Przeczytaj
Przejawy wewnętrznego kryzysu cesarstwa w III i IV w.
Pierwsze dwa wieki po Chrystusie były dla Cesarstwa Rzymskiego okresem stabilizacji politycznej, rozkwitu kultury i względnego spokoju na granicach. Jednak w kolejnym stuleciu państwo zaczął trawić kryzys w wielu dziedzinach: gospodarczej, społecznej, jak również politycznej. Historiografia nazwała ten czas okresem kryzysu III w. Przejawiał się on w upadku miast, psuciu pieniądza, uzurpacjach najwyższej władzy (dochodziło do częstych zmian cesarzy) oraz kryzysie armii. Jednym z głównych czynników, który do tego doprowadził, był rosnący napór ludów barbarzyńskich na granice cesarstwa. Ludy germańskie w połowie III w. przerywały granicę na Renie i Dunaju i dokonywały łupieżczych najazdów na ziemie pozostające pod kontrolą Rzymu. Dodatkowo granicę na wschodzie przekroczyła armia rosnącego w siłę perskiego imperium Sasanidów.
Kryzys w rolnictwie i upadek miast
Cesarstwo Rzymskie w III w. dotknął kryzys gospodarczy. Aby bronić granic i utrzymywać armię, władcy narzucali na ludność podatki; nieświadomie psuli również monetę (dodając do niej mniejszą ilość srebra), a to prowadziło do inflacji. Jednocześnie podatki zaczęto pobierać – zamiast w coraz słabszej i niezbyt wartościowej monecie – w towarach i produktach. W efekcie najważniejsze i najcenniejsze z punktu widzenia rzymskich obywateli stało się posiadanie ziemi. Główną gałęzią gospodarki było rolnictwo, a jego podstawę stanowiły latyfundialatyfundia, czyli wielka własność. Opierały się one na pracy niewolników, tak więc w sytuacji, gdy tych ostatnich brakowało i rosła ich cena, dochody właścicieli latyfundiów zaczęły spadać.
Niewystarczająca liczba niewolników doprowadziła do gwałtownego rozwoju, istniejącego od I w. n.e., systemu kolonatukolonatu. Od III w. dołączali do niego także wolni chłopi, którzy w obliczu różnych zagrożeń oddawali się pod opiekę możnych, w zamian przekazując latyfundystom własną ziemię (i otrzymując ją w dzierżawę już na zasadzie kolonatu). W IV w. cesarz KonstantynKonstantyn zakazał opuszczania ziemi przez kolonów. Ta decyzja oznaczała faktyczne zredukowanie ich statusu do statusu niewolników. W przyszłości system ten stał się podstawą procesu feudalizacji.
Do mieszkańców prowincji:Jeśli się znajdzie u kogokolwiek kolonus do kogo innego należący, to przetrzymujący go winien nie tylko odstawić go do miejsca jego pochodzenia, ale i zapłacić za niego wszystkie daniny za czas, jaki u niego przebywał. Samych zaś kolonów, którzy próbują ucieczki, należy okuć w kajdany jak niewolników, aby ich zmusić do spełniania swoich obowiązków.
Dan 30 października 332 roku.Źródło: Cesarz Konstantyn, Do mieszkańców prowincji:. Cytat za: Kodeks Teodozjański V 9. 1; tekst dostępny online: artykuł Rozkład i upadek Cesarstwa Rzymskiego, kielakowie.pl .
Latyfundia dążyły do samowystarczalności, np. zatrudniały własnych rzemieślników. W wyniku tego kurczył się rynek zbytu dla rzemieślników pracujących w miastach i spadały ich dochody. Przyczyniało się to również do osłabiania kolejnej gałęzi gospodarki, czyli handlu, co prowadziło do kryzysu miast. Rzymskie miasta dodatkowo odczuwały negatywne skutki najazdów barbarzyńców oraz nakładanych przez władców podatków, które rujnowały ich mieszkańców. Podobnie jak w przypadku rolnictwa w handlu pojawiło się zjawisko inflacji, a psucie monety i utrata jej wartości skutkowały podnoszeniem cen. Wszystkie te czynniki przełożyły się na wzrost popularności wymiany towarowej.
Rosnące znaczenie armii rzymskiej i jednoczesny jej kryzys
W sytuacji zagrożenia granic cesarstwa i walk wewnętrznych rosło znaczenie armii rzymskiej, zwłaszcza jej dowódców, którzy zaczęli odgrywać coraz większą rolę, również polityczną. Do tej pory armia była lojalna wobec cesarzy; odgrywała większą rolę tylko w okresie stosunkowo rzadkich wojen domowych, zwłaszcza jeśli władca nie pozostawił odpowiedniego następcy zdolnego do sprawowania władzy. Od III w. to wojsko decydowało o tym, kto zasiądzie na tronie cesarskim, niejednokrotnie wybierając na cesarzy swoich wodzów.
Armia, która nieraz angażowała się w konflikty o władzę, przestała dbać o bezpieczeństwo granic. W obliczu rosnącej presji barbarzyńców i jednoczesnego spadku liczby żołnierzy władze imperium zmuszone były do korzystania z pomocy samych barbarzyńców. Rozpoczął się tzw. proces barbaryzacji armiibarbaryzacji armii, który nasilił się szczególnie w IV i V w.
Częste uzurpacje, czyli nielegalne przejmowanie władzy, nierzadko w drodze przewrotu wojskowego, osłabiały władzę cesarza i podważały jego autorytet. W latach 235–284 trwał okres anarchii, a w prowincjach wzmagały się separatyzmy, zagrażając jedności kulturowej i politycznej cesarstwa. Coraz większą rolę na dworze odgrywała gwardia pretoriańskagwardia pretoriańska, która niejednokrotnie obalała cesarzy i osadzała na tronie nowych.
Wybór pierwszego barbarzyńcy na tron cesarskiPochodził Maksyminus z jakiejś wsi w głębokiej Tracji, z mieszanego małżeństwa barbarzyńskiego; jako chłopiec pasał bydło, a kiedy doszedł do rozkwitu młodości, ze względu na wzrost potężny i siły zaciągnięty został do jazdy. Że zaś mu szczęście sprzyjało, przeszedł szybko przez wszystkie stopnie żołnierskie, aż powierzono mu komendę obozu, a nawet zarząd prowincji. […] Pozyskał sobie wielką życzliwość żołnierzy, nie tylko ucząc ich czego należy, ale i sam dając wzór we wszystkich pracach, tak że nie tylko byli jego uczniami, ale i wielbicielami i naśladowcami jego męstwa. Ponadto pozyskał ich darami i różnymi odznaczeniami. Stąd młodzieńcy, między którymi największa część pochodziła głównie z Panonii, zachwycali się męstwem Maksyminusa.
Źródło: Wybór pierwszego barbarzyńcy na tron cesarski. Cytat za: Herodjan VI 8, 1-4, 9, 5-6 [w:] Teksty źródłowe do nauki historji w szkole średniej, zeszyt nr 11, Kraków, 1929.
Wyjaśnij, jakie jest współczesne znaczenie słowa „pretorianin”.
Władcy nie byli w stanie zapanować nad bardzo rozległym terytorium, które rozciągało się od Brytanii do Egiptu i od Hiszpanii do Syrii. Cesarz DioklecjanDioklecjan, który objął władzę w 284 r., wprowadził tzw. tetrarchiętetrarchię, czyli współrządy czterech władców: dwóch cesarzy i dwóch augustów.
Ponieważ zatem ciążył dotkliwie nawał wojen, […] więc podzielili państwo na 4 części w ten sposób, że Konstancjusz otrzymał obszar Galii za Alpami, Herkuliusz Afrykę i Italię, Galeriusz Ilirykum aż do cieśniny pontyjskiej, a resztę (tzn. Wschód) Dioklecjan.
Cytat za: A. Paner, J. Iluk, Na tabliczce, papirusie i pergaminie, Koszalin 1997, s. 119.
Na krótką metę poprawiło to sytuację w państwie. Jednak z czasem przyniosło skutki odwrotne do zamierzonych. Zmniejszyła się zarówno rola Rzymu jako ośrodka władzy, jak i cesarza oraz senatu. Powstały nowe rezydencje cesarskie w innych miastach imperium: w Mediolanie, Trewirze, Nikomedii (obecnie Izmit w Turcji) czy Sirmium (obecnie Sremska Mitrovica w Serbii).
Podział Cesarstwa Rzymskiego
Przeniesienie stolicy do Konstantynopola, założonego przez Konstantyna Wielkiego w miejscu dawnej greckiej kolonii Bizancjum, ostatecznie przesunęło centrum władzy na wschód. Po śmierci Konstantyna Wielkiego powstał zwyczaj współrządów dwóch cesarzy: jeden rezydował w Rzymie, a drugi w Konstantynopolu. Ostateczny podział cesarstwa na dwie części nastąpił w 395 r., po śmierci Teodozjusza WielkiegoTeodozjusza Wielkiego. Rządy objęli po nim synowie: Arkadiusz na wschodzie, a Honoriusz na zachodzie.
Zamiarem Teodozjusza, podobnie jak Dioklecjana, było usprawnienie administrowania państwem. Jednak faktycznie powstały dwa państwa: cesarstwo zachodnie ze stolicą w Rzymie i cesarstwo wschodnie ze stolicą w Konstantynopolu. Z czasem pogłębiały się różnice między obiema częściami imperium. Na zachodzie przewagę miała zromanizowana ludność, zakorzeniona w tradycji łacińskiej. Wschód zdominowała tradycja i kultura helleńska. Dominującym językiem na zachodzie była łacina, a na wschodzie greka. Odmiennie również wyglądała sytuacja gospodarcza w obu państwach. Na zachodzie pogłębiał się kryzys gospodarczy, upadały miasta, na wschodzie natomiast nastąpił wyraźny rozwój gospodarki, oparty na handlu i rozwijających się miastach.
Słownik
(z łac. colonatus – stan chłopski, od colonus – rolnik‑dzierżawca, od colere – uprawiać (ziemię)) system eksploatacji ziemi, który wykształcił się w I w. w Cesarstwie Rzymskim; kolonowie w zamian za otrzymaną ziemię oraz inwentarz byli zobowiązani do uiszczania czynszu w naturze lub pieniądzu
w okresie republiki formacja chroniąca dowódcę armii, a w okresie cesarstwa przyboczna straż władcy; pretorianie towarzyszyli mu w wyprawach wojennych; formacja miała elitarny charakter; początkowo służyli w niej mieszkańcy Rzymu, a później innych prowincji; często decydowała o wyborze nowego władcy; ostatecznie rozwiązana przez cesarza Konstantyna, co było karą za poparcie jego konkurenta do tronu
proces, który polegał na wcielaniu do armii żołnierzy oraz powierzaniu wysokich stopni oficerskich dowódcom germańskim; w efekcie żołnierze coraz mniej czuli się związani z państwem rzymskim i jego obroną przed zagrożeniami zewnętrznymi, a bardziej z wodzami i związkami plemiennymi, z których się wywodzili
(z łac. latifundium – wielka posiadłość ziemska, od latus – rozległy, szeroki + fundus – posiadłość ziemska) wielkie majątki ziemskie w starożytnym Rzymie; pierwsze powstały w okresie republiki, w okresie cesarstwa rozpowszechniły się zwłaszcza w prowincjach; początkowo oparte były na pracy niewolników, później na kolonach
(z gr. tetra- – cztero-, czwór- + arche – władza) czwórwładza, rządy czterech
Słowa kluczowe
tetrarchia, kolonat, podział cesarstwa rzymskiego, cesarstwo zachodniorzymskie, cesarstwo wschodniorzymskie, Konstantynopol, Teodozjusz Wielki, starożytność, starożytny Rzym, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk
Bibliografia:
M. Grant, Krótka historia cywilizacji klasycznej, tłum. M. Michowski, A. Mikicka, Poznań 1998.
Wielka Historia Świata, t. 3, Świat okresu cywilizacji klasycznych, pod red. A. Krawczuka, Kraków 2005.
A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2010.
Cywilizacje starożytne. Przewodnik encyklopedyczny, pod red. A. Cotterella, Łódź 1996.
M. Jaczynowska, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1986.
T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2007.
B. Zientara, Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 1994.
G. Chomicki, S. Sprawski, Starożytność. Teksty źródłowe komentarze i zagadnienia do historii w szkole średniej, Kraków 1999.
A. Paner, J. Iluk, Na tabliczce, papirusie i pergaminie. Źródła historyczne dla uczniów szkoły średniej. Starożytność, średniowiecze, Koszalin 1997.