Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Poetka z pokolenia pryszczatych

RBUZWxS50TIze1
Wisława Szymborska w Krakowie w 2010 r.
Źródło: Jacek Turczyk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Wisława Szymborska (1923‑2012) była nie tylko poetką, ale także krytyczką literacką oraz autorką felietonów i esejów. Od 1929 roku mieszkała w Krakowie i z nim związała swoje życie. Przed wojną Szymborska ukończyła Gimnazjum Sióstr Urszulanek, a podczas wojny kontynuowała naukę na tajnych kompletach, czyli zajęciach nielegalnie organizowanych dla uczniów i studentów. By uniknąć wywiezienia na roboty do Rzeszy, pracowała jako urzędniczka na kolei. Tuż po wojnie rozpoczęła studia polonistyczne, następnie przeniosła się na socjologię, ale ostatecznie, z powodu trudnej sytuacji finansowej, nie udało jej się ukończyć studiów.
Zaliczono ją do tzw. pokolenia pryszczatych, czyli twórców, którzy w latach 40. i 50. XX wieku tworzyli w duchu poetyki realizmu socjalistycznego, narzuconej przez ówczesne władze. Bardzo często wypominano Szymborskiej przynależność do tej grupy.                                                                Ilościowo dorobek literacki poetki można by uznać za skromny, bo liczy jedynie około 350 wierszy, ale jest on niezwykle dopracowany. Charakteryzuje się precyzją wyrażania i troską o poetyckie szczegóły, jednak najważniejszą cechą tej poezji jest poczucie humoru i ironiaironiaironia.

Kontekst społeczno‑polityczny

R1H88rEJz2LIl1Dłoń trzymająca młot nawiązuje do komunistycznej idei dyktatury proletariatu, czyli ludowładztwa (rządy robotników).
Dłoń trzymająca młot nawiązuje do komunistycznej idei dyktatury proletariatu, czyli ludowładztwa (rządy robotników).
Źródło: domena publiczna.

Wiersz UtopiautopiaUtopia po raz pierwszy został opublikowany w zbiorze Wielka liczba (1976). Rok ukazania się tekstu nie jest bez znaczenia. Od zakończenia II wojny światowej do 1989 roku Polska znajdowała się w obszarze politycznych wpływów ZSRR i była państwem komunistycznym. Dekada 1970‑1980 to rządy Edwarda Gierka, pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). W gospodarce sformułowano wówczas „strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego”, finansowaną przez kosztowne kredyty zagraniczne. Okres ten uznaje się za relatywnie liberalny (w porównaniu np. z czasami stalinizmu).

Kontekst filozoficzny

Utopia to projekt państwa idealnego, w którym podstawowe wartości to równość, sprawiedliwość i solidarność. Pierwsze koncepcje takiej idealnej organizacji państwowości powstały już w starożytności. Najsłynniejszą jest ta zawarta w Państwie Platona. Natomiast sam termin „utopia” powstał w XVI wieku. W 1516 roku Tomasz Morus stworzył esej o tym tytule i przedstawił w nim idealne społeczeństwo na fikcyjnej wyspie. Przyjmuje się dwie koncepcje genezy leksemu „utopia”: gr. – „nie” lub éu – „dobry”, tópos – „miejsce”, czyli „miejsce, którego nie ma” lub „dobre miejsce”. Koncepcje utopii upowszechniły się w XVII wieku.

Utopia Tomasza Morusa to państwo idealne. Organizacja społeczeństwa jest prosta: wszyscy muszą pracować, żyją według takich samych zasad, noszą podobne ubrania i spożywają te same posiłki. Naczelną zasadą społeczną jest skromność - podstawa moralności. Utiopianie są wolnymi ludźmi, żyją w demokracji i nie znają pieniądza. Tak opisuje idealne państwo Tomasz Morus:

Tomasz Morus Utopia
ROutgn6dgHKZg1
Wyspa Utopia. Drzeworyt z pierwszej edycji dzieła o tym samym tytule, Louvain 1516.
Źródło: domena publiczna.

Wyspa Utopia ciągnie się w pasie środkowym, najszerszym, na dwieście tysięcy kroków; znaczna jej część niewiele jest węższa i od środka stopniowo zwęża się ku punktom końcowym. Kształt całej wyspy przypomina ćwiartkę księżyca [...]. Ten wielki jakby basen wypełnia woda morska, lecz ponieważ otaczające go półkolem wybrzeże stanowi dobrą osłonę od wiatrów, przeto te masy wód robią wrażenie raczej spokojnego jeziora niż rozhukanego morza. Całe to wgłębienie tworzy z tej strony wyspy jakby jeden rozległy port i umożliwia okrętom przybijanie do brzegu w każdym punkcie, co jest bardzo dogodne dla mieszkańców. [...]

Pierwotnie nazywała się ona Abraksa, nową zaś nazwę otrzymała zwycięskiego zdobywcy Utopusa. Dzielny ten wojownik zaraz w pierwszej wyprawie opanował ów kraj i ludność jego nieokrzesaną i dziką doprowadził do takiego stanu cywilizacji i kultury, że dziś potomkowie jej przodują niemal wszystkim narodom. Kazał on przesmyk długości piętnastu tysięcy kroków odciąć w tym miejscu, gdzie Abraksa łączyła się z większym lądem; tak powstała wyspa. [...]

W Utopii są 54 przestronne i wspaniałe miasta. Mowa ich mieszkańców i obyczaje, urządzenia i prawa są zupełnie jednakowe. Wszystkie miasta założone są według jednego planu i takie same mają budynki, jeśli tylko pozwalają na to warunki miejscowe. Najmniejsza odległość między miastami wynosi 24000 kroków, największa zaś wymaga jednego dnia drogi pieszej. Corocznie z każdego miasta trzej starsi i doświadczeni obywatele udają się jako posłowie do miasta Amaurotum na obrady dotyczące wspólnych spraw całej wyspy. To miasto jest stolicą, ponieważ leżąc w środku kraju, najbardziej odpowiada wszystkim posłom.[...]

moru Źródło: Tomasz Morus, Utopia, tłum. K. Abgarowicz, Lublin 1993, s. 59–61.

Ustrój Utopii jest hierarchiczny. Na dole piramidy społecznej znajduje się rodzina. Obywateli reprezentują urzędnicy, którzy z kolei odpowiadają przed protofilarchami, a ci przed księciem. Proste, zrozumiałe prawa oraz tolerancja religijna zapewniają mieszkańcom wyspy pokój. Motyw idealnego państwa wielokrotnie reinterpretowano w kulturze. Uczyniła to m.in. Wisława Szymborska w swoim wierszu Utopia.

Słownik

ironia
ironia

(gr. eironeía - przestawienie, pozorowanie) sposób wypowiadania się oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego

liryka bezpośrednia
liryka bezpośrednia

liryka, w której podmiot liryczny wyraża swoje przeżycia

liryka pośrednia
liryka pośrednia

liryka, w której podmiot liryczny jest ukryty za konstrukcją świata przedstawionego lub za bezosobową refleksją

strofoida
strofoida

zespół wersów graficznie wyodrębniony w tekście utworu poetyckiego

teza interpretacyjna
teza interpretacyjna

twierdzenie dotyczące sensów tekstu, które są udowadniane w toku dalszej analizy i interpretacji

topos
topos

stały motyw, temat utrwalony w literaturze i będący dowodem ciągłości kulturowej

utopia
utopia
  1. zamiar niemożliwy do urzeczywistnienia

  2. ideał społeczeństwa szczęśliwego; też: ideologia postulująca stworzenie takiego społeczeństwa

  3. gatunek dydaktycznej literatury fantastycznej przedstawiający życie idealnej społeczności