Śmierć Stalina

Świadectwa, które mówią o ostatnich dniach Stalina, są sprzeczne. Wszystkie są zgodne jednak w jednym: w nocy z 28 lutego na 1 marca 1953 r. Stalin zasłabł na daczy w podmoskiewskim Kuncewie po wieczorze spędzonym w gronie swoich najbliższych współpracowników. Następnego dnia ochroniarze, bojąc się wejść do jego pokoju bez wezwania, zwlekali z interwencją do godziny ok. 22:30. Gdy w końcu zdobyli się na odwagę, znaleźli go leżącego na podłodze biblioteki. Był nieprzytomny, a piżamę miał przesiąkniętą moczem. Natychmiast położono go na tapczanie i przykryto kołdrą.

Rv7dw4AHlLmlL

Ilustracja przedstawia sceną rozgrywającą się w eleganckim gabinecie. W pokoju stoją na środku dwaj mężczyźni ubrani w luźne garnitury, zwróceni twarzami do siebie rozmawiają, mocno gestykulując przy tym. Obok nich na dywanie leży mężczyzna ubrany w strój wojskowy, w średnim wieku. Z przodu na krześle przy stoliku siedzi starszy mężczyzna. Pali on fajkę. Nie widać mu twarzy, jest on zwrócony przodem do rozmawiających mężczyzn. Ubrany jest w luźny garnitur , jest praktycznie łysy.

Wezwano najważniejszych ludzi w państwie. Jako pierwsi ok. godz. 3 nad ranem mieli pojawić się Ławrientij Beria i Gieorgij Malenkow. Ujrzawszy Stalina, Beria ponoć powiedział: Bez paniki. Widzicie, że towarzysz Stalin głęboko śpi. Niepotrzebnie nas niepokoiliście. I zostawcie w spokoju towarzysza Stalina. Inni, m.in. Nikita Chruszczow, przybyli nieco później, ale szybko opuścili teren daczy. Wszyscy pojawili się ponownie ok. godz. 7, tym razem w towarzystwie lekarzy. Stalin przez kilkanaście godzin pozostawał bez opieki lekarskiej na skutek zaniechania czołowych członków partii. Gdy lekarze w końcu z drżącymi rękoma zbadali Stalina, dali do zrozumienia, że rychły koniec jest nie do uniknięcia. Dyktator zmarł 5 marca o godz. 21:50. Za przyczynę śmierci podano wylew krwi do mózgu.

RD7yJfqBfoAWR

Ilustracja przedstawia kondukt pogrzebowy na wielkim betonowym placu. Z tyłu za konduktem widoczny jest ogromny budynek z wielkimi kolumnami. Szóstka czarnych koni ciągnie lawetę armatnią, na której umieszczono trumnę. Na trumnie znajduje się flaga narodowa. Po obu stronach konduktu stoją żołnierze ustawieni na baczność w równe rzędy.

Pogrzeb

Choroba i śmierć Stalina odbiły się szerokim echem w kraju i na świecie. Sam pogrzeb, który odbył się rankiem 9 marca, był imponujący. Ludzie wypełnili plac Czerwony do ostatniego miejsca. Teren wokół był ozdobiony czarnymi i czerwonymi chorągwiami żałobnymi. Tysiące Rosjan trzymało w rękach portrety wodza przepasane ciemnymi szarfami. Trumna, niesiona przez najbliższych współpracowników Stalina, dotarła na plac przy dźwiękach Marsza żałobnego Chopina. Kondukt kierował się w stronę mauzoleum Leninamauzoleum Leninamauzoleum Lenina. Kiedy trumnę umieszczono na katafalku nieopodal, Malenkow, po nim Beria, a na końcu Mołotow wygłosili mowy żałobne. Jedynie Mołotow nazwał Stalina bliskim przyjacielem i naszym najdroższym człowiekiem. O godz. 12 trzydzieści armat kremlowskich oddało salwy, którym towarzyszyły syreny z moskiewskich fabryk. W całym kraju nastąpiła przerwa w pracy, a Związek Sowiecki na pięć minut pogrążył się w bezruchu. Trumna ze Stalinem spoczęła obok zwłok Lenina. Ceremonię zakończyła defilada wojskowa. W wyniku ścisku panującego na placu Czerwonym śmierć poniosło 109 osób.

Reformy Berii

Stalin nie wyznaczył następcy. Pertraktacje w sprawie podziału wpływów rozpoczęły się zaraz po otrzymaniu wieści o zasłabnięciu Stalina. Zdecydowano się na utworzenie tzw. kolektywnego przywództwa, w którym główne role odgrywało trzech ludzi: Malenkow, który stanął na czele rządu (stanowisko to zajmował Stalin), Beria, szef połączonych MGBMGBMGB i MWDMWDMWD, kluczowych ministerstw dla funkcjonowania reżimu, oraz Chruszczow, sekretarz partii.

Na pierwsze miejsce szybko zaczął się wysuwać Beria, który stał się głównym orędownikiem destalinizacji. Za jego namową:

• zrezygnowano z pracy przymusowej przy inwestycjach gospodarczych;

• ogłoszono amnestię obejmującą ponad 1 mln ludzi (ok. 40 proc. wszystkich więźniów politycznych GUŁagu);

• zakazano, jak głosił rozkaz Berii, „bestialskich metod przesłuchań”;

• zrehabilitowano ofiary tzw. spisku lekarzy kremlowskichspisek lekarzy kremlowskichspisku lekarzy kremlowskich;

• zapowiedziano poprawę standardów życia.

Beria był zwolennikiem odejścia od stalinowskich praktyk także w krajach bloku wschodniego, a nawet częściowej ich emancypacji, oraz rezygnacji z „budowania socjalizmu” w NRD za wszelką cenę. W polityce zagranicznej dążył do unormowania stosunków z Zachodem, a także zgody z Jugosławią.

Klęska Berii

Z początku Beria cieszył się autentycznym poparciem u kolegów. „Kolektywne przywództwo”kolektywne (wspólne) przywództwo„Kolektywne przywództwo” zdawało sobie sprawę, że odejście od najgorszych praktyk stalinowskich jest nieuniknione choćby z powodów ekonomicznych: kraj nie był w stanie utrzymywać dwuipółmilionowej rzeszy więźniów politycznych czy finansować nieprzemyślanych inwestycji gospodarczych, nawet prowadzonych siłą robotników przymusowych. Z oporem zaczął się jednak spotykać szybki atak na Stalina. Zrehabilitowanie lekarzy kremlowskich podważyło dogmat o nieomylności wodza i publicznie obciążyło go winą za okrutne metody stosowane przez reżim. Tymczasem dla wielu Stalin pozostawał autorytetem, na którego wizerunku nie dopuszczano najmniejszych rys.

RuZ91IeyjX5GF1

Okładka amerykańskiego magazynu „Time”. Na okładce znajduje się portret twarzy starszego mężczyzny jest on łysy, ma okulary, twarz ma bardzo mocno pomarszczoną, wąskie usta. Mężczyzna ma smutny, przygnębiony wyraz twarzy. W rogu po lewej stronie nad mężczyzną znajduje się gwiazda z okiem wewnątrz. Na górze znajduje się tytuł gazety TIME oraz podtytuł The weekly news magazine. Na samym dole gazety znajduje się napis Beria, "Enemy of the people".

Beria kierował się względami osobistymi: jako wieloletni szef tajnej policji miał najbardziej ze wszystkich żyjących zauszników ręce unurzane we krwi, zrzucenie winy na Stalina miało więc na celu poprawę własnej reputacji. Z czasem stawał się coraz bardziej niewygodny dla towarzyszy partyjnych, a kierunek przemian i energia, z jaką do nich dążył, zaczęły ich niepokoić. Wielu nie podobały się próby osłabienia wpływu partii na funkcjonowanie państwa (Beria miał mawiać, że w kraju nie może być dwóch panów: partii i państwa) oraz kroki zmierzające do zapewnienia większej samodzielności państwom satelickim. Pomysł Berii, aby oddać NRD kapitalistom, uznano za próbę likwidacji imperium. Kropką nad i stała się wieść o tym, że Beria zlecił zgromadzenie materiałów kompromitujących Malenkowa i zamontowanie podsłuchów u najważniejszych ludzi w państwie. W dniu 26 czerwca Ławrientij Beria został aresztowany, a po przesłuchaniu i procesie urządzonym wedle reguł z czasów wielkiej czystki – rozstrzelany. Ostatni raz w dziejach ZSRS w taki sposób pozbawiono kogoś władzy.

Tryumf Chruszczowa

Zamach na Berię zorganizował Chruszczow. Jako ten, który kontrolował partię, był najbardziej niezadowolony z prób ograniczenia jej znaczenia w państwie. Porozumiał się m.in. z Malenkowem (jako premier oficjalnie odgrywał on najważniejszą rolę w państwie) i marszałkiem Gieorgijem Żukowem.

RC5vScnLRD12Z1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku w mundurze. Mężczyzna ma wiele medali przypiętych do munduru. Jest to osoba w średnim wieku o pełnej twarzy, krótkich włosach zaczesanych do tyłu głowy, ma duże oczy, wydatny nos oraz duże usta.

Generalicja sowiecka nienawidziła Berii z powodu represji z końca lat 30. oraz jego zaangażowania w prześladowania kadry dowódczej w czasie wojny. Pozyskanie Żukowa było niezbędne dla powodzenia zamachu. Marszałek umożliwił przemycenie broni i oficerów na teren Kremla, kontrolowanego przez ochronę podlegającą Berii, a poza tym legitymizował przedsięwzięcie jako jeden z największych bohaterów wojennych.

Po śmierci Berii zlikwidowano MGB, a w jego miejsce utworzono Komitet Bezpieczeństwa Państwowego (KGBKGBKGB), w wyniku czego aparat bezpieczeństwa został podporządkowany partii. Malenkow niezwłocznie ogłosił politykę nowego kursu: podniesienie poziomu życia poprzez rozwój przemysłu lekkiego (konsumpcyjnego) kosztem ciężkiego oraz tworzenie prywatnych działek obok kolektywnych. Zwiększono także zarobki robotników rolnych. Spotkało się to z ostrą krytyką Chruszczowa. Miał on za sobą aparat partyjny (przewodził partii od śmieci Stalina i obsadził najważniejsze stanowiska swoimi zwolennikami), a sprzeciw wobec rozwoju przemysłu lekkiego zjednał mu przychylność armii (z marszałkiem Żukowem na czele), dla której inwestycje w przemysł ciężki miały kluczowe znaczenie. Kolektywne kierownictwo przetrwało do początku 1955 r. Malenkow został usunięty ze stanowiska szefa rządu, lecz zachował życie. Chruszczow mógł kontynuować zapoczątkowane przez Berię i Malenkowa dzieło odwilżyodwilżodwilży na swoich warunkach.

RiUzbx5HzZhdH

Ilustracja przedstawia zdjęcie kilkunastu mężczyzn. Mężczyźni dyskutują w czasie spotkania, część z nich stoi w tyłu na drugim planie. Wszyscy są ubrani w koszule, garnitury i krawaty.

Słownik

Słowa kluczowe

proces lekarzy kremlowskich, Malenkow, Beria, Chruszczow, kolektywne przywództwo, odwilż, świat po II wojnie światowej, zimna wojna

Bibliografia

Fitzpatrick S., Zespół Stalina: niebezpieczne lata radzieckiej polityki, tłum. Karolina Iwaszkiewicz, Wołowiec 2017.

Kupiecki R., Natchnienie milionów. Kult Józefa Stalina w Polsce 1944‑1956, Warszawa 1993.

Marples D. R., Historia ZSRR. Od rewolucji do rozpadu, tłum. I. Scharoch, Wrocław 2011.

Pichoja R. G., Historia władzy w Związku Radzieckim 1945‑1991, tłum. M. Głuszkowski, P. Zemszał, Warszawa 2011.

Rubenstein J., Ostatnie dni Stalina, tłum. J. Skowroński, Warszawa 2017.

Taubman W., Chruszczow. Człowiek i epoka, tłum. Ł. Witczak, Wrocław 2012.

Thom F., Beria. Oprawca bez skazy, K. Antkowiak, Warszawa 2016.

Tyszkiewicz J., Czapiewski E., Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2012.