Anzelm z Canterbury

R2tDp5k3YgK3T

Obraz przedstawia portret starszego mężczyzny. Ukazany jest jego prawy profil. Mężczyzna jest lekko łysiejący. Jego włosy są siwe. Sięgają ramion. Na twarzy mężczyzny widoczne są liczne zmarszczki. Nos mężczyzny jest długi, lekko haczykowaty. Mężczyzna ma kilkudniowy zarost. Na ramionach mężczyzny spoczywa peleryna. Jest od spodu podbita futrem.

Wprowadzając czytelnika do swojego dowodu, Anzelm pisze:

Do poznania potrzebna jest i wiara i rozum, ale ich rola nie jest bynajmniej równorzędna. Akt wiary – zdaniem Anzelma – poprzedza jakiekolwiek dociekanie, które w gruncie rzeczy powinno jedynie potwierdzić i wyjaśnić w racjonalnym porządku to, co jest już – jako prawdziwe – dane człowiekowi w wierze. Z punktu widzenia średniowiecznego filozofa dowód nie jest suwerennym tworem poznającego umysłu. To raczej wiara jest koniecznym warunkiem dowodu i umożliwia jego skonstruowanie. Anzelm zamyka ten pogląd w formule fides quaerens intellectum (wiara poszukująca zrozumienia), która będzie należeć do kanonicznych zasad scholastykischolastykascholastyki.

Dowód Anzelma oparty jest o inne jeszcze założenia dotyczące procesu poznania. Za nurtem  platońsko‑augustyńskim Anzelm przyjmuje stanowiska racjonalizmu epistemologicznego (aprioryzmu)racjonalizm epistemologiczny (aprioryzm)racjonalizmu epistemologicznego (aprioryzmu) i realizmu pojęciowegorealizm pojęciowyrealizmu pojęciowego.  Oznacza to, że według niego racjonalność ludzka jest pochodna wobec racjonalności świata, a temu, co się pojawia w myśli, czyli pojęciom, odpowiadają realnie istniejące byty.

Spójrzmy teraz na sam dowód:

Widzimy, że dowód jest oparty na sformułowaniu „to, ponad co nic większego nie może być pomyślane”. Należy zgodzić się z Anzelmem, że takie sformułowanie każdy może mieć w intelekcie. Anzelm idzie jednak dalej – analiza sformułowania doprowadza według niego do koniecznego wniosku o realnym istnieniu przedmiotu tego sformułowania, czyli w terminologii religijnej – Boga. Jeżeli bowiem byłoby tak, że temu, ponad co nic większego nie może być pomyślane, odjęlibyśmy realne istnienie, to moglibyśmy pomyśleć to samo, tylko istniejące, czyli większe. Myśląc tak, uwikłalibyśmy się w sprzeczność. Jeśli chcemy sprzeczności uniknąć, to musimy przyjąć, że temu, ponad co nic większego nie może być pomyślane, realne istnienie koniecznie przysługuje.

Dowód Anzelma skonstruowany jest logicznie, co nie znaczy, że w pełni przekonująco. Główna kontrowersja wokół niego dotyczy tego, czy można orzec o istnieniu lub nieistnieniu czegoś na podstawie analizy znaczenia pojęć. Dowód Anzelma jest aprioryczny, odwołuje się bowiem wyłącznie do treści zawartych w umyśle  i z ich analizy wyprowadza wniosek dotyczący istnienia czegoś w rzeczywistości. Jest to możliwe w świetle wspomnianych wyżej stanowisk (aprioryzmu i realizmu pojęciowego), ale przecież nie są to stanowiska bezapelacyjnie przyjęte w filozofii. Dla wielu, zaś aktualnie dla większości filozofów, orzekanie o istnieniu bądź nieistnieniu jest możliwe jedynie na podstawie doświadczenia, czyli aposteriorycznieaposterioryzmaposteriorycznie.

Kontrowersji wokół dowodu ontologicznego było oczywiście więcej i nie sposób wszystkich przytoczyć. Tytułem przykładu zapytajmy (za I. Kantem), czy o istnieniu należy mówić tak, jak o własności (cesze) rzeczy? Kwadrat ma koniecznie cztery boki, ale z tego nie wynika, że jakiś kwadrat istnieje, a gdyby istniał, nie zmieniałoby to jego własności. Nie należy więc mieszać pytania o własności i pytania o istnienie. Inna wątpliwość - Anzelm zakłada, że istnienie w rzeczywistości jest czymś doskonalszym niż istnienie w intelekcie i dlatego koniecznie przysługuje temu, co największe (najdoskonalsze). A gdyby spróbować spojrzeć inaczej – wychodząc od tezy, że istnienie realne jest raczej „obciążeniem”, czymś negatywnym, czymś, co niweczy doskonałość? W czym istnienie jest lepsze od nieistnienia?  

Nie można wykluczyć, że sam Anzelm dziwiłby się tym kontrowersjom. Dla niego punktem wyjścia była przesądzona w akcie wiary oczywistość istnienia Boga i nie można, jego zdaniem, w ogóle pomyśleć Boga jako nieistniejącego. Jeżeli myślimy go, to jako oczywiście realnie istniejącego, zaś dowód nam tę oczywistość rozjaśnia i doprowadza do pełni. Można rzec, iż dowód Anzelma czerpie swoją powagę z aktu wiary. Anzelm raczej obruszyłby się na to, że podobno jego dowód został nazwany przez Artura Schopenhauera „uroczym żartem”.

R1FV1Mh4Xo8RZ

Zdjęcie przedstawia fragment kosmosu. Widać na nim po prawej stronie fragment globu ziemskiego. W oddali widać inną planetę.

Oba dowody są konstruktami oryginalnymi, co nie przeszkadza temu, że  są w nich widoczne ramy tradycji, do których nawiązują obaj autorzy. Jako takie dowody są świadectwami asymilacji systemów filozofii starożytnej do późniejszej kultury Europy.

Słownik