualnego.
W szkole
Czerpiąc z zachodnich wzorców, polscy pisarze zwracali uwagę na praktyczny wymiar edukacji, dostosowany do aktualnych potrzeb społeczeństwa. Promowali nauczanie języka ojczystego i języków nowożytnych (kosztem łaciny), historii nowożytnej – przede wszystkim narodowej i krajów sąsiednich (przy ograniczeniu ilości materiału dotyczącego starożytności) – oraz nauk ścisłych. Uważali, że dzięki zmianie podejścia do wychowania i edukacji krajem będą rządzić lepiej do tego przygotowani obywatele. Pierwszym istotnym osiągnięciem było utworzenie wspomnianego Collegium Nobilium.
W czasie ośmiu lat nauki uczniowie poznawali historię, geografię, prawo, ekonomię, języki nowożytne oraz przedmioty matematyczno‑przyrodnicze, a w czasie sejmików uczniowskich prowadzili dyskusje na temat przyszłości państwa i reform. Kolejnym ważnym przedsięwzięciem było utworzenie w 1765 r. Korpusu Kadetów, inaczej nazywanego Szkołą Rycerską. Placówka powstała z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego na wzór akademii rycerskich tworzonych przez władców Francji i Prus. Jej komendantem został bliski wówczas współpracownik króla, książę Adam Kazimierz Czartoryski. Młodzież szlachecka przez pierwsze cztery lata nauki uczyła się tu dobrych manier i tańca, języków nowożytnych oraz przedmiotów humanistycznych i ścisłych, a ostatnie dwa lata nauki poświęcała na przygotowanie się do zawodu. Absolwenci – nowocześni, oświeceni patrioci – mieli sprawować wyższe urzędy publiczne, zasilać szeregi armii i administracji państwowej, służyć w arystokratycznych dworach i pracować w dyplomacji.
Do głębokich zmian w szkolnictwie doszło za sprawą kasaty zakonu jezuitówzakonu jezuitów w 1773 r. Prowadzone przez nich gimnazja stały się placówkami państwowymi, nastąpiła ich sekularyzacjasekularyzacja, a przejęcie jezuickich majątków pozwoliło na zebranie funduszy na przeprowadzenie reform. W Warszawie powstało wówczas pierwsze w Europie ministerstwo oświaty: Komisja Edukacji Narodowej. Wśród jej czołowych działaczy znaleźli się Adam Kazimierz Czartoryski, Ignacy Potocki oraz Hugo Kołłątaj. KEN podlegały wszystkie typy szkół z wyjątkiem seminariów duchownych i Szkoły Rycerskiej.
Pierwszym etapem kształcenia dla większości chłopców i dziewczynek miała być publiczna szkoła parafialna, natomiast dzieci z zamożniejszych rodzin podstawową edukację mogły odbierać na tzw. pensjachpensjach, które prowadziły osoby prywatne. Dziewczynki zwykle na tym etapie kończyły pobieranie nauk. Zdobyte umiejętności miały im umożliwić należyte wypełnianie obowiązków domowych i gospodarskich, a bogatsze panny musiały dodatkowo umieć odnaleźć się w towarzystwie: prowadzić konwersację po polsku i francusku, grać na instrumencie muzycznym czy śpiewać. Coraz więcej osób uważało, że kobieta powinna czytać książki, poznawać historię i geografię, aby służyć radą mężowi w sprawach rodzinnych i publicznych (jeśli pełnił urząd), wychować córki na dobre żony, matki i obywatelki, a synów na nowoczesnych patriotów.
Szkoły podwydziałowe i wydziałowe były co do zasady męskie i w zależności od lokalizacji podlegały uniwersytetom w Krakowie lub Wilnie. W celu unowocześnienia i poprawienia jakości nauczania Komisja powołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które opracowało nowe programy nauczania i podręczniki dla uczniów. Przykładowo Onufry Kopczyński przygotował pierwszy elementarz i najstarszy podręcznik do nauki języka polskiego (Gramatyka języka polskiego i łacińskiego dla szkół narodowych). Wprowadził do obiegu nieznane ówczesnym, a dziś powszechnie używane słowa, takie jak: samogłoska, spółgłoska, imiesłów, przyimek, przysłówek, spójnik, wykrzyknik, cudzysłów.
Ludzie nauki
Chociaż osiągnięcia polskiej nauki okresu oświecenia nie mogły się równać z sukcesami uczonych na zachodzie Europy, bez wątpienia przeżywała ona swój rozkwit. Kościół katolicki coraz częściej zezwalał na godzenie wiary i nauki, czego wyrazem było np. przyzwolenie na publiczne głoszenie heliocentryzmu – teorii kopernikańskiej, w myśl której Słońce znajduje się w centrum wszechświata, a planety je obiegają. Na zreformowanych uniwersytetach w Krakowie i Wilnie naukowcy rozwijali badania z zakresu nauk ścisłych: matematyki, fizyki, chemii i historii naturalnej.
Przyjrzyj się ubiorom uczonych i określ stan społeczny, z którego wywodziła się większość z nich. Które portrety zdradzają zainteresowania badawcze przedstawionych na nich osób?
Stosunkowo głośno było o braciach Śniadeckich. Jędrzej Śniadecki był uznawany za wybitnego chemika: wydał podręcznik zatytułowany Początki chemii i przyjmuje się, że odkrył pierwiastek o nazwie ruten. Stworzył on podstawy polskiej terminologii chemicznej, m.in. nadał polskie nazwy takim pierwiastkom jak wodór, węgiel, krzem i siarka. Jan Śniadecki zajmował się z kolei matematyką i fizyką. Uznawany jest za pioniera w badaniach nad rachunkiem prawdopodobieństwa w Polsce oraz odkrywcę planetoidy Pallas. Matematyce i fizyce poświęcił się także Marcin Poczobutt‑Odlanicki, który obserwował ruch planet, zwłaszcza Merkurego. W naukach przyrodniczych wyróżnili się pijarzy Józef Herman Osiński i Krzysztof Kluk. Osiński zasłużył się w badaniach z zakresu fizjologii roślin, a Kluk wydał Dykcjonarz roślinny, w którym dokonał klasyfikacji flory występującej na ziemiach polskich. W historii prym wiódł Adam Naruszewicz, autor kilkutomowego dzieła Historia narodu polskiego, opisującego dzieje Rzeczpospolitej od czasów najdawniejszych do koronacji Władysława Jagiełły. Jako pierwszy polski badacz przeszłości przeprowadził analizę szerokiej i różnorodnej bazy źródłowej, starając się (z różnym skutkiem) oddzielić fakty od legend i niepewnych relacji. Na polecenie króla sporządził także kopie dokumentów dotyczących historii Rzeczpospolitej. Obecnie 217 z 230 tomów tzw. Tek Naruszewicza przechowywanych jest w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Jako że wiele dokumentów nie przetrwało do naszych czasów w oryginale, Teki Naruszewicza zawierają ważne źródła dla współczesnych historyków.
Słownik
(z gr. anti – (na)przeciw i klerikos – mający władzę religijną) wrogość, niechętny stosunek do udziału duchownych w życiu społecznym i politycznym
(z łac. deus – bóg) nurt filozoficzno‑religijny i postawa życiowa; deiści nie wykluczają istnienia boga, ale traktują go jak stwórcę‑konstruktora, który stworzył ziemię i ustalił panujące na niej prawa naturalne; na tym jego rola się kończy – nie ingeruje on w ludzkie sprawy ani nie ma wpływu na przyrodę
zespół pałacowo‑ogrodowy; letnia rezydencja Stanisława Augusta Poniatowskiego, położona w Ujazdowie (współcześnie część warszawskiej dzielnicy Śródmieście)
(franc. maçonnerie) inaczej wolnomularstwo; powstała w Wielkiej Brytanii na początku XVIII w. i szybko rozprzestrzeniła się w Europie i Ameryce; była to organizacja tajna i elitarna (skupiająca arystokratów, zamożnych mieszczan, uczonych, ludzi wolnych zawodów); bracia masoni i mniej liczne siostry masonki dążyli do zrealizowania oświeceniowych haseł wolności, równości i braterstwa; wierzyli, że ich ruch przyczyni się do odbudowy moralnej świata; ważne były dla nich dokształcanie się, wspieranie edukacji biednych i działalność charytatywna; ze względu na swój liberalizm, antyklerykalizm i kosmopolityzm popadli w konflikt z Kościołami, które obawiały się osłabienia swojej pozycji w społeczeństwie
(wł. nunzio apostolico) stały przedstawiciel dyplomatyczny papieża przy rządzie jakiegoś państwa
w XVIII‑wiecznej Rzeczpospolitej prywatna szkoła ogólnokształcąca, najczęściej żeńska i zwykle z internatem
zależność osobista chłopa od właściciela ziemskiego – pana feudalnego
dłuższy utwór wierszowany, łączący podniosły styl z błahą, przyziemną tematyką; osiągnięty w ten sposób komizm ma na celu zwrócenie uwagi odbiorcy na poruszane problemy
ideologia, obyczaje i styl życia polskiej szlachty od schyłku XVI do połowy XVIII w.; opierał się na tzw. micie sarmackim, według którego fragment Rzeczpospolitej był częścią starożytnej Sarmacji, a stan szlachecki wywodził się z zamieszkujących te tereny bitnego ludu Sarmatów; rozkwit kultury sarmackiej przypadł na epokę baroku; przejawiała się ona w szlacheckiej dumie ze starożytnych korzeni, ożywiała mocarstwowe zapędy i propagowała ideał mężnego szlachcica‑rycerza, przywiązanego do swoich wolności i przywilejów, drugiej strony promowała ideał szlachcica‑ziemianina, który wojaczkę zamienia na obowiązki gospodarskie; sarmatyzm zakładał również pełną barokowych rytuałów religijność i umacniał przekonanie o Polsce jako „przedmurzu chrześcijaństwa”, broniącego Europę przed zalewem niewiernych; Sarmaci byli pewni siebie i zwykle stawiali się ponad inne narody, co do zasady żywiąc niechęć do wszelkich nowinek z zagranicy
(z łac. satira) utwór literacki ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne itd.
(z łac. saecularis – świecki) zeświecczenie; przejście majątków, urzędów lub uprawnień spod władzy kościelnej pod władzę świecką; również przejście osoby duchownej do stanu świeckiego
Towarzystwo Jezusowe (łac. Societas Iesu); katolicki zakon męski założony w 1534 r. przez św. Ignacego Loyolę w Paryżu; celem Towarzystwa było wspieranie Kościoła rzymskokatolickiego poprzez pracę oświatową i misyjną; w wyniku narastającej krytyki ze strony filozofów oświecenia oraz konfliktów między władcami europejskimi a jezuitami papież Klemens XIV rozwiązał zakon w 1773 r.; został on przywrócony na początku XIX w. przez papieża Piusa VII
Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych; katolicki zakon męski założony w Rzymie przez św. Józefa Kalasantego pod koniec XVI w.; działalność zakonu skupiała się na prowadzeniu szkół dla młodzieży męskiej, początkowo przede wszystkim z ubogich rodzin; w drugiej połowie XVII i w XVIII w. zakon stworzył sieć szkół w kilku krajach europejskich, w tym w Polsce, konkurując pod tym względem z jezuitami; Stanisław Konarski założył Collegium Nobilium w Warszawie, zapoczątkowując tym samym reformę oświaty w Rzeczpospolitej, a wielu pijarów współpracowało z Komisją Edukacji Narodowej; w XIX w. nastąpiła kasata większości polskich placówek
Słowa kluczowe
polskie oświecenie, literatura oświecenia, Komisja Edukacji Narodowej, Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Kazimierz Czartoryski, edukacja, kultura oświecenia w Rzeczypospolitej
Bibliografia
A. Jobert, Komisja Edukacji Narodowej w Polsce 1773‑1794. Jej dzieło wychowania obywatelskiego, Wrocław 1979.
Z. Libera, Oświecenie, Warszawa 1991.
M. Markiewicz, Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2011.
J. Snopek, Oświecenie: szkic do portretu epoki, Warszawa 1999.