Nowa epoka

Po latach najłatwiej dostrzec w literaturze to, co w danym czasie było nowe, świeże i sprzeciwiało się ideałom epoki poprzedniej. Nowe treści są najczęściej związane z działalnością młodej generacji. Nie ma w tym nic dziwnego – każde następne pokolenie, aby zaznaczyć swoją odrębność i zdobyć własne miejsce w literaturze, musi odnieść się do spuścizny starszych, a to zazwyczaj odbywa się przez negację. Stąd wrażenie, że historia literatury jest nieustanną walką przeciwstawnych stronnictw. Taką interpretację usprawiedliwiają wypowiedzi publicystyczne, w których poszczególni pisarze oskarżają poprzedników o wstecznictwo i zdradę ideałów prawdziwej sztuki.

Polskie życie umysłowe doby pozytywizmu rozwijało się pod wpływem zachodnich kierunków filozoficznych, które kwestionowały metafizykę romantyzmu, przyznając rację doświadczeniu i empiryzmowi. Uważano, że życie człowieka jest z góry określone przez środowisko, rasę, moment historyczny, a dobre jest to, co pożyteczne, zaś cała rzeczywistość podlega ewolucji. Pojęcie „pozytywny” oznaczało realny, pewny, użyteczny.

Wobec romantyków

RFfeHUuP3VgGc1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jest ukazany prawym profilem. Widać jego głowę i ramiona. Mężczyzna ma półdługie, układające się włosy, zaczesane na prawą stronę. Wokół jego oczu widoczne są zmarszczki. Nos mężczyzny jest prosty i wydatny. Mężczyzna ma gęsty zarost - długie wąsy i brodę sięgającą aż do piersi. Mężczyzna jest ubrany w surdut i koszulę.

Reprezentantem pozytywizmu, który ostro atakował pokolenie romantyków, był Aleksander Świętochowski, publicysta „Przeglądu Tygodniowego”. W programowym artykule My i wy nie pozostawił złudzeń co do możliwości zgody:

Świętochowski krytykował poprzednią generację za jej przywiązanie do tradycji, niechęć do wszelkich nowości i brak zrozumienia potrzeb społeczeństwa. Uważał, że literaci, którzy nie przyjmują osiągnięć współczesnej nauki i w swym zapatrzeniu w przeszłość cofają naród w rozwoju, powinni zaprzestać pisania. Piętnował ich w sposób niezwykle ostry w tekście Pleśń społeczna i literacka:

Nowe idee

Pozytywiści nie ograniczali się do negowania poprzedników. Inspirowały ich nurty empiryczneempiryzmempiryczne i scjentystycznescjentyzmscjentystyczne w filozofii, które dążyły do opierania wiedzy o świecie na poznaniu naukowym i myśleniu racjonalnym. Sztuka miała odtąd odnosić się do realistycznej wizji świata, obrazować codzienną egzystencję i – co najważniejsze – stać się użyteczną dla społeczeństwa. Taki pogląd nazywany jest utylitaryzmem. Jego zwolennicy dążyli do wyplenienia z twórczości artystycznej rozmarzonych wizji i niesprawdzalnych idei, a w zamian żądali edukowania społeczeństwa, głoszenia idei epoki i opisywania wszystkich doczesnych aspektów życia.

R1XPsq0Yyywfc1

Zdjęcie przestawia starszego mężczyznę. Jest ukazany jego prawy półprofil. Mężczyzna siedzi na fotelu. Trzyma w rękach otwartą książkę. Czyta. Na twarzy mężczyzny widać liczne zmarszczki. Jego włosy są rzadkie i niedbale ułożone. Nos ma haczykowaty kształt. Mężczyzn ma długie bokobrody. Ubiór mężczyzny jest staranny. Jest ubrany w surdut, kamizelkę, koszulę ze stójką i muszkę.

Była to jawna reakcja na tendencje idealistyczne panujące w dobie romantyzmu. Teraz to już nie „czucie i wiara”„czucie i wiara”, „szkiełko i oko”„czucie i wiara”, ale właśnie „mędrca szkiełko i oko”„czucie i wiara”, „szkiełko i oko”„mędrca szkiełko i oko” miały stanowić o wartości danej myśli lub działania. Jednym z najważniejszych myślicieli był dla polskich pozytywistów Herbert Spencer, twórca ewolucjonizmu na gruncie filozofii. Uważał on, że społeczeństwo ludzkie rządzi się podobnymi prawami jak biologia żywego organizmupraca organicznażywego organizmu – podlega przemianom ewolucyjnym, a dla prawidłowego funkcjonowania konieczny jest równomierny rozwój wszystkich jego członków.

Praca u podstaw

Myśl Spencera zainspirowała cykl artykułów „Praca u podstawpraca u podstawPraca u podstaw”, publikowany na łamach „Przeglądu Tygodniowego” w 1873 roku, którego autorami byli Aleksander Świętochowski oraz Leopold Mikulski. Miał to być zupełnie nowy program pracy na rzecz narodu po klęsce powstania styczniowego. Dotychczasowe działania zmierzające do odzyskania niepodległości drogą walki zbrojnej uważano za niemożliwe do zrealizowania. Za priorytet publicyści uznali pracę na rzecz rozwoju i uświadomienia warstw najuboższych i niewykształconych. Należało przede wszystkim poprawić warunki ich życia i rozpowszechnić dostęp do edukacji, a dopiero później myśleć o niezależnym bycie politycznym. Według Świętochowskiego i Mikulskiego było to zadanie dla reprezentantów burżuazji oraz inteligencji.

Emancypacja kobiet

R6ILN6qPoAZRI1

Zdjęcie przedstawia pomieszczenie fabryczne. To duża hala produkcyjna. Przez jej środek, przez całą długość hali, przebiega rząd słupów konstrukcyjnych podtrzymujących strop.Znajduje się w niej pięć rzędów maszyn do produkcji papierosów. Przy maszynach pracują kobiety w różnym wieku.

Osobną kwestię, lecz nie mniej ważną, stanowił w pozytywizmie postulat emancypacjiemancypacja kobietemancypacji kobiet. Temat zaczął być szerzej dyskutowany w związku z rozwojem XIX‑wiecznych idei demokratycznych dążących do zrównania praw obywateli. Emancypantki walczyły o prawa wyborcze dla wszystkich obywateli bez względu na płeć, a także o dostęp do kształcenia i studiów dla kobiet. Istotnym postulatem było zapewnienie odpowiedniej opieki zdrowotnej dla matek. Przede wszystkim jednak kobiety nie mogły pracować na równi z mężczyznami – mimo że niejednokrotnie warunki finansowe zmuszały je do podejmowania zatrudnienia, były często traktowane jako gorsze i odmawiano im możliwości wykonywania wielu zawodów. Robotnice pracowały często w bardzo trudnych warunkach – przejmujący obraz sytuacji kobiet w tym okresie przedstawiła Eliza Orzeszkowa w powieści Marta:

Potrzeba chwili

Osiągnięcia nauk przyrodniczych, praca u podstaw, emancypacja kobiet – kwestie podejmowane przez pozytywistów były wówczas nowe i poruszanie ich odpowiadało aktualnemu zapotrzebowaniu. Podczas gdy pisarze romantyczni odwoływali się do uczuć, do poruszeń duchowych, pozytywiści skupiali się przede wszystkim na poprawie warunków bytowych poszkodowanych warstw społecznych. Zależało im na konkretnych działaniach – ideałem była literatura użyteczna, służąca edukacji i poszerzaniu horyzontów czytelników. Zamiast poszukiwać podniosłych wewnętrznych przeżyć, woleli skupiać się na przyziemnej rzeczywistości i proponować postulaty służące poprawie warunków życia. Zainteresowanie nowymi tematami stanowiło naturalną reakcję u młodych twórców, dopiero zaczynających swoją karierę literacką lub publicystyczną. Sprzeciwiali się stagnacji, w której trwało poprzednie pokolenie, i odważnie proponowali nowe drogi rozwoju literatury i społeczeństwa. Dzisiaj to właśnie ich postulaty wydają się najbardziej istotne dla tego okresu.

Słownik