Determinizm (łac. determinare – ograniczyć, oddzielić) – pogląd zakładający, że czyny człowieka nie zależą od jego woli – w pozytywizmie bezpośrednio powiązany z darwinowskim ewolucjonizmem (zob. ewolucjonizm). Determiniści uważali, że byt istoty ludzkiej w całości wynika z jej biologicznej kondycji, czynników środowiskowych i historycznych. Jednym z najsłynniejszych wyznawców tego poglądu był w pozytywizmie filozof Hipolit Taine (1828–1893). Determinizm silnie wpłynął na literaturę drugiej połowy XIX wieku, obficie czerpał z niego naturalizm (zob. naturalizm).}Hipolit Taine, źródło: domena publiczna.(gr. empeiría – doświadczenie) – doktryna filozoficzna głosząca, że głównym lub jedynym możliwym sposobem poznawania świata jest doświadczenie. Empiryści podkreślali znaczenie wrażeń zmysłowych, uznając idee i teorie za wtórne źródła wiedzy. Uważali, iż wszystkie sądy o rzeczywistości człowiek przyjmuje z zewnątrz – na podstawie doświadczenia. Jednym z inspiratorów tego poglądu był żyjący w XVII wieku filozof John Locke (1632–1704), według którego tylko poznanie oparte na doświadczeniu można uważać za prawdziwe. Czołowym empirystą czasów pozytywizmu był John Stuart Mill (1806–1873).}John Stuart Mill, źródło: domena publiczna.(ang. evolutionism) – teoria stworzona przez Karola Darwina (1809–1882) i Jeana Lamarcka (1744–1829), według której cały świat przyrody ożywionej podlega ewolucyjnym przekształceniom. Koncepcja ta występowała w opozycji do panującego dotychczas kreacjonizmu głoszącego, że człowiek i wszystkie inne gatunki organizmów żywych zostały powołane do życia przez Boga w jednorazowym akcie stworzenia. Na gruncie filozofii przedstawicielem ewolucjonizmu był Herbert Spencer (1820–1903), który uważał, że również społeczeństwo rozwija się według praw ewolucji gatunków istot żywych. Prace angielskiego myśliciela zainspirowały polskich pozytywistów formułujących postulat pracy organicznej (zob. praca organiczna).}Johanna Pung, Ewolucja, źródło: CC-SA-3.0, Wikimedia Commons. (łac. naturalis – urodzony, naturalny) – pogląd filozoficzny, który we wszystkich zjawiskach dostrzega działanie praw przyrody i głosi, że istnieje tylko rzeczywistość materialna, a rzeczywistość duchową można całkowicie do niej sprowadzić. Terminu tego użył także Émil Zola (1840–1902), określając założony przez siebie prąd literacki wykorzystujący założenia ewolucjonizmu (zob. ewolucjonizm) i determinizmu (zob. determinizm). Poetyka naturalizmu opierała się na podkreślaniu fizjologicznej sfery życia człowieka. Naturaliści przedstawiali go jako istotę zależną od warunków środowiska i popędów biologicznych. Za główny cel stawiali sobie ukazanie prawdy, dlatego nie wahali się umieszczać w swoich dziełach brutalnych scen. Ich ulubionymi bohaterami byli ludzie pochodzący z nizin społecznych. Za polskich przedstawicieli naturalizmu uznaje się Adolfa Dygasińskiego (1839–1902) i Antoniego Sygietyńskiego (1850–1923). Naturalistów często krytykowano za jednostronne przedstawianie życia człowieka. Zarzucał im to m.in. Henryk Sienkiewicz (1846–1916), choć dostrzegał również wartość nowego stylu.opis WCAGJean-François Raffaëlli, Mężczyzna z dwoma bochenkami chleba, źródło: domena publiczna., Pozytywizm (łac. positivus – oparty, uzasadniony) – zapoczątkowana przez Augusta Comte’a (1798–1857) doktryna filozoficzna, zainspirowana osiągnięciami nauk przyrodniczych XIX wieku. Pozytywizm odrzucał metafizykę i mistykę romantyzmu na rzecz naukowej wiedzy empirycznej (zob. empiryzm). Uważał ją za jedyne pewne źródło poznania, ponieważ jej twierdzenia można empirycznie weryfikować. Postulował działania użyteczne, służące rozwojowi społeczeństwa. Pozytywizm to również nazwa okresu w historii polskiej literatury, którego umowne granice wyznaczają klęska powstania styczniowego w 1864 roku i rok 1891 – data wydania pierwszego tomu poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera (1865–1940). Dzieła pozytywistów były związane z koncepcjami pracy organicznej (zob. praca organiczna), scjentyzmu (zob. scjentyzm) i utylitaryzmu (zob. utylitaryzm). Za cel twórczości stawiali sobie literacką ilustrację prawd naukowych oraz postulatów społecznych. Pisarze doby pozytywizmu preferowali prozę jako formę najbardziej odpowiednią dla wyrażania idei i przystępną dla odbiorcy mniej wykształconego, któremu dedykowali swoje dzieła. Do najwybitniejszych przedstawicieli polskiego pozytywizmu należeli Bolesław Prus (1847–1912), Henryk Sienkiewicz (1846–1916), Eliza Orzeszkowa (1841–1910) i Maria Konopnicka (1842–1910).opis WCAG August Comte, źródło: domena publiczna., Praca organiczna Jeden z postulatów polskich pozytywistów wywiedziony z pism Herberta Spencera (1820–1903). Zakładał, że społeczeństwo działa jak organizm i dla jego prawidłowego funkcjonowania konieczny jest równomierny rozwój wszystkich grup społecznych. Założenia pracy organicznej powstały już na początku XIX wieku, w zaborze pruskim, gdzie zaczęto podejmować inicjatywy wspierające edukację i podniesienie statusu ekonomicznego wszystkich warstw społecznych. Organicznicy twierdzili, że niepodległość może osiągnąć tylko naród odpowiednio wykształcony i dysponujący finansami – stąd ich zachęta do pracy i bogacenia się. Do tych tradycji odwołali się pozytywistyczni publicyści z „Przeglądu Tygodniowego”: Aleksander Świętochowski (1849–1938) i Leopold Mikulski (1846–1881), którzy w cyklu artykułów promowali ideę pracy organicznej. Po klęsce dwóch wielkich powstań narodowych uważali, że jedyną drogą do osiągnięcia niezależnego bytu państwowego w przyszłości jest stopniowe działanie na rzecz postępu polskiego społeczeństwa – tak jak jest to możliwe w warunkach zaborów.opis WCAGKsięży Młyn Scheiblera w Łodzi, koniec XIX wieku, źródło: domena publiczna., Praca u podstaw Hasło związane z koncepcją pracy organicznej (zob. praca organiczna), głoszące potrzebę podniesienia poziomu życia warstw najniższych. Pozytywiści uważali, że jest to misja osób wykształconych, które powinny aktywnie włączać się w struktury społeczne, dążyć do poprawy warunków bytowych chłopów, uświadamiać ich i wydobywać z zacofania. Praca u podstaw zakładała współdziałanie wszystkich członków narodu dla osiągnięcia wspólnego dobra. Trudności w realizacji tej idei ukazuje m.in. nowela Henryka Sienkiewicza (1846–1916) Nikt nie jest prorokiem między swymi, w której ambitny młody szlachcic Wilk Garbowiecki próbuje zaszczepić na wsi zamiłowanie do kultury, lecz ponosi klęskę.opis WCAGWinslow Homer, Weteran w nowym polu, źródło: domena publiczna., Racjonalizm (łac. rationalis – rozsądny) – przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego (pojmowanego jako całokształt wiedzy i władz umysłowych człowieka), o konieczności kierowania się nim w życiu przy rozstrzyganiu problemów zarówno teoretycznych, jak i praktycznych. opis WCAGAlois Balmer, personifikacja przyrządów naukowych, exlibris A. Tschircha, 1898, źródło: ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, domena publiczna., Realizm (łac. realis – rzeczywisty) – realizm jest terminem wieloznacznym, obecnym zarówno w filozofii, naukach społecznych, jak i w sztuce. W obrębie literatury oznacza prąd literacki dążący do przedstawiania obiektywnego obrazu społeczeństwa i człowieka. Realiści nie rezygnowali z fikcji literackiej, lecz starali się opisywać sytuacje typowe i bohaterów reprezentatywnych dla środowiska, z którego pochodzą. Treścią ich dzieł było zazwyczaj życie codzienne – miały one służyć wyjaśnianiu współczesnych zjawisk społecznych oraz stanowić dokument swojego czasu dla przyszłych pokoleń. Realizm znajdował najpełniejszy wyraz w utworach prozatorskich – w powieściach i nowelach. Forma ta umożliwiała ukazanie związków jednostki ze środowiskiem, przedstawienie panujących w nim zwyczajów, charakterystycznych ubiorów, warunków pracy itd. W powieściach dojrzałego realizmu regułą był obiektywny opis rzeczywistości i ludzkich zachowań, bez ich wartościowania, tak jak w powieściach tendencyjnych. Pisarze poszukiwali też prawdy o życiu wewnętrznym człowieka, w którym zderzają się ze sobą presja otoczenia i normy społeczne z osobistymi potrzebami oraz naturalnymi predyspozycjami. Za realistów uznawano takich pisarzy, jak Honoriusz Balzac (1799–1850), Gustaw Flaubert (1821–1880) czy Fiodor Dostojewski (1821–1881). W literaturze polskiej nurt reprezentowały m.in. dojrzałe dzieła Bolesława Prusa (1847–1912) i Elizy Orzeszkowej (1841–1910).opis WCAGGustave Flaubert na portrecie autorstwa Eugène’a Girauda, źródło: domena publiczna., Sceptycyzm (gr. skeptikós – wątpiący) – postawa filozoficzna podważająca pewność ludzkiego poznania, przejawiająca się poprzez nieufność dla wszelkich autorytatywnych sądów o świecie, stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej opis WCAG Złudzenie ściany kawiarni. Szare linie na rysunku są równoległe, jednak zastosowanie kontrastowych barw i odpowiednie przesunięcie kafelków jasnych względem ciemnych powoduje iluzję, złudzenie optyczne, źródło: domena publiczna., Scjentyzm (łac. scientia – wiedza) – doktryna filozoficzna zakładająca, że jedyną drogą do zdobycia wiedzy jest poznanie naukowe. Scjentyści postulowali ograniczenie badań do tych problemów i zagadnień, które można potwierdzić lub obalić za pomocą metod nauk przyrodniczych. Odrzucali tym samym wszelką metafizykę jako wiedzę niesprawdzalną. Podstawowe założenia scjentyzmu wyłożył Karl Pearson (1857–1936) w dziele Gramatyka nauki. Za głównych inspiratorów doktryny uważa się Augusta Comte’a (1798–1857), Johna Stuarta Milla (1806–1873) i Herberta Spencera (1820–1903). Scjentyzm był ważnym elementem filozofii pozytywizmu. Polscy pozytywiści promowali wiedzę naukową, uznając ją nie tylko za pożyteczną, lecz także zdolną uszczęśliwić społeczeństwo. Czasopismo „Niwa”, z którym byli związani tacy twórcy, jak Bolesław Prus czy Henryk Sienkiewicz, zainicjowało wydawanie serii Biblioteka Filozofii Pozytywnej, która udostępniała polskiemu czytelnikowi prace największych naukowców i myślicieli XIX wieku. opis WCAGGabinet osobliwości w Museum Wormiani (Muzeum Olego Worma, duńskiego lekarza i naukowca), źródło: domena publiczna., Utylitaryzm (łac. utilis – użyteczny) – pogląd etyczny głoszący, że najwyższą wartością, według której należy oceniać ludzkie działania, jest użyteczność. Postępowanie zgodne z tą zasadą miało zapewnić ludzkości osiągnięcie szczęścia. Utylitaryści umniejszali znaczenie intencji przyświecających czynom człowieka, uznając je za nieistotne z punktu widzenia ostatecznego skutku. Ponadto wartościowali poszczególne grupy społeczne pod względem ich produktywności. W dobie pozytywizmu stanowisko to przyjmował np. John Stuart Mill (1806–1873), który rozwijał koncepcje Jeremy’ego Benthama (1748–1832), działającego na przełomie XVIII i XIX wieku. Użyteczność literatury promował w Polsce m.in. historyk literatury Piotr Chmielowski (1848–1904) w artykule Utylitaryzm w literaturze. Twierdził, że pisarz powinien być przydatny społeczeństwu, dla którego pisze – czerpać z osiągnięć nauki, mieć szeroką wiedzę, która pozwoli mu komentować współczesne tematy i proponować kierunki rozwoju. opis WCAGHala maszynowa w fabryce Hartmanna w Chemnitz, 1868, źródło: domena publiczna.