Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
bg‑green

Wysłuchaj opowieści profesora Dariusza Dybka lub przeczytaj tekst o archaizmach w Bogurodzicy.

Rup2RRDbOpAJ3
Film pod tytułem Bogurodzica.

Kiedy powstała Bogurodzica?

1

Badacze literatury wciąż spierają się o czas powstania Bogurodzicy. Wprawdzie dawno już odrzucono teorię, zgodnie z którą najstarszą polską pieśń ułożył św. Wojciech (zmarły w 997 r.)Indeks górny 111 Indeks górny koniec, ale językoznawcy nie wykluczają, że utwór pochodzi z XI stulecia. Znawcy historii literatury przesuwają domniemany moment napisania tekstu na okres późniejszy, wskazując, że mógł powstać nawet w XIV w. Jednak najczęściej za czas powstania dzieła przyjmuje się połowę XIII stulecia.

RyQSHTbRrK6MX1
Karta z najstarszym znanym zapisem nutowym i tekstem Bogurodzicy – dokonała go anonimowa osoba na wklejce zbioru kazań ks. Macieja z Grochowa
Źródło: domena publiczna.

Na przechowywanej dziś w krakowskiej Bibliotece Jagiellońskiej karcie ze zbioru kazań znalazł się spisany około 1408 r. najstarszy znany nam przekaz Bogurodzicy. Zawiera dwie najstarsze zwrotki o następującej treści:

Bogurodzica

Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja,
U twego Syna Gospodzina matko zwolena, Maryja!
Zyszczy nam, spu[ś]ci nam.
Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, bożycze,
Usłysz głosy, napełń myśli człowiecze.
Słysz modlitwę, jąż nosimy,
A dać raczy, jegoż prosimy:
A na świecie zbożny pobyt,
Po żywocie ra[j]ski przebyt.
Kyrieleison.

pol1 Źródło: Bogurodzica, [w:] Wojciech Ryszard Rzepka, Wiesław Wydra, Chrestomatia staropolska. Teksty do 1543 roku, Wrocław 1984, s. 135.

Bogurodzica w kronice Jana Długosza

Jan Długosz w napisanych po łacinie Rocznikach czyli Kronikach Królestwa Polskiego (Annales) kilka razy wspomina o wykonywaniu Bogurodzicy przez polskie wojsko podczas różnych walk. Pierwszą z nich miała być bitwa pod Grunwaldem (z ok. 1410 r. pochodzą najstarsze odpisy pieśni), później bitwa pod Nakłem (1431) i Wiłkomierzem (1435). Choć współcześni nam historycy podają w wątpliwość twierdzenie, że cała polska armia śpiewała ten utwór, to spora liczba odpisów, a także fakt, że do dwóch strof dzieła dopisywano dalsze zwrotki – potwierdzają, iż Bogurodzica miała specjalny status i traktowano ją jak hymn Polaków.

R16O5vYgwRR071
Jan Matejko namalował w latach 1872‒1978 najsłynniejszy obraz poświęcony bitwie pod Grunwaldem. Liczące ponad 40 m2 dzieło znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie
Źródło: domena publiczna.

Dlaczego zmieniano tekst Bogurodzicy?

Fabian Birkowski

Długosz nie podał tekstu pieśni. Znaleźć go można natomiast w kilku średniowiecznych rękopisach oraz kilkunastu drukach pochodzących z XVI i XVII w. Kiedy porównamy ich treść, dostrzeżemy wyraźne różnice: dopisano kolejne zwrotki, ale także – co ważniejsze – zmieniono treść dwóch pierwszych strof. Świadczy to o tym, że z czasem niektóre słowa użyte w pieśni wychodziły z użycia, stając się nieczytelne dla nowych pokoleń. Dlatego usuwano archaizmyarchaizmarchaizmy, a w ich miejsce wstawiano słowa mające przywrócić sens Bogurodzicy, traktowanej jako hymn narodowy.

Dowodzi tego przekaz zawarty w kazaniu zatytułowanym Bogarodzica abo kazanie obozowe na dzień Nawiedzenia Panny Maryi autorstwa jednego z najważniejszych polskich kaznodziejów przełomu XVI i XVII w. – Fabiana BirkowskiegoFabian BirkowskiFabiana Birkowskiego.

1

Bogurodzica dziewica, 
Bogiem sławiena 
Maryja, 
U twego Syna 
Gospodzina matko zwolena, 
Maryja! 
Zyszczy nam, spu[ś]ci nam. 
Kyrieleison.

Twego dziela Krzciciela, bożycze, Usłysz głosy, 
napełń myśli człowiecze. 
Słysz modlitwę, jąż nosimy, 
A dać raczy, jegoż prosimy:

A na świecie zbożny pobyt, 
Po żywocie ra[j]ski przebyt. Kyrieleison.

Indeks dolny Źródło: Bogurodzica, [w:] Wiesław Wydra, Wojciech R. Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do 1543 roku, Wrocław 1984, s. 235. Indeks dolny koniec

1

Bogarodzica dziewica, 
Bogiem wsławiona 
Maryja. 
U twego syna 
hospodyna, matko zwolona 
Maryja. 
Zyszczy nam, spust winam
Kyrie elejson,

twego syna Krzeiciela. 
Zbożny czas, usłysz głosy. 
Napełni myśli człowiecze, 
słysz modlitwy, jenże cię prosimy.

Daj na świecie zbożny pobyt;
po żywocie rajski przebyt, 
Kyrie elejson.

Indeks dolny Źródło: Fabian Birkowski, Bogarodzica abo kazanie obozowe na dzień Nawiedzenia Panny Maryi, [w:] Kazania w kulturze polskiej. Edycje kolekcji tematycznych, t. 1: Kazania maryjne, wyd. i oprac. Roman Mazurkiewicz, Kazimierz Panuś, Kraków 2014, s. 180‒182. Indeks dolny koniec

*Indeks dolny Powyżej zamieszczono obok siebie dwie różniące się wersje Bogurodzicy. Indeks dolny koniec

Kim jest „bożyc”?

Dużo problemów nastręczało słowo „bożycze”, użyte przez nieznanego autora Bogurodzicy w pierwszym wersie drugiej zwrotki: Twego dziela Krzciciela, bożycze. Niewiedza na temat znaczenia tego wyrazu przyczyniła się do licznych prób zastąpienia go innymi. Pojawiały się więc w tym miejscu inne słowa lub wyrażenia, np. „bożyciel”, „zbożnica”, „bożyde” czy „zbożny czas”. Badania językoznawców wykazały natomiast, że „bożycze” to wołacz w liczbie pojedynczej (tak jak „chłopcze” czy „ojcze”), który w mianowniku ma formę „bożyc”. Końcówkę -yc, -ic w dawnej polskiej polszczyźnie stosowano m.in. jako informację, że ktoś jest czyimś synem. Boż+yc to zatem: Boży syn. Ale tego nasi przodkowie żyjący w XVI stuleciu nie wiedzieli.

Co to znaczy „dziela”?

Wśród najtrudniejszych do zrozumienia słów Bogurodzicy z pewnością znajduje się również wyraz „dziela” (w pierwszym wersie drugiej zwrotki). Nie przypadkiem już na początku XVI w. wstawiano w tym miejscu wyraz „syna”. Po zmianie wers stawał się właściwe pozbawiony sensu (bo wynikałoby z niego, że syn Maryi i Chrzciciel to ta sama osoba), ale przynajmniej pozbywano się fragmentu, którego nie rozumiano. Dziś wiemy, że w tekście pieśni owo „dziela” powinno pozostać. Wiemy też, że ma ono korzenie staro‑cerkiewno‑słowiańskie i pierwotnie brzmiało: „dělja”, co oznacza po prostu „dla”. Ci, którzy zmieniali w tekście wyraz, nie mieli też świadomości, że nietypowy w XVI stuleciu szyk: „Twego dziela” / „Twego dla” (a więc: dla Twego) w polszczyźnie średniowiecznej był poprawny.

Typy archaizmów

Zaznaczenie różnic między tekstem Bogurodzicy z początków XV w. i tym z późniejszego okresu miało nie tylko uzmysłowić, że nasi przodkowie miewali kłopoty ze zrozumieniem pewnych fragmentów pieśni, ale też wykazać, że nie są to różnice tego samego typu: część z nich dotyczy tylko brzmienia, część – budowy słów, wreszcie część – znaczenia całego wyrazu. Archaizmy występują na wszystkich poziomach języka: fonetycznym, słowotwórczym, fleksyjnym, leksykalnym, semantycznym, frazeologicznym, składniowym, powstają też w wyniku zmiany wartości stylistycznych.

W związku z tym możemy rozróżnić następujące typy archaizmów:

Nazwa typu

Wyjaśnienie

Przykłady

Współczesne znaczenie

fonetyczny

wyraz współczesny różni się od archaizmu tylko brzmieniem, np. jedną głoską

sierce

uźrzeć

serce

ujrzeć

słowotwórczy

wyraz utworzony za pomocą formantów (przedrostków lub przyrostków) już nieużywanych

zbrodzień

inszy

zbrodniarz

inny

słownikowy (leksykalny)

wyraz, który w całości wyszedł z użytku

panosza

hawiesz

giermek

górnik

fleksyjny

wyraz odmieniający się inaczej niż współcześnie, słowo mające inną końcówkę, niż obecnie

chłopy

zrobim

chłopi

zrobimy

frazeologiczny

związek frazeologiczny, który nadal może być zrozumiały (np. mówić bez ogródek, wziąć na spytki, leżeć na wznak), ale w jego skład wchodzą archaizmy utrudniające ustalenie źródła tego związku wyrazów

mieć coś po plecu

uczynić zadość

mieć odpowiednią rzecz

robić tyle, ile trzeba; zaspokoić

składniowy

archaizm składający się z dwóch lub większej liczby wyrazów, których zestawienie (np. szyk) jest inne niż w języku współczesnym, albo mający formę takich spójników jak: azali (aza+li), gwoli (g+woli)

zginął mieczem

azaż

zginął od miecza

czy

semantyczny (znaczeniowy)

wyraz występuje w języku współczesnym, ale ma nowe znaczenie

grzywna

konsystencja

naszyjnik

postój wojska

Słownik

archaizm
archaizm

(gr. archē – początek; gr. archaíos – dawny) wyraz (lub ich grupa) nieużywany współcześnie w dawnej formie językowej

archaizacja
archaizacja

(gr. archē – początek; gr. archaíos – dawny) jedna z odmian stylizacji językowej, polegająca na wprowadzeniu do tekstu archaizmów lub słów naśladujących język dawnych epok

manuskrypt
manuskrypt

(łac. liber manu scriptum) księga napisana ręcznie, rękopis