Czym właściwie jest „byt”?

W mowie potocznej często można usłyszeć stwierdzenie, że coś nie ma racji bytubytbytu. Mówiąc tak na przykład o czyichś obawach, ma się na myśli to, że dana osoba martwi się niepotrzebnie i nic złego tak naprawdę się nie stanie. Jeżeli mówi się tak o jakimś marzeniu, oznacza to, że nigdy się ono nie spełni. Z drugiej strony, jeśli twierdzi się, że coś ma rację bytu, to ma się na myśli, że warte jest to urzeczywistnienia, a więc może się udać, zaistnieć, pojawić. Rzeczownik byt pochodzi od czasownika być i oznacza to, co istnieje. Jest to jednak słowo, które ma różny, szerszy zakres znaczeniowy. Bytem są poszczególne istniejące przedmioty, tzw. byty pojedyncze. Za byt można też uznać rzeczy ogólne, ludzkość (ogół wszystkich ludzi) jest więc bytem. W najszerszym znaczeniu – byt to cała istniejąca rzeczywistość. Przeciwieństwem bytu jest niebyt, zatem to, co nie istnieje (nie ma racji bytu), już nie istnieje (obróciło się w niebyt) i to, co nigdy nie zaistnieje (nie stanie się bytem).

Heraklit z Efezu

Rs6dfPBWI9uX61

Zdjęcie przedstawia rzeźbę głowy mężczyzny. Jest ona wykonana z białego marmuru. Mężczyzna jest ukazany prawym profilem. Jest dojrzały. Mężczyzna ma długie, układające się włosy. Ma gęstą brodę i wąsy. Nieopodal jego głowy widać zniszczoną, starożytną monetę.

Był późnym przedstawicielem jońskiejJoniajońskiej filozofii przyrody. Uważał ogień za archearchearche, choć rozumiał ją w specyficzny sposób. Nie nauczał, że wszystko, co żyje, jest ciepłe, a gdy umrze, to stygnie, ani też nie udowadniał, że bez ognia życie jest niemożliwe. Dowodził za to, że wszystkie zmiany zachodzące w świecie przypominają migoczący płomień. Tak można interpretować jego stwierdzenie głoszące, że ogień wymienia się na wszystko, a wszystko wymienia się na ogień. Zmysły pouczają ludzi, że świat jest w wiecznym ruchu – jak ognisko, które roznieca się lub przygasa, a wszystkie jego płomyki bez przerwy migocą. Tak należy rozumieć dwa heraklitejskie stwierdzenia: wszystko płynie, a zatem stale się zmienia; oraz: nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki, bo to nie jest już ta sama rzeka – wciąż przepływa przez nią inna woda. Rozum może więc dojść tylko do jednego wniosku: jedyną stałą i niezmienną zasadą świata jest to, że jest on niestały i zmienny. Dotyczy to każdego bytu, także samych ludzi. Heraklit stwierdził: jesteśmy i nie jesteśmy zarazem, co oznacza, że stale się zmieniamy i dosłownie co sekundę stajemy się innymi ludźmi.

Parmenides z Elei

RfT6qx6GE2snE1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. Jest to popiersie dojrzałego mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Na jego czole widoczna jest pozioma zmarszczka. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma wydatny nos i wysokie czoło. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące, zaczesane na twarz. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Również badał zmienność otaczającego świata, doszedł jednak do skrajnie odmiennych wniosków niż Heraklit z Efezu. Zauważył, że to, co się zmienia, nie może istnieć prawdziwie. To, co naprawdę istnieje, musi być niezmienne. Jeśli trzyma się w dłoni szklankę – ona jest (istnieje), jeśli się ją upuści, stłucze się – nie ma jej (nie istnieje). Szklanka nie może istnieć i nie istnieć, tak samo, jak deszcz nie może równocześnie padać i nie padać. Ta sama zasada dotyczy całego świata, każdego przedmiotu, zgodnie z ogólną i naczelną zasadą: „byt jest, niebytu nie ma”. Rzeczywistość okazuje się więc złudzeniem, które mami zmysły, a przez to okłamuje rozum. Jeśli jednak odrzuci się świadectwo zmysłów i całą otaczającą ułudę, to dzięki rozumowi można odkryć, co istnieje naprawdę – byt. Jest on jeden, niepodzielny, odwieczny, stały i dzięki temu doskonały. Jeden, bo gdyby było ich kilka, musiałby istnieć między nimi jakiś niebyt, a to niemożliwe. Niepodzielny, bo dzielenie go również oznaczałoby istnienie kilku bytów, więc i niebytu między nimi. Odwieczny, bo gdyby tak nie było, musiałby go poprzedzać jakiś niebyt. Stały, bo zachodzące w nim zmiany opierałyby się na przechodzeniu z bytu w niebyt. Tego rodzaju tezy brzmią nieco mistycznie, lecz Parmenides uczył o tym, że gdy tylko przestaje się myśleć o wszelkich złudnych przedmiotach, które mamią zmysły, to natychmiast myśli łączą się z tym, co istnieje prawdziwie – z doskonałym, jedynym i prawdziwym bytem.

Szkoła elejska

Uczniowie Heraklita nigdy nie stworzyli jednolitego ruchu filozoficznego, natomiast Parmenides zainicjował szkołę, która jako pierwsza w dziejach filozofii udowodniła, że świat nie istnieje. Jej najsłynniejszym przedstawicielem był Zenon z Elei, który logicznie dowodził tezy głoszącej, że rzeczywistość jest złudzeniem, dokonując tzw. reductio ad absurdumReductio ad absurdumreductio ad absurdum, czyli zredukowania do absurdu poglądów tych, którzy myślą inaczej. Jego paradoksy dowodziły, że ruch (a więc zmienność świata) jest tylko pozorem. Wspomniana zasada redukcji polega na tym, że nie udowadniamy stawianej przez nas tezy, a więc nie udowadniamy, że to my mamy rację w dyskusji. Zamiast tego podważamy zasadność twierdzeń osób, które się z nami nie zgadzają, a więc reprezentują stanowisko przeciwne do naszego. Aby to zrobić trzeba jedynie wykazać, że ich twierdzenia są nielogiczne, wewnętrznie sprzeczne, że – po prosu – są absurdalne. Stąd nazwa zasady, czyli właśnie sprowadzenie do absurdu.

Nie będzie więc przesady w stwierdzeniu, że szkole elejskiej zawdzięczamy pierwsze pełne przeprowadzenie wnioskowania logicznego, które nazywamy rozumowaniem dedukcyjnym. Dedukcja polega na tym, że z przyjętych uprzednio przesłanek (poprawnych zdań wyjściowych) wyciągamy jeden logiczny wniosek. Dobrym tego przykładem są właśnie argumenty Zenona. Analiza twierdzeń dotyczących rzeczywistości zawiodła go do wniosku, że ruchu tak naprawdę nie ma, a więc – że sama rzeczywistość nie istnieje.

Dialog dwóch filozofów

R1d8dKkWrz62z1

Mapa przedstawia Półwysep Apeniński oraz Morze Śródziemne.

Heraklit i Parmenides toczyli spór o charakter otaczającej ludzi rzeczywistości i przedstawili dwie, skrajnie różne odpowiedzi. Filozofia jońska, uprawiana przez Greków w Azji Mniejszej, mocniej dążyła do wypracowania naukowego obrazu świata. Z kolei myśliciele mieszkający w tzw. Wielkiej Grecji, a więc w koloniach w Italii, tworzyli koncepcje bardziej mistyczne. Dobrze obrazuje to zestawienie poglądów Heraklita i Parmenidesa. Pierwszy uważał, że ogólnie rozumianym bytem jest sama otaczająca  rzeczywistość, która nieustannie się zmienia, zaś każdy pomniejszy byt stale przechodzi w niebyt, gdyż nic nie jest stałe i wieczne. To główny wniosek i jedyna prawda, jaką rozum wyciąga ze zmysłów. Drugi twierdził, że cała zmienna rzeczywistość jest ułudą, która przysłania jeden, stały, odwieczny i niezmienny byt. Dopiero odrzucenie złudzenia wiedzie do prawdy i ukazuje to, co istnieje prawdziwie. Rozum musi odrzucić świadectwa zmysłów, bo te stale go okłamują.

Dawniej uważano, że Parmenides stworzył swoją koncepcję w opozycji do Heraklita. Dzisiejsze badania ukazują jednak, że obaj myśliciele, będący rówieśnikami, raczej nie znali swoich myśli, nie wiedzieli o sobie nawzajem. Fakt ten potwierdza, że w filozofii ważne dla jej rozwoju polemiki toczą się nawet bez wiedzy autorów poszczególnych stanowisk.

Słownik