Przeczytaj
Początek nowoczesnej kultury
Zwrotowi w stronę człowieka i otaczającego go świata towarzyszyło ponowne odkrycie literatury i sztuki starożytnej. Dostarczały one wzorców nie tylko w zakresie tematyki dzieł artystycznych, lecz także ich formy (realistyczne przedstawienia w plastyce, eleganckie konstrukcje gramatyczne klasycznej łaciny w literaturze).
Przewodnią myślą epoki renesansu było łacińskie carpe diemcarpe diem – chwytaj dzień, żyj chwilą. Odwoływano się do autorytetu filozofów antycznych. Myśliciele renesansowi skupili się na rzymskich ideałach, cnotach obywatelskich i wzorcach wychowania – nie religijnych, ale świeckich. Ideałem epoki był człowiek wszechstronnie wykształcony.
Większość współczesnych historyków podkreśla, że renesans wyłaniał się stopniowo. Doceniają oni również zasługi poprzedniej epoki – średniowiecza. Nie tylko przechowano wówczas dzieła pisarzy starożytnych, lecz także obficie z nich czerpano. Dzisiaj dostrzegamy, że renesans był nie tyle radykalnym zerwaniem z kulturą zorientowaną na poznanie rzeczy pozaziemskich, ile próbą wzbogacenia jej o aspekt doczesny.
Czasy ciemnoty
, święci artyści i drapichrusty
Jacob Burckhardt w swych badaniach podzielał pogląd pisarzy epoki odrodzenia, którzy głosili jej wyższość nad barbarzyńskim średniowieczem. Taki sposób postrzegania różnic między tymi dwiema formacjami w historii kultury europejskiej jako pierwszy zaprezentował XIV‑wieczny poeta włoski Francesco Petrarka, autor wzorowanych na twórczości Wergiliusza łacińskich poematów epicznych, w których opiewał dzieje republikańskiego Rzymu, oraz pisanych w toskańskim dialekcie miłosnych Sonetów do Laury. Na określenie epoki następującej po śmierci cesarza Konstantyna Wielkiego w 337 r. użył on określenia czasy ciemnoty
.
Dwieście lat później architekt, malarz i teoretyk sztuki Giorgio Vasari nazwał okres od IV do XIII stulecia wiekami średnimi (łac. media aetas), tzn. środkowymi, pośrednimi. W tysiącleciu tym, po doskonałych osiągnięciach artystycznych starożytności, przyszedł bowiem – według niego – upadek kultury, który skończył się wraz z nowożytnym odrodzeniem tradycji antycznej. Sam Vasari był autorem Żywotów najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, pierwszego wykładu historii sztuki, który pod względem formy nawiązywał w sposób oczywisty dla współczesnych autorowi czytelników i słuchaczy do konwencji kościelnej hagiografii. Pod piórem autora twórcy obrazów, posągów i gmachów, uważani dotąd po prostu za rzemieślników, okazywali się wyznawcami wiecznego piękna, męczennikami niedocenianego przez mecenasów talentu, świętymi mistykami natchnienia.
Pisarze i artyści renesansu byli przekonani o nadzwyczajności swej epoki. Francuski humanista i lekarz z pierwszej połowy XVI w. François Rabelais, autor fantastyczno‑satyrycznej powieści Gargantua i Pantagruel, pisał: Mniemam, iż dzisiaj rozbójnicy, kaci, pastuchy i drapichrusty bardziej są biegli w naukach, niż byli księża i kaznodzieje za moich czasów
. Czy jednak można opierać sądy o jakiejś epoce (w tym wypadku średniowieczu) na opiniach przedstawicieli epoki bezpośrednio po niej następującej, których brak dystansu skłania zwykle do przesadnej krytyki?
Dlaczego Włochy? Dlaczego Florencja?
Choć literatura i myśl starożytna nie zostały całkowicie zapomniane w średniowieczu, to jednak ich znajomość była wyrywkowa, często z drugiej ręki. Wiele tekstów pozostało nieznanych, mimo że ich rękopiśmienne kopie sporządzano właśnie w tamtej epoce.
We Włoszech zainteresowanie rzymską przeszłością wzrosło w XIV w. Ówczesne zachwianie autorytetu papiestwa i cesarstwa oraz przejęcie władzy w wielu miastach północnowłoskich przez samorządy, zwane komunami miejskimi, skłaniało do szukania wzorców w republikańskim Rzymie. Z dorobku starożytnej Italii czerpano zwłaszcza ideały życia obywatelskiego i cnót politycznych. Stąd brała się m.in. fascynacja pismami Cycerona, które gromadził już Petrarka, a po nim uważany za prekursora humanizmu kanclerz Florencji Coluccio Salutati.
Szczególne miejsce w dziejach renesansu włoskiego przypadło Florencji. Stąd pochodzili filozofowie oraz najwybitniejsi literaci i artyści. Ta niezwykła pozycja na mapie kultury była efektem co najmniej trzech czynników: republikańskiego ustroju miasta, bogactwa florenckiego mieszczaństwa i mecenatumecenatu artystycznego Medyceuszy. Ustrój republikański ukształtował się we Florencji w XIII w. i utrzymał mimo licznych wojen i przewrotów wewnętrznych. Z kolei jej bogactwo było rezultatem bujnego rozwoju jedwabnictwa, handlu i pośrednictwa bankowego. MedyceuszeMedyceusze, faktycznie rządzący miastem, zawdzięczali swą zamożność pełnionej przez siebie funkcji papieskich bankierów. Ten mieszczański ród pragnął przepychem swych rezydencji i szczodrobliwością wobec artystów przyćmić rywali, stąd rozbudowany mecenat artystyczny. Zasłynęli z niego szczególnie Kuźma (Cosimo) Medyceusz w pierwszej połowie XV w. i jeden z jego następców, Wawrzyniec Wspaniały, w drugiej połowie stulecia. By przypodobać się ludowi miejskiemu, przynajmniej formalnie wybierającemu władców, Medyceusze fundowali kościoły oraz budynki użytku publicznego. Wypłacane przez nich hojne honoraria sprawiły, że wzrósł status społeczny artystów, którzy przestali być bezimiennymi rzemieślnikami, a stali się świadomymi swej wartości i wyjątkowości indywidualistami. Ów indywidualizm w warunkach dworskiego mecenatu miał jednak swe granice, a wychwalanie wielkich czynów Medyceuszy nader często podszyte było pochlebstwem.
W 1494 r. powstanie ludowepowstanie ludowe wyniosło do władzy dominikanina Hieronima Savonarolę, charyzmatycznego kaznodzieję, który zyskał popularność, potępiając luksus i zepsucie bogaczy oraz duchowieństwa. Wprawdzie jego rządy trwały zaledwie cztery lata, niemniej znaczna część artystów opuściła wówczas Florencję, na czym skorzystał Rzym. Mecenat papieski zapoczątkował w połowie XV w. Mikołaj V, pomysłodawca wzniesienia nowej świątyni na miejscu powstałej jeszcze za czasów cesarza Konstantyna bazyliki św. Piotra oraz nowej rezydencji papieży na Wzgórzach Watykańskich. Kontynuował go Juliusz II, za którego pontyfikatu rozpoczęto budowę bazyliki. Do nadania splendoru pałacowi watykańskiemu przyczynili się najwybitniejsi XVI‑wieczni artyści włoscy: pochodzący z Urbino Rafael namalował freskifreski w szeregu słynnych odtąd komnat, zwanych Stanzami, a florentyńczyk Michał Anioł Buonarroti na zamówienie Stolicy Apostolskiej ozdobił kaplicę Sykstyńską.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D1BZTq4aY
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Źródła przełomy w kulturze. Humanizm i Renesans w Europie.
Humanizm
W średniowieczu uważano, że byty wznoszą się stopniami ku doskonałości: od materialnych, poprzez duchowo‑cielesne, do duchowych. W czasach odrodzenia ten gradualistyczny (łac. gradus – stopień) punkt widzenia zarzucono, dowartościowując doczesną stronę ludzkiego bytowania. Efektem tej zmiany było wykrystalizowanie się humanizmu (łac. humanitas – człowieczeństwo, ludzkość) – prądu umysłowego, który w centrum zainteresowania stawiał człowieka i otaczający go świat. Natomiast w drugim, węższym znaczeniu pojęciem „humanizm” określa się studia nad literaturą i sztuką starożytną oraz znajomość w mowie i piśmie klasycznej łaciny i greki. W XV‑wiecznej gwarze uczniowskiej miano humanisty przysługiwało nauczycielom gramatyki, dialektyki i retoryki. Przedmioty te – zaliczane do sztuk wyzwolonych, czyli przedmiotów szkolnych, które w myśl założeń średniowiecznego szkolnictwa miały przygotowywać do późniejszych studiów teologicznych, medycznych i prawniczych – wraz ze wzrostem zainteresowania starożytnością wysunęły się na plan pierwszy.
Wiedzę o myśli starożytnej pogłębiło w pierwszej połowie XV w. odkrycie pism Platona, filozofa nieznanego ludziom średniowiecza. Stało się to za sprawą zacieśnienia stosunków Zachodu z coraz bardziej zagrożonym przez Turków Bizancjum. W 1459 r. we Florencji humanista Marsilio Ficino założył Akademię Platońską, co w krótkim czasie uczyniło stolicę Toskanii centrum filozoficznym renesansowej Italii.
W renesansie zrekonstruowano oryginalne wersje antycznych filozofów. Mistrzem w tej dziedzinie był Lorenzo Valla, a w Niderlandach – Niderlandczyk Erazm z Rotterdamu.
Najbardziej oryginalnym filozofem renesansu był tworzący w drugiej połowie XVI w. Francuz Michał Montaigne, wielki indywidualista, autor Prób – zbioru osobistych refleksji nad życiem i ludźmi – oraz niezwykle szczegółowego i przez to cennego dziennika podróży do Włoch, który dokładnością opisu otaczającego świata wyprzedził epokę.
Wynoszenie na piedestał starożytnych autorytetów odbiło się niekorzystnie na literaturze. Łacińskie wiersze i dramaty często przeradzały się w popisy erudycji pozbawione oryginalnych treści. Ponieważ łacina stopniowo wychodziła z codziennego użycia, pozostając językiem religii, szkół i nauki, społeczny zasięg tego piśmiennictwa był ograniczony. Najważniejsze dzieła epoki powstały w językach narodowych, których wartość dostrzeżono w okresie reformacjireformacji.
Kolegia renesansowe
Program nauczania w renesansowych kolegiach nie był kopią szkoły starożytnej, lecz modyfikacją średniowiecznego programu uniwersyteckiego, realizowanego na wydziałach sztuk wyzwolonych (łac. artes liberales). Dzielił się on na dwa stopnie: trivium (łac., zbieg trzech dróg), w skład którego wchodziły gramatyka, dialektyka i retoryka, oraz quadrivium (łac., zbieg czterech dróg), czyli arytmetyki, geometrii, muzyki i astronomii. Ten model edukacji w renesansie uzupełniono o naukę greki.
Pojęcie kolegium było znane w średniowiecznych akademiach. Początkowo oznaczało ono rodzaj internatu, w którym zamieszkiwała uboższa młodzież i gdzie z czasem przeniesiono część wykładów, wcześniej odbywających się w pomieszczeniach uniwersyteckich. Były to najczęściej wykłady z zakresu sztuk wyzwolonych. Stawszy się częścią fakultetu artes liberales, kolegia przekształcały się stopniowo w szkoły średnie, tracąc jednocześnie charakter internatu. Jedynie w Anglii, gdzie istniało ścisłe rozróżnienie uniwersytetów i szkół elementarnych (ang. grammar schools), kolegia zachowały swój akademicki charakter i do dziś istnieją w najstarszych uniwersytetach: w Oksfordzie (założonym w drugiej połowie XII w.) i Cambridge (z początku XIII w.) oraz w znacznie młodszym Uniwersytecie Londyńskim (1836 r.).
Ramy organizacyjne kolegiów renesansowych, takie jak podział na klasy, zaczerpnięto z holenderskich szkół, zakładanych przez zgromadzenia Braci Wspólnego Życia. Ważną rolę w gimnazjum odgrywał teatr szkolny, występowanie na scenie miało bowiem przygotowywać uczniów do publicznych wystąpień w dorosłym życiu. Zupełną nowością było zwrócenie uwagi na wychowanie fizyczne. Jak pisał Michał Montaigne, Nie wystarcza hartować duszę, trzeba także zahartować mięśnie
. Hartowano je więc poprzez naukę tańca, fechtunku, czasem jazdy konnej.
Renesansowe szkolnictwo, czyli odkrycie młodości
Nauczanie łaciny klasycznej służyło nie tylko poznaniu przeszłości, lecz miało także wpoić uczniom zasady moralne. Jej poznanie miało być wstępem do dalszych studiów – w ten sposób w epoce renesansu powstało nieznane średniowieczu szkolnictwo średnie oraz szkoła w znanym nam dzisiaj kształcie, z odrębnymi klasami, stałymi godzinami lekcji, dyscypliną i regułami zdawania z klasy do klasy. Zadaniem nauczycieli było nie tylko przekazywanie wiedzy, ale i wychowywanie uczniów.
Vittorino da Feltre, który w latach 20. XV w. stworzył na dworze książąt Gonzagów w Mantui wzorcową szkołę, zwaną Domem Radości, uważał, że klasyczna łacina była środkiem kształtowania osobowości zrównoważonych. Z kolei retoryka, literatura i historia przyczyniały się, jego zdaniem, do wychowania świadomych obywateli. Opanowanie języków starożytnych i literatury pozwalało na dalszą naukę logiki i fizyki (pod tym drugim terminem rozumiano filozofię). Absolwenci kolegiów, jak nazywano powstające wówczas szkoły, mogli podjąć studia prawnicze, medyczne, ewentualnie teologiczneteologiczne. Ci zaś z uczniów, którzy nie potrzebowali wykształcenia specjalistycznego, kończyli naukę na samym kolegium. Ukoronowaniem ich edukacji była trwająca nawet kilka lat podróż zagraniczna, podczas której zapoznawali się z ustrojami i życiem dworskim w różnych krajach, odwiedzali znane uniwersytety, doskonalili znajomość języków nowożytnych i ogładę towarzyską.
Innowacją renesansowej pedagogiki było dostosowanie kształcenia do wieku uczniów. Jak ujął to Michał Montaigne, Wielka to jest głupota wykładać dzieciom [...] obroty gwiazd i ruchy ósmej sfery, nim poznają swoje własne
. Średniowieczne szkoły i uniwersytety nie przewidywały dzielenia słuchaczy na klasy wedle wieku, stąd miejsca w ławkach obok dzieci ośmioletnich zajmowali nastolatki i dorośli. Profesorowie mieli pełną swobodę ustalania programu, a po zakończeniu zajęć scholarówscholarów pozostawiano samym sobie. Inaczej było w renesansowym kolegium: ponieważ kształcenie stało się tu środkiem wychowania, uczniów poddawano kontroli. Chociaż nie mieszkali oni w internatach, lecz w wynajętych w mieście kwaterach, nauczyciele kontrolowali ich tryb życia także poza terenem szkoły i starali się izolować dzieci od świata dorosłych. Podział na klasy, opracowanie szczegółowych programów nauczania i zasad promocji są konsekwencją docenienia odrębnego charakteru dzieciństwa. Dzieci średniowieczne szybko wchodziły w świat dorosłych, renesans zaś dzieciństwo wydłużył, zwrócono także wówczas uwagę na psychologię dzieci i młodzieży. Zgłębienia jej tajników wymagał od nauczycieli najwybitniejszy pedagog tej epoki, działający w pierwszej połowie XVI w. Hiszpan Juan Luis Vives.
Wychowawcze ambicje szkoły miały też swoje ciemne strony. Nadzorujący podopiecznych nauczyciele do rangi cnoty podnosili donosicielstwo i chętnie stosowali kary cielesne, którymi zastąpiono kary pieniężne wymierzane krnąbrnym studentom na średniowiecznych uniwersytetach.
Liczne gimnazja nowego typu powstawały w całej Europie. Do najsławniejszych należało luterańskie gimnazjum w Strasburgu, założone przez Jana Sturma w 1538 r. W krajach katolickich liczbowo przeważały kolegia jezuickie, wzorowane na gimnazjum Sturma, ze szczegółowym humanistycznym programem nauczania i zasadami postępowania nauczycieli, które drobiazgowo opisano w dokumencie z 1599 r. zatytułowanym Ratio atque institutio studiorum SJ (Plan i urządzenie nauk Towarzystwa Jezusowego, czyli zakonu jezuitów; w skrócie: Ratio studiorum).
Renesans w Europie
O ile we Włoszech drugiej połowy XV w. inspirowane myślą humanistyczną prądy filozoficzne i artystyczne nie były nowością, o tyle w pozostałych rejonach Europy należały do rzadkości. Pierwszymi ich zwiastunami byli na przełomie XV i XVI w. licznie emigrujący z Włoch humaniści. Niektórzy musieli opuścić swój kraj z powodów politycznych lub religijnych, inni wyjeżdżali w poszukiwaniu godnego zatrudnienia albo poparcia dla ambitnych planów. Leonardo da Vinci znalazł w królu francuskim Franciszku I patrona gotowego do realizacji jego gigantycznego planu budowy kanałów łączących rzeki w celu stworzenia drogi wodnej między Atlantykiem a Morzem Śródziemnym. Z kolei na stałe do Francji przeniósł się złotnik i rzeźbiarz Benvenuto Cellini, podobnie jak wielu innych włoskich artystów.
Na renesans duży wpływ wywarły dwory europejskich monarchów. Na Węgry włoskie wzorce przywędrowały już w ostatniej ćwierci XV w. wraz z pochodzącą z Neapolu królową Beatrycze, żoną Macieja Korwina. Węgierska kultura dworska nie zaginęła po śmierci króla w 1490 r., a liczni Włosi przebywający w tym kraju stanowili ozdobę dworu nowego władcy – Władysława Jagiellończyka. Na dworze tego ostatniego młodość spędził jego brat Zygmunt, nazwany później Starym, który zainicjował w 1504 r., jeszcze jako królewicz, renesansową przebudowę Wawelu. Sprowadzono wtedy z Węgier architekta włoskiego pochodzenia – Franciszka Florentczyka, który rozpoczął budowę zachodniego skrzydła.
Kolejne źródło inspiracji stanowiły podróże cudzoziemców do Italii, których celem było studiowanie na włoskich uniwersytetach bądź też zdobycie ogólnej ogłady i obycia w świecie. Podróżowali także artyści włoscy, którzy pojawiali się nawet w najodleglejszych regionach Europy, takich jak choćby Wielkie Księstwo Moskiewskie, gdzie w latach 70. XV w. car Iwan III zatrudnił Aristotele Fioravantiego do budowy kremlowskiego soboru Uspieńskiego. W sumie jednak krąg kultury prawosławnej okazał się odporny na wpływy renesansu.
Prace artystów włoskich powstające poza granicami ich ojczyzny nie były prostym powieleniem dzieł tworzonych we Włoszech. W europie na włoskie kanony piękna nakładały się rodzime tradycje, nierzadko o średniowiecznej genezie. Tego rodzaju eklektyzmeklektyzm obserwować można w przypadku krakowskich Sukiennic – budynku jeszcze gotyckiego, który po pożarze w 1555 r. ozdobiony został przez Giovanniego Padovano oraz Santi Gucciego renesansową attykąattyką i maszkaronamimaszkaronami. Z kolei w dziedzinie literatury przykładem naginania wzorców włoskich do rzeczywistości północnoeuropejskiej jest opublikowany w 1566 r. traktat Łukasza Górnickiego Dworzanin polski – adaptacja dzieła Baltazara Castiglione, którego akcja została przeniesiona do Małopolski, a dyskutujących Włochów zastąpiono Polakami.
Renesans północnoeuropejski swobodniej traktował wzory starożytne. Uważany za jego najważniejszą postać Erazm z Rotterdamu nie wahał się wystąpić z krytyką niewolniczego naśladowania wzorców starożytnych. W dialogu Ciceronianus wyraził pogląd, że naśladowanie Cycerona nie jest właściwe nie tylko dlatego, że starożytność należy do przeszłości, ale również dlatego, że Cycero był poganinem.
Słownik
(z gr. attikos – attycki, pochodzący z historycznej krainy Attyki) element dekoracyjny budynku przedłużający fasadę w górę, tak by zasłonić dach; najczęściej ozdabiano ją płaskorzeźbami; znana była już starożytnym Hellenom, ale popularność zdobyła dopiero w epoce odrodzenia, stając się jednym z najlepiej rozpoznawalnych wyróżników stylu renesansowego
(łac. chwytaj dzień), sentencja z Pieśni (1,11,8) Horacego
(gr. eklektos - wybrany) łączenie różnych elementów z różnych źródeł w nową całość;
(wł. fresco – dosł. świeży) technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na mokrym tynku
(z franc. mascaron, wł. mascherone od maschera – maska) ornamenty w kształcie postaci ludzkich lub zwierzęcych o groteskowym charakterze
(wł. Medici) włoski ród kupiecki i bankierski, rządzący od XV do XVII w. Florencją; od 1532 r. z tytułem książęcym
Hieronim Savonarola był włoskim zakonnikiem, reformatorem religijno‑politycznym; w 1494 przewodził ludowemu powstaniu we Florencji, które obaliło tyranię Medycejuszy; przywrócone zostały instytucje republikańskie, a Savonarola stał się głową republiki
(łac. reformatio - przekształcenie) ruch religijno‑polityczno‑społeczny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w XVI w., mający na celu odnowę chrześcijaństwa; doprowadził do rozbicia Kościoła zachodniego na szereg odłamów nieuznających autorytetu papieża
(z gr. theos – Bóg + logos – słowo) nauka o Bogu, jego naturze, a także relacji w stosunku do świata i ludzi, odmienna dla każdej religii; w bardziej ogólnym znaczeniu doktryna danej religii
opieka nad artystami i finansowanie ich działalności przez miłośników sztuki lub fundatorów i kolekcjonerów; określenie pochodzi od imienia Mecenasa, żyjącego w I w. p.n.e. opiekuna pisarzy rzymskich
(z łac. schola – szkoła) w okresie średniowiecza określenie studenta, żaka
Słowa kluczowe
renesans, humanizm, Florencja, Medyceusze, odrodzenie, renesans w Europie, odrodzenie w Europie
Bibliografia
Erazm z Rotterdamu, Pochwała głupoty, Wrocław 1992.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.