Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Rozważając problemy związane z procesem starzenia się ludności, przypomnij sobie podstawowe pojęcia demograficzne, takie jak: współczynnik przyrostu naturalnego, współczynnik reprodukcji bruttowspółczynnik reprodukcji bruttowspółczynnik reprodukcji brutto, struktura wieku ludności oraz długość trwania życia. Współczynnik przyrostu naturalnego jest jedną z najbardziej popularnych miar ruchu naturalnego ludności. Współczynnik stanowi różnicę między liczbą urodzeń i liczbą zgonów odniesioną do 1000 osób, czyli wyrażoną w promilach. Takie ujęcie pozwala na porównanie dwóch lub więcej jednostek o różnej liczbie ludności.

Charakterystyka demograficzna społeczeństwa obejmuje również zagadnienie długości trwania życia (dalsze trwanie życia). Jest to przewidywana długość życia osób w danym wieku. A najczęściej analizuje się przewidywaną długość życia osób urodzonych w danym roku, czyli noworodków.

Każde społeczeństwo jest zróżnicowane pod względem wieku. Ludność można podzielić na dowolne grupy wiekowe, jednak aby móc porównywać społeczeństwa między sobą, ustalono pewien schemat, czyli grupy o określonym wieku. Dlatego pod uwagę bierze się wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny. Są to tzw. ekonomiczne grupy wiekowe. Społeczeństwa państw słabo rozwiniętych charakteryzują się młodą strukturą wiekową, czyli dużym udziałem osób w wieku przedprodukcyjnym. Natomiast państwa wysokorozwinięte cechuje zjawisko odwrotne – starzenie się społeczeństwa – o czym więcej dowiesz się z niniejszej lekcji.

bg‑cyan

Co oznacza starzenie się społeczeństwa?

Starzenie się społeczeństwa to proces demograficzny obejmujący wzrost udziału osób starszych w społeczeństwie. Za osoby starsze należy rozumieć osoby w wieku poprodukcyjnymosoby w wieku poprodukcyjnymosoby w wieku poprodukcyjnym, czyli kobiety w wieku 60 lat i więcej oraz mężczyzn w wieku przynajmniej 65 lat (taki przedział wiekowy można wyróżnić w Polsce). Ze względu na wydłużające się trwanie życia, w statystykach uwzględnia się także odsetek osób powyżej 80. roku.

bg‑cyan

Co jest powodem rosnącego udziału osób starszych w całkowitej liczbie ludności kraju?

Można wyróżnić kilka przyczyn procesu starzenia się społeczeństwa. Po pierwsze wydłużające się trwania życia powoduje, że w społeczeństwach żyje więcej osób w wieku powyżej 65. roku życia. Sprzyja temu przede wszystkim postęp w medycynie i rosnąca świadomość ludzi w zakresie badań profilaktycznych i dbania o zdrowie. Drugą przyczyną procesu starzenia się populacji jest zmiana modelu rodziny. W starzejących się społeczeństwach rodzi się mniej dzieci, charakterystyczne są rodziny bezdzietne oraz rosnący odsetek osób wybierających życie w pojedynkę. Zmniejszającemu się odsetkowi osób najmłodszych i rosnącemu odsetkowi osób najstarszych towarzyszą zmiany liczebności osób w wieku produkcyjnymosoby w wieku produkcyjnymosób w wieku produkcyjnym, które mogą być potęgowane emigracją (ujemne saldo migracji). Należy pamiętać, że w migracjach dominują osoby młode.

bg‑cyan

Konsekwencje starzenia się społeczeństwa

Proces starzenia się społeczeństwa ma wiele konsekwencji, zaliczyć do nich należy:

RLIONEFf343ch
Konsekwencje starzenia się społeczeństwa
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Problemem związanym ze starzeniem się społeczeństwa są konsekwencje ekonomiczne płynące ze zmiany struktury wiekowej ludnościstruktura wiekowa ludnościstruktury wiekowej ludności. Jak wiadomo, na strukturę tę składają się trzy grupy wiekowe – osoby w wieku przedprodukcyjnymosoby w wieku przedprodukcyjnymosoby w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnymosoby w wieku produkcyjnymprodukcyjnympoprodukcyjnymosoby w wieku poprodukcyjnympoprodukcyjnym. Co się dzieje, jeśli rośnie odsetek osób najstarszych, a maleje odsetek pozostałych grup wiekowych? Zwiększa się tzw. obciążenie demograficzne społeczeństwa, czyli stosunek liczby osób w wieku nieprodukcyjnym do liczby osób w wieku produkcyjnym. Warto zauważyć, że do osób w wieku nieprodukcyjnym zalicza się zarówno osoby w wieku przedprodukcyjnym, jak i poprodukcyjnym. Spadek odsetka osób w wieku przedprodukcyjnym zmniejsza obciążenie, ale w przyszłości będzie stanowić poważny problem, gdyż - analogicznie po przejściu mniejszej ilości osób w wiek produkcyjny - obciążenie automatycznie wzrośnie.  Osoby w wieku nieprodukcyjnym to osoby, które nie generują produktu krajowego brutto, w przeciwieństwie do osób w wieku produkcyjnym, które wnoszą wkład w PKB i tym samym muszą „utrzymać” osoby w wieku nieprodukcyjnym, czyli dzieci i osoby przebywające na emeryturze i rencie. Dlatego problemem jest sytuacja, w której rośnie liczba ludzi, którzy nie generują dochodów, i jednocześnie zmniejsza się liczba osób generujących PKB. Jednym z rozwiązań tego problemu jest przesunięcie wieku emerytalnego, tak aby uprawnienia emerytalne nabywane były w wieku późniejszym. W ten sposób więcej osób zaliczonych zostaje do grupy w wieku produkcyjnym. Następuje przesunięcie w strukturze wiekowej ludności i zmienia się wartość współczynnika obciążenia demograficznegowspółczynnik obciążenia demograficznegowspółczynnika obciążenia demograficznego.

Poniżej podano wzór na obliczenie współczynnika obciążenia demograficznego:

Kolejnym problemem wynikającym z faktu rosnącego odsetka osób w wieku poprodukcyjnym i rosnącej średniej długości życiadługość życiadługości życia jest zwiększone zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną i pozostałe usługi opiekuńcze. Z jednej strony przybywa osób, które ze względu na wiek będą potrzebować opieki zdrowotnej. Rośnie więc zapotrzebowanie na lekarzy pierwszego kontaktu, lekarzy specjalistów, w tym geriatrów, a także lekarzy specjalizujących się w chorobach charakterystycznych dla osób starszych. To z kolei wpływa na organizację studiów medycznych, gdzie promuje się określone specjalizacje. Pojawia się też większe zapotrzebowanie na badania profilaktyczne. Z drugiej strony osoby starsze, częściej niż te w wieku produkcyjnym, żyją samotnie (większy odsetek wdowców i wdów), a w połączeniu z chorobami, a często i niepełnosprawnościami (mogącymi wynikać z wieku), potrzebują stałej lub doraźnej opieki. Dlatego rośnie zapotrzebowanie na opiekę w postaci domów spokojnej starości czy domów dziennego pobytu.

Innym problemem związanym z procesem starzenia się społeczeństwa jest utrudnione codzienne korzystanie z przestrzeni publicznej przez osoby starsze. Osoby te wraz z wiekiem mogą mieć problemy z poruszaniem się, widzeniem i ogólnym postrzeganiem otoczenia. Utrudnieniem w codziennym funkcjonowaniu tych osób są np. przejścia podziemne, wysokie schody, krawężniki, brak wind w budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej. Obecnie przepisy budowlane wymagają, aby nowo powstające obiekty były dostosowane do potrzeb i możliwości osób starszych i ludzi z niepełnosprawnościami, jednak wiele istniejących budynków takich wymogów nie spełnia, a czasem nie może spełnić (np. brak możliwości budowy windy w budynku ze względu na jego cechy techniczne). Tam, gdzie jest to możliwe, dokonuje się zmian i przekształceń, np. w postaci likwidacji przejść podziemnych lub przejść naziemnych.

Kolejnym problemem zmiany struktury wiekowej społeczeństwastruktura wiekowa ludnościstruktury wiekowej społeczeństwa jest niedobór siły roboczej. Wynika on z faktu malejącego odsetka osób w wieku produkcyjnym oraz rosnącego odsetka ludzi, którzy przeszli na emeryturę lub rentę i ze względów zdrowotnych lub osobistych nie mogą lub nie chcą podejmować zatrudnienia. Wiele miejsc pracy nie jest dostosowanych do możliwości osób starszych lub nie może zostać dostosowanych ze względu na specyfikę samej pracy. Jest to ogromny problem dla pracodawców, którzy mają trudności w znalezieniu chętnych do wykonywania określonych zawodów. Z tego powodu powstają programy aktywizujące osoby starsze, tak aby te, które chcą jeszcze pracować, mogły podnieść swoje kwalifikacje, dostosowując się do potrzeb rynku pracy.

bg‑cyan

Proces starzenia się społeczeństwa w Polsce i na świecie

Odsetek osób starszych na świecie (powyżej 65. roku życia) jest stosunkowo niewielki, ale w ostatnich kilkunastu latach wyraźnie się zwiększył. Należy pamiętać, że państwa świata są bardzo zróżnicowane – w jednych proces starzenia się społeczeństwa jest już bardzo zaawansowany, w innych jeszcze się nie rozpoczął. W 2000 roku odsetek osób w wieku przynajmniej 65 lat wyniósł 6,89%, w 2017 natomiast już 8,70%. Jak kształtowała się struktura demograficzna w poszczególnych państwach? Przyjrzyjmy się najpierw danym dotyczącym państw europejskich.

R1GdIH8uQEwKr
Odsetek osób w wieku powyżej 65. roku życia na świecie w latach 2000–2017
Źródło: Główny Urząd Statystyczny.
Polecenie 1

Dokonaj analizy danych przedstawionych w poniższej tabeli i zapisz najważniejsze wnioski. Zwróć uwagę na poziom rozwoju społeczno‑ekonomicznego oraz historię wybranych państw.

Ramga6J2DcCHp
(Uzupełnij).
Tabela 1. Odsetek osób w wieku powyżej 65. roku życia w państwach europejskich w latach 2000–2017 (dane: Eurostat, Population change – Demographic balance and crude rates at national level)

państwo

2000

2005

2010

2015

2017

zmiana w latach 2000‑2017

Austria

15,42

15,95

17,64

18,45

18,53

3,11

Belgia

16,75

17,23

17,16

18,07

18,46

1,71

Białoruś

bd

bd

bd

14,23

14,68

bd

Bułgaria

16,17

17,40

18,17

20,00

20,73

4,55

Chorwacja

bd

17,33

17,84

18,82

19,60

bd

Cypr

11,22

12,05

12,54

14,61

15,56

4,35

Czechy

13,80

14,06

15,29

17,84

18,80

5,00

Dania

14,83

15,01

16,31

18,57

19,05

4,22

Estonia

14,86

16,57

17,43

18,76

19,34

4,48

Finlandia

14,84

15,87

17,01

19,95

20,90

6,06

Francja

15,81

16,31

16,61

18,41

19,19

3,38

Grecja

17,34

18,28

18,98

20,90

21,54

4,20

Hiszpania

16,53

16,56

16,80

18,50

18,96

2,43

Holandia

13,57

14,04

15,31

17,80

18,50

4,93

Irlandia

11,22

11,10

11,22

12,93

13,51

2,29

Islandia

11,61

11,81

12,01

13,71

14,43

2,82

Litwa

13,74

15,83

17,34

18,73

19,32

5,58

Luksemburg

14,28

14,08

13,95

14,18

14,24

-0,03

Łotwa

14,83

16,64

18,12

19,39

19,89

5,06

Malta

12,10

13,30

14,92

18,15

18,81

6,70

Niemcy

16,25

18,63

20,66

21,05

21,22

4,97

Norwegia

15,25

14,71

14,88

16,15

16,64

1,39

Polska

12,14

13,15

13,57

15,42

16,55

4,41

Portugalia

16,03

17,18

18,26

20,29

21,11

5,08

Rosja

12,44

13,82

13,09

13,49

14,18

1,74

Rumunia

13,19

14,15

16,14

16,99

17,79

4,61

Słowacja

11,40

11,68

12,44

13,96

14,99

3,59

Słowenia

13,85

15,34

16,53

17,91

18,90

5,04

Szwajcaria

15,27

15,84

16,81

17,79

18,09

2,82

Szwecja

17,29

17,25

18,10

19,62

19,78

2,48

Ukraina

bd

bd

15,66

15,61

16,19

bd

Węgry

14,98

15,62

16,61

17,90

18,66

3,68

Wielka Brytania

15,81

15,92

16,27

17,74

18,07

2,27

Włochy

18,11

19,52

20,43

21,74

22,33

4,22

Polecenie 2

Dokonaj analizy danych przedstawionych w poniższej tabeli i zapisz najważniejsze wnioski. Zwróć uwagę na poziom rozwoju społeczno‑ekonomicznego oraz położenie wybranych państw.

RwZ2KV94kh6YF
(Uzupełnij).
Tabela 2. Odsetek osób w wieku powyżej 65. roku życia w państwach pozaeuropejskich w latach 2000–2017 (dane: Eurostat, Population change - Demographic balance and crude rates at national level)

państwo

2000

2005

2010

2015

2017

zmiana w latach 2000‑2017

Arabia Saudyjska

3,00

2,97

2,98

3,05

3,30

0,29

Argentyna

9,91

10,11

10,40

10,93

11,20

1,29

Australia

12,34

12,89

13,45

14,98

15,50

3,16

Bangladesz

3,83

4,26

4,69

5,04

5,10

1,27

Brazylia

5,07

5,91

6,73

7,96

8,55

3,49

Chile

7,47

8,20

9,24

10,42

11,09

3,61

Chiny

6,91

7,69

8,40

9,68

10,64

3,73

Egipt

4,91

4,88

4,77

5,06

5,16

0,25

Filipiny

3,26

3,48

4,14

4,57

4,80

1,55

Indie

4,40

4,77

5,11

5,64

5,99

1,59

Indonezja

4,71

4,79

4,85

5,10

5,32

0,61

Iran

4,20

4,92

4,93

5,03

5,44

1,24

Izrael

10,01

10,02

10,45

11,22

11,73

1,72

Japonia

16,98

19,65

22,50

26,02

27,05

10,06

Kanada

12,57

13,12

14,19

16,15

16,98

4,41

Kolumbia

4,74

5,18

5,86

7,04

7,65

2,90

Korea Południowa

7,18

8,86

10,71

12,97

13,91

6,73

Malezja

3,91

4,40

4,94

5,86

6,29

2,38

Meksyk

5,04

5,38

5,90

6,48

6,86

1,81

Nigeria

2,82

2,74

2,74

2,74

2,75

-0,06

Nowa Zelandia

11,82

12,06

13,05

14,65

15,32

3,51

Pakistan

4,09

4,25

4,42

4,48

4,49

0,41

Peru

4,88

5,67

6,20

6,83

7,15

2,27

Południowa Afryka

4,02

4,34

4,68

5,08

5,34

1,32

Rosja

12,44

13,82

13,09

13,49

14,18

1,74

Singapur

7,35

8,23

9,02

11,69

12,92

5,58

Stany Zjednoczone

12,32

12,29

12,97

14,64

15,41

3,09

Tajlandia

6,54

7,76

8,91

10,56

11,37

4,84

Turcja

5,35

6,70

7,01

7,97

8,33

2,98

Wenezuela

4,34

4,88

5,50

6,26

6,61

2,27

Wietnam

6,42

6,58

6,55

6,74

7,15

0,73

Zjednoczone Emiraty Arabskie

1,10

0,92

0,75

1,02

1,14

0,05

Udział populacji w wieku powyżej 65 w całkowitej liczbie ludności regionów na świecie. Źródło: Baranowska A., Starzenie się społeczeństwa europejskiego jako wyzwanie XXI wieku. Casus Polski, „Opuscula Sociologica nr 4”, [22] 2017 ISSN 2299‑9000.

region

% populacji w wieku 65 lat i więcej

1950

2000

2025

2050

Afryka

3,2

3,4

3,9

5,9

Ameryka Południowa i Środkowa

3,6

5,6

10,3

19,5

Ameryka Północna

8,2

12,3

19,1

22,7

Australia i Oceania

7,4

9,8

14,2

18,2

Azja

4,1

5,7

10,1

18,2

Europa

8,2

14,7

21,1

27,6

Świat

5,1

6,8

10,4

16,0

Indeks górny Źródło: Baranowska A., Starzenie się społeczeństwa europejskiego jako wyzwanie XXI wieku. Casus Polski, „Opuscula Sociologica” nr 4, [22] 2017 ISSN 2299‑9000. Indeks górny koniec

Według prognoz demograficznych do 2050 roku odsetek osób najstarszych w społeczeństwie będzie rosnąć. Oznacza to, że w Europie proces starzenia się społeczeństwa będzie się pogłębiać, a w innych częściach świata będzie bardziej widoczny lub dopiero rozpocznie się. Wyjątkiem może być kontynent afrykański, dla którego przewiduje się wzrost odsetka osób najstarszych jedynie do wartości 5,9%.

Słownik

długość życia
długość życia

to obliczona na podstawie liczby ludności i danych dotyczących ruchu naturalnego przewidywana długość życia osób w danym wieku; najczęściej podaje się przewidywaną długość życia osób urodzonych w danym roku, w ten sposób można odpowiedzieć na pytanie, ile przeciętnie lat żyje człowiek urodzony np. w 2017 roku; w statystykach można również znaleźć odpowiedź na pytanie, ile przeciętnie jeszcze lat będzie żyć człowiek, który w 2017 roku miał np. 50 lat

osoby w wieku poprodukcyjnym
osoby w wieku poprodukcyjnym

osoby w wieku powyżej 60 (kobiety) i 65 (mężczyźni) lat (przedział dotyczący Polski)

osoby w wieku produkcyjnym
osoby w wieku produkcyjnym

osoby w wieku od 18 do 59 (kobiety) i 64 (mężczyźni) lat (przedział dotyczący Polski)

osoby w wieku przedprodukcyjnym
osoby w wieku przedprodukcyjnym

osoby w wieku od 0 do 17 lat

struktura wiekowa ludności
struktura wiekowa ludności

struktura ukazująca udział poszczególnych grup wiekowych w całkowitej liczbie ludności danej jednostki – kraju, województwa, gminy; różne kraje mają różną strukturę wiekową ludności, ponieważ każdy region znajduje się na innym etapie rozwoju społeczno‑gospodarczego; kraje najlepiej rozwinięte charakteryzują się zmniejszającym się odsetkiem osób w wieku przedprodukcyjnym i jednocześnie rosnącym odsetkiem osób w wieku poprodukcyjnym

współczynnik obciążenia demograficznego
współczynnik obciążenia demograficznego

liczba osób w wieku nieprodukcyjnym (przed- i poprodukcyjnym) przypadająca na 100 osób w wieku produkcyjnym

współczynnik przyrostu naturalnego
współczynnik przyrostu naturalnego

jedna z miar charakteryzujących ruch naturalny ludności; współczynnik jest różnicą pomiędzy liczbą urodzeń i liczbą zgonów odniesioną do 1000 ludzi, czyli wyrażoną w promilach

współczynnik reprodukcji brutto
współczynnik reprodukcji brutto

liczba córek urodzonych przeciętnie przez kobietę przy założeniu, że kobieta, będąc w wieku rozrodczym (15–49 lat), rodzić będzie z częstotliwością, jaką charakteryzują się wszystkie kobiety rodzące w roku, dla którego oblicza się współczynnik (niezmienne współczynniki płodności)