Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Dobre złego początki

Początki panowania rosyjskiej dynastii Romanowów w Warszawie zaczynały się obiecująco. Podczas wizyty Aleksandra I w stolicy Królestwa Polacy na ogół witali go z sympatią. Na cześć cara na placu Trzech Krzyży stanęła brama triumfalna. Nie jest też kwestią przypadku, że zbudowany tam po kilku latach kościół otrzymał wezwanie św. Aleksandra. Sam car natomiast podczas odwiedzin w Warszawie chętnie pokazywał się w polskim mundurze generalskim, schlebiał polskim arystokratom oraz chwalił wdzięki dam. Monarcha wzbudzał również nadzieje na rozszerzenie granic Królestwa na tzw. ziemie zabraneziemie zabraneziemie zabrane – pozostałe obszary zaboru rosyjskiego. Według historyka Andrzeja Chwalby:

Andrzej Chwalba Historia Polski 1795–1918

[Aleksander I] nie czynił nawet wymówek, gdy na jego powitanie wywieszono olbrzymi transparent z napisem: Niech żyje Napoleon. Imię Napoleona utworzyły pierwsze litery następujących wyrazów: Najjaśniejszy Aleksander Pan Obrońca Ludów Europy Nasz Ojciec.

chwalba Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000, s. 262.

Nie można wykluczyć tego, że car traktował utworzoną Kongresówkę (jak potocznie Polacy nazywali Królestwo) jako pole eksperymentów społecznych i politycznych, które – gdyby się udały – mogłyby zostać powtórzone w całym Imperium Rosyjskim.

RK9JPhEZ5GfdF1
Mapa Królestwa Polskiego. Powstała w 1815 r. Kongresówka obejmowała obszar 128,5 tys. km² zamieszkiwany przez ok. 3,2 mln ludności. Dla porównania powierzchnia Księstwa Warszawskiego wynosiła 157 194 km², mieszkało w nim ok. 4,3 mln ludzi. Wskaż ważne ośrodki kultury polskiej, które znalazły się poza obszarem Kongresówki. Jak sądzisz, dlaczego decyzje terytorialne podjęte w sprawie polskiej przez europejskie mocarstwa w czasie kongresu wiedeńskiego określa się mianem „czwartego rozbioru Polski”?
Źródło: ContentPlus.sp. z o.o. na podstawie Maciej Szczepańczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Konstytucja

Szczególnym dowodem życzliwych zamiarów cara wobec Polaków było nadanie (tj. oktrojowanieoktrojowana konstytucjaoktrojowanie) Królestwu konstytucji – najbardziej liberalnej w Europie. Ustawa zasadnicza gwarantowała szeroki zakres swobód obywatelskich: wolność słowa i druku, wolność osobistą oraz nienaruszalność własności. Przy stosunkowo niskim cenzusiecenzuscenzusie majątkowym prawa wyborcze otrzymało ok. 100 tys. osób spośród 3,2 mln mieszkańców kraju. Dla porównania w stosunkowo liberalnej Francji prawa wyborcze przysługiwały 80 tys. ludzi wobec 30 mln mieszkańców.

Rw1NF0rytBAuy
Pierwsza strona Ustawy Konstytucyjnej Królestwa Polskiego z 1815 r. w językach polskim oraz francuskim, powszechnie akceptowanym w Europie jako język dyplomacji i elit społecznych. Spory wpływ na kształt konstytucji miał doradca cara, polski książę Adam Jerzy Czartoryski.
Jak sądzisz, dlaczego tekst konstytucji spisano także w języku francuskim?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RM2HFEk8xrZ0h1
Gen. Józef Zajączek – portret pędzla nieznanego malarza polskiego, przed 1826 r. Pierwszym i zarazem ostatnim namiestnikiem Królestwa został gen. Józef Zajączek (1752–1826). Zajączek wywodził się ze średniozamożnej szlachty. Zasłynął jako konfederata barski, poseł na Sejm Wielki, uczestnik wojny w obronie Konstytucji 3 maja oraz insurekcji kościuszkowskiej, a następnie żołnierz armii Napoleona. W czasie wyprawy cesarza Francuzów na Moskwę trafił do rosyjskiej niewoli. Od tej pory pozostawał bezwzględnie lojalnym wykonawcą woli cara. Nominację na namiestnika otrzymał od cara w 1815 r. Po śmierci Zajączka w 1826 r. car Mikołaj I – wbrew postanowieniom konstytucji – nie wyznaczył jego następcy. Porównaj powyższy obraz z portretem księcia Konstantego i opisz, na czym polegała konwencja malarska stosowana przez ówczesnych portrecistów.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Pomimo wprowadzenia bardzo liberalnej ordynacji wyborczejordynacja wyborczaordynacji wyborczej przewagę w parlamencie zdołała utrzymać szlachta, jednak w ławach poselskich zasiedli także bogaci chłopi. Należy również zaznaczyć, że swobody obywatelskie nie odnosiły się do ludności żydowskiej. Konstytucja gwarantowała Królestwu wyraźną odrębność od Rosji, ale równocześnie związek obu państw miał mieć charakter nierozerwalnej unii personalnej. Przejęcie władzy przez cara w Kongresówce wymagało odrębnej koronacji w Warszawie. W razie nieobecności władcy zastępować go miał namiestnik. Królestwo otrzymało własną armię, parlament, odrębne prawo, administrację, monetę i system oświatowy. Wyłącznym językiem urzędowym był polski.

Pomimo licznych oznak suwerenności kraju Aleksander I pozostawił sobie liczne możliwości kształtowania polityki Królestwa. Car‑król uzyskał konstytucyjny status osoby świętej i nietykalnej. Sprawy zagraniczne znalazły się w wyłącznej gestii monarchy. Przysługiwało mu zwierzchnictwo nad armią Królestwa oraz prawo wyboru wyższych urzędników, w tym ministrów, senatorów oraz namiestnika. Król sprawował pełną kontrolę nad władzą wykonawczą: pełniąca funkcję rządu Rada Stanu stanowiła jedynie jego organ doradczy i wykonawczy. Do władcy – i tylko do niego – należały także inicjatywa ustawodawcza oraz prawo stanowienia prawa poprzez dekrety. Sejmowi przysługiwało prawo podejmowania decyzji w sprawach przedłożonych przez władcę. Parlament sprawował również kontrolę nad rządem oraz mógł składać petycje do władcy. Ponadto senat pełnił funkcję sądowe w przypadku zdrady stanu. Podczas nieobecności króla zastępował namiestnik, któremu podlegał rząd – Rada Stanu. W rezultacie, pomimo istnienia w Królestwie republikańskich instytucji oraz swobód obywatelskich, monarcha mógł sprawować władzę niemal absolutną.

Bat

Krzysztof Zwoliński Dzieci zakuwał w kajdany. Okrutny komisarz carski

Cesarz [Aleksander I] lubił formy wolności, tak jak lubi się spektakle, […] pragnął jedynie form i pozorów, ale nie chciał, by się przemieniły w rzeczywistość. Słowem, chętnie zgodziłby się, by wszyscy byli wolni, pod warunkiem, że wszyscy dobrowolnie wykonywać będą wyłącznie jego wolę.

tvp Źródło: Krzysztof Zwoliński, Dzieci zakuwał w kajdany. Okrutny komisarz carski, tygodnik.tvp.pl.
R6TQPnHeQ2Dui1
Wielki książę Konstanty Romanow (1779–1831) – naczelny dowódca armii polskiej, miał ambicje zostania udzielnym władcą w Królestwie. Wśród Polaków zasłynął jednak głównie jako niebywały okrutnik i sadysta. Swoich podwładnych znieważał i publicznie upokarzał. Postępowanie wielkiego księcia wywołało prawdziwą plagę samobójstw w armii: podczas pierwszych czterech lat jego pobytu w Warszawie aż 49 oficerów i żołnierzy skutecznie targnęło się na swoje życie. Jednocześnie Konstanty na swój sposób cenił i lubił Polaków. Dawał temu niejednokrotnie wyraz w relacjach z Rosjanami. Zdarzało się, że zdecydowanie bronił niezależności Królestwa. Wielki książę poślubił Polkę, Joannę Grudzińską, przez co tym bardziej czuł się emocjonalnie związany z Kongresówką. Portret nieznanego malarza. Wskaż elementy, które podkreślają związki Konstantego z armią.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W taki sposób ocenił postawę władcy Królestwa Polskiego książę Adam Jerzy Czartoryski. Jeśli car Aleksander I nawet szczerze skłaniał się ku liberalnym reformom, to po kilku latach całkowicie zmienił zdanie w tej kwestii. Władca bowiem z niepokojem obserwował narastający na kontynencie konflikt pomiędzy siłami rewolucji oraz starego porządku. Władca absolutny Rosji nie miał wielkiego wyboru odnośnie do tego, po której stronie się opowiedzieć. Do odwrotu od liberalnego kursu ku tyranii ostatecznie skłoniły Aleksandra I bunty w samej Rosji, m.in. w elitarnym siemionowskim pułku gwardii (1820 r.). Pewien wpływ na zmianę światopoglądu monarchy mogły mieć także pogarszający się stan jego umysłu, narastająca skłonność do mistycyzmu oraz konserwatywne otoczenie.

Pierwsze sygnały braku respektu dla zasad konstytucji ze strony cara pojawiły się już pod koniec 1815 r., kiedy na czele wojska polskiego jako wodza naczelnego Aleksander I postawił rodzonego brata, wielkiego księcia Konstantego. Okrucieństwo i nieprzewidywalność, a przy tym zupełna bezkarność wybuchowego dowódcy stały się odtąd zmorą polskich żołnierzy i oficerów przyzwyczajonych do demokratycznych tradycji armii Księstwa Warszawskiego. Wielki książę na własny użytek rozbudował tajne służby, godząc tym samym w konstytucyjne wolności obywatelskie. W Królestwie stacjonowała armia rosyjska, niezależna od polskich instytucji. Od 1819 r. na mocy dekretu wydanego przez namiestnika, gen. Józefa Zajączka, obowiązywała cenzura prasy. W Królestwie rozpoczęły się aresztowania osób podejrzewanych o krytyczny stosunek do władz. Romantyczna tradycja wyolbrzymiła natomiast wpływ na rządy komisarza carskiego do specjalnych poruczeń, niezmordowanego tropiciela prawdziwych i wyimaginowanych spisków – Nikołaja Nowosilcowa.

R1GYZhR0roAEf
Nikołaj Nowosilcow, carski komisarz do specjalnych poruczeń w Królestwie, pełnił tę funkcję w latach 1815–1830. Wśród Polaków zyskał sobie opinię cynicznego karierowicza. Wsławił się rozbudową tajnej policji oraz systemem donosicielstwa. Od 1824 r. zajmował stanowisko wileńskiego kuratora oświaty. Z jego inicjatywy doszło do rozbicia aktywnych na ziemiach zabranych stowarzyszeń studenckich filomatów i filaretów pod zarzutem przygotowania rzekomych spisków przeciwko rządom carskim. Portret wykonany przez Stefana Szczukina, portrecistę Romanowów. Porównaj z innymi portretami zaprezentowanymi w tym rozdziale. Wskaż podobieństwa i różnice, a także oceń kunszt malarza.
Źródło: Stepan Shchukin, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Niepokorni

Opór Polaków wobec naruszania przez Rosjan konstytucji przybrał początkowo przede wszystkim formy opozycji legalnej. Na forum parlamentarnym działała grupa posłów zrzeszonych wokół braci Bonawentury i Wincentego Niemojowskich zwanych kaliszanami (spora część opozycjonistów wywodziła się z województwa kaliskiego). Kaliszan łączyły liberalny światopogląd oraz przywiązanie do swobód obywatelskich gwarantowanych w ustawie zasadniczej. Opozycja parlamentarna stała na gruncie legalności działań. W 1820 r. monarcha, urażony krytyką, której nie szczędzili władzom Królestwa kaliszanie, zawiesił funkcjonowanie sejmu. Kolejne obrady parlamentu car‑król zarządził dopiero po pięciu latach, chociaż według konstytucji powinien zwoływać sejm raz na dwa lata. Sejm z 1825 r. debatował bez udziału publiczności, kaliszanie zaś nie zostali wpuszczeni na salę obrad.

Brak możliwości otwartej krytyki władz sprzyjał działalności tajnej i spiskowej. Już wcześniej studenci zakładali niejawne organizacje, wzorując się na podobnych bractwach popularnych w ówczesnej Europie. Choć zajmowały się one głównie samokształceniem, w 1821 r. namiestnik Józef Zajączek zakazał funkcjonowania bractw, aby zapobiec zgorszeniu i rozpuście. Od tego czasu działalność spiskowa skupiła się głównie w środowiskach związanych z armią.

3 maja 1819 r. major Walerian Łukasiński założył wzorowane na masoneriimasoneriamasonerii Wolnomularstwo Narodowe. Wolnomularze stawiali sobie za cel propagowanie postaw patriotycznych. Po dwóch latach Walerian Łukasiński zastąpił tę organizację nową, zwaną Towarzystwem Patriotycznym. Członkowie Towarzystwa jako pierwsi po 1815 r. obrali sobie za cel działalność narodowowyzwoleńczą, chociaż nie podjęli realnych działań zmierzających do wzniecenia powstania. W 1821 r. służby policyjne aresztowały grupę działaczy TP, także Łukasińskiego (zobacz galerię interaktywną poniżej).

Pomimo represji organizacja przetrwała i kontynuowała działalność pod kierownictwem Seweryna Krzyżanowskiego. W kolejnych latach polscy spiskowcy nawiązali kontakty z rosyjskimi rewolucjonistami – dekabrystami. Dochodzenie, które nastąpiło po nieudanym powstaniu dekabrystów w 1825 r., ujawniło kontakty powstańców z Towarzystwem Patriotycznym. Członkowie ugrupowania zostali aresztowani. W 1827 r. Sąd Sejmowy wydał na nich wyroki. Pomimo nacisków ze strony cara Mikołaja I (cara i króla Polski od 1825 r.) nie były one surowe. Najwyższy wyrok ponad trzech lat pozbawienia wolności otrzymał Seweryn Krzyżanowski. Pozostali spiskowcy za działalność niejawną otrzymali około trzymiesięczne wyroki. Rozbicie Towarzystwa Patriotycznego nie powstrzymało dalszej działalności spiskowej w Królestwie. W 1830 r. przyczyniła się ona do wybuchu powstania listopadowego, jednego z największych polskich zrywów niepodległościowych.

Słownik

cenzus
cenzus

(z łac. census – oszacowanie majątku; obliczenie, spis ludności) ograniczenie zasady powszechności w prawie wyborczym, np. ze względu na wiek lub majątek

masoneria
masoneria

(słowa maçon, mason, maurer w różnych językach europejskich znaczą tyle co murarz) wolnomularstwo, inaczej masoneria bądź sztuka królewska – międzynarodowy tajny ruch społeczny, mający na celu duchowe doskonalenie człowieka i braterstwa ludzi różnych religii, narodowości i poglądów

oktrojowana konstytucja
oktrojowana konstytucja

(franc. la constitution octroyée; od octroyer – przyznawać, udzielać) konstytucja nadana przez władzę zwierzchnią (panującego) z pominięciem wcześniejszych procedur ustawodawczych; konstytucja narzucona

ordynacja wyborcza
ordynacja wyborcza

(z łac. ordinatio – uporządkowanie, mianowanie) system wyborczy, zbiór przepisów wchodzących w skład tzw. prawa wyborczego, regulujących sposób przeprowadzenia wyborów, a w szczególności zasady wyłaniania ich zwycięzców i podziału mandatów

Związek Przyjaciół Panta Koina
Związek Przyjaciół Panta Koina

(gr. pialfanutaualfa kappaomicroniotanualfa - wszystko wspólne) założona w 1817 r. w Warszawie tajna organizacja studentów Uniwersytetu Warszawskiego; jej celem była działalność opozycyjna, dyskusyjna oraz samokształcenie; po aresztowaniach w 1822 r. rozwiązana

ziemie zabrane
ziemie zabrane

wschodnie województwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów zagarnięte przez Rosję w wyniku rozbiorów Polski (1772–1795); po utworzeniu Królestwa Polskiego w 1815 r. wciąż stanowiły część imperium carów

Słowa kluczowe

kongres wiedeński, Królestwo Polskie, Królestwo Kongresowe, Kongresówka, konstytucja Królestwa Polskiego, liberalizm, kaliszanie, powstania, unia personalna, Wolnomularstwo Narodowe, Towarzystwo Patriotyczne, Walerian Łukasiński

Bibliografia

Chwalba A., Historia Polski 1795‑1918, Kraków 1987.

System polityczny, prawo, konstytucja i ustrój Królestwa Polskiego 1815‑1830, pod red. L. Mażewskiego, Radzymin 2013.