Wiatr to żywioł o ogromnej sile oddziaływania. Podobnie jak inne czynniki zewnętrzne, nie tylko buduje czy transportuje, ale także niszczy. Rozmiary tej działalności zależą od siły, częstotliwości zmian kierunku podmuchów  i - przede wszystkim – od rodzaju podłoża. Największe skutki działalności wiatru występują w strefie klimatu suchego, półsuchego oraz skrajnie zimnego, a więc w obszarach, gdzie nie ma szaty roślinnej. Są to tereny pustynne i półpustynne oraz skaliste wzniesienia wystające ponad granicę wiecznego śniegu. W obszarach pustynnych i półpustynnych działalność niszczącą wiatru hamują jedynie skorupy pustynne (żelaziste, wapienne, solne i pylaste) oraz bruk pustynny, który złożony jest z grubych okruchów. Wraz z nasileniem wiatru materiał bywa odrywany, przesuwany, toczony, unoszony lub zawieszony. Już przy bardzo słabym wietrze zostaje uniesiony pył. Do uniesienia piasków są potrzebne wiatry o większej prędkości.

Na schemacie poniżej przedstawiono procesy transportu i przenoszenia cząstek piasku, do których należą:

• trakcja – toczenie i/lub ślizganie ziaren po dnie,

• saltacja – skakanie ziaren po torach balistycznych na wysokość rzędu kilku średnic ziarna (główne znaczenie w transporcie eolicznym). Jeżeli przeskokom ziaren towarzyszy ich chwilowe unoszenie ponad dnem to mamy wówczas do czynienia z tzw. unoszeniem przerywanym (unoszeniem nieciągłym),

• suspensja – unoszenie ciągłe w zawiesinie (por. Visher 1969).

Niszcząca działalność wiatru może przejawiać się jako deflacja, czyli wywiewanie. Nie należy jednak tej działalności wiatru utożsamiać z jednorazowym epizodem, jakim może być na przykład zerwanie dachu z domu. Kluczowa jest tutaj długotrwałość procesu. Kiedy wiatr uderza o powierzchnię luźnych skał takich jak piasek lub pyły, może porwać ich cząsteczki mineralne. Wywiewanie cząstek mineralnych to właśnie deflacja. Procesy deflacyjne powodują obniżenie powierzchni terenu, odsłaniając jednocześnie niezwietrzałą jeszcze, litą skałę.  Wyróżniamy takie formy deflacji jak misy deflacyjne, ostańce deflacyjne, bruk deflacyjny, rynny deflacyjne oraz korazja.

Bruk deflacyjny (pustynny)

RbGHUJtZRKjeb

Zdjęcie przedstawia surowy krajobraz pozbawiony roślinności. Na pierwszym planie jest płaski teren z krętą ścieżką, po której jadą rowerzyści. Powierzchnia terenu charakteryzuje się wystającymi, niewielkich rozmiarów skałami, kamieniami. Gleba ma kolor brązowy. W oddali są wzniesienia.

Pozostałe na miejscu większe okruchy skalne noszą nazwę bruku pustynnego. Jest to pokrywa zbudowana z oszlifowanych okruchów o średnicy powyżej 1 centymetra. Okruchy te leżą na osadach pylastych lub piaszczystych. Forma ta powstaje na terenach zbudowanych z różnoziarnistych skał. Dzieje się to na skutek wywiewania drobniejszego materiału. Pył i piasek, które są zbyt ciężkie, by mogły zostać transportowane przez wiatr, pozostają na miejscu. Wywiewanie na pustyniach zachodzi szczególnie intensywnie podczas tzw. burz pyłowych bądź burz piaskowych. W ich konsekwencji miliony ton pyłu i piasku przenoszone są na odległości tysięcy kilometrów. W taki sposób pyły z Azji Środkowej przedostają się na dno Oceanu Spokojnego, a pyły saharyjskie nie tylko docierają do wybrzeży Ameryki Południowej, ale także spotykane są na Grenlandii czy Antarktydzie. Wywiewanie występuje także na obszarze Polski, kiedy to późną jesienią i zimą na polach ornych nie występuje roślinność. Szkody wywołane w ten sposób są znaczne, ponieważ wiatr porywa najżyźniejsze cząstki gleby razem z zawartą w nich materią organiczną. Jeżeli proces ten występuje rokrocznie, może doprowadzić do całkowitego wyjałowienia gleby.

Pustynie kamieniste i żwirowe

ROBSycJi3Ckts

Zdjęcie przedstawia fragment piaszczystego terenu o niewielkim nachyleniu. Na piasku po lewej stronie zdjęcia są niewielkie kamienie. Po prawej stronie na piasku leżą duże kamienie. Kamienie są okrągłe, owalne, bez ostrych krawędzi.

Na obszarach suchych deflacja przyczynia się do tworzenia się pustyń kamienistych (hamada) bądź żwirowych (serirserirserir, regregreg, gibbergibbergibber).

Rynny deflacyjne

Zagłębienia terenu powstałe w miejscu wywianego materiału - ma ono długość do 1 km i głębokość do 15 m.

R1b3Sb9Be1f1K

Zdjęcie przedstawia pustynię. Pustynia jest pagórkowata. Powierzchnia piasku ma bruzdy przypominające fale. Nad pustynią niebo jest bezchmurne.

Misy deflacyjne

Są to wklęsłe formy o długości do kilkunastu kilometrów i głębokości do kilkudziesięciu metrów. Obszar misy deflacyjnej znajduje się często na tyłach ruchomej wydmy. Jeżeli misa osiągnie poziom wód gruntowych, to wokół wydm mogą powstać jeziora, obszary zabagnione lub wilgotne, a na pustyniach mogą się tworzyć oazy (jeżeli woda jest słodka) lub solniska/szotty (gdy woda jest silnie zmineralizowana). Jeśli forma deflacyjna znajduje się poniżej poziomu wód gruntowych, nosi wówczas nazwę depresji deflacyjnej. Największe misy deflacyjne znajdują się na afrykańskiej pustyni Namib i nazywane są polami deflacyjnymi. Mniejszymi formami są rynny deflacyjne mające długość do 1 kilometra i głębokość kilkunastu metrów. Formy te powstają w momencie, gdy wiatr wywiewa z podłoża luźny i mniej odporny materiał, tworząc zagłębienia o różnych kształtach i wymiarach.

R12YgojjRxWz0

Zdjęcie prezentuje piaszczyste, nieco obniżone miejsce, po którym chodzi człowiek. W tle, za piaszczystym terenem, rośnie gęsty las ciągnący się po horyzont. Niebo jest bezchmurne.

Niecki deflacyjne

Kiedy proces wywiewania zachodzi intensywnie, w podłożu mogą odsłonić się zwięzłe skały bądź poziom wodonośny. Na skutek tego procesu tworzą się rozległe zagłębienia, niekiedy są one wypełnione wodą lub pokryte roślinnością. Zagłębienia te nazywane są nieckami deflacyjnymi. Mniejsze formy tego typu występują pomiędzy ramionami wydm parabolicznych.

R1TvKr5XxgmId

Zdjęcie wykonane z góry przedstawia piaszczysty teren z podłużnym jeziorem pośrodku fotografii. Z jeziora wypływa rzeka. Brzeg jeziora bardzo blisko wody jest porośnięty roślinnością.

Kieszenie i jamy skalne

W skałach litych na skutek nierównomiernego wietrzenia i wywiewania zwietrzeliny mogą tworzyć się także kieszenie i jamy skalne. Formy te przybierają kształt kolistych zagłębień. Ze skał wywiewany jest luźny materiał, pozostawiając po sobie koliste bądź owalne pustki. Warunkiem powstawania form deflacyjnych jest odpowiednia budowa geologiczna podłoża. Formy tego typu można spotkać np. w Parku Narodowym Arches w Stanach Zjednoczonych.

RfUiG8ve9RrcX

Zdjęcie przedstawia fragment skalistego, niewysokiego wzniesienia z wejściem u jego podnóża. Na pierwszym planie rośnie sucha trawa.

Ostańce deflacyjne

W wyniku procesu deflacji mogą powstawać także wypukłe, piaszczyste pagóry o stromych stokach i płaskich szczytach pokrytych roślinnością lub jakimś innym, odporniejszym materiałem. Są to ostańce deflacyjne. Powstają one w wyniku nierównomiernego wywiewania materiału skalnego, gdyż fragmenty terenu chronione mogą być przez kępy roślinności bądź przez bardziej odporne skały, które niszczone są wolniej.

RINMsxsObfSBR

Zdjęcie przedstawia piaszczysty teren. Z piasku wystają niewysokie formy. Większość ich wierzchołków jest porośnięta kępkami trawy. Piaszczyste formy stoją od siebie w pewnej odległości.

Innym rodzajem niszczącej działalności wiatru jest korazja. Polega na tym, że niesione przez wiatr okruchy skalne (głównie piasek), uderzają o skałę, rysując ją, ścierając, polerując i drążąc. Najwięcej cząstek skalnych unoszonych jest przez wiatr tuż nad powierzchnią terenu. W tych rejonach proces korazji przebiega najintensywniej. Tak samo, jak w przypadku deflacji, i tu kluczowy jest czas oddziaływania i stały kierunek wiania wiatru. Powstają wówczas różne formy korazyjne.

R1DpBXgVLhfzz

Na zdjęciu jest niewysoka, pionowa skała z licznymi poprzecznymi żłobieniami. Przednia część podstawy skały nie jest osadzona na podłożu, tylko unosi się lekko do góry. Górna część skały wygląda tak, jakby była na niej położona. Wierzchołek skały jest płaski. Skała ma pomarańczowy kolor. W oddali widać inne podobne formacje skalne. Teren jest piaszczysty, porośnięty gdzieniegdzie niską roślinnością.

Wygłady eolityczne

Wygłady to powierzchnie skały litej, które zostają wygładzone przez drobny materiał skalny - piasek lub pył - szlifujący i polerujący powierzchnię przez bardzo długi okres czasu. W tych mocniej szlifowanych powstają zagłębienia, a w słabiej - garby.

RGA7UbVyXCHOb

Zdjęcie przedstawia formację skalną. Skała jest pomarańczowa, stosunkowo gładka, znajdują się w niej liczne otwory różnej wielkości. Skaliste zbocze zwieńczone jest pionową skalną ścianą z otworem w centralnym miejscu zdjęcia, przez który widać bezchmurne niebo. Skalna ściana ma liczne pionowe żłobienia.

Graniaki

Graniaki to kamienie, których powierzchnia jest oszlifowana wskutek korazji. Najpierw szlifowana jest jedna strona. Po zmianie ułożenia kamienia mogą powstawać następne oszlifowania. Są one oddzielone od siebie wyraźnymi krawędziami. Ilość ścian zależeć może o kierunku wiatru wiejącego w miejscu powstawania graniaka. Graniaki występują w strefie peryglacjalnej (na przedpolu lądolodu) oraz na pustyniach żwirowych i kamienistych.

Rb6hGjt1PzKLO

Zdjęcie przedstawia teren górski. Na pierwszym planie na płaskiej skale stoi duży głaz. Glaz z lewej strony jest okrągły, z prawej ma płaski bok. Z powierzchnią płaskiej skały głaz łączy niewiele punktów stycznych. Stoi na brzegu skały w taki sposób, jakby miał spaść w przepaść. Po prawej stronie zdjęcia leży kolejny głaz. W tle wzniesienia o łagodnych stokach porośniętych roślinnością.

Grzyby skalne

Formy skalne w kształcie grzyba. Zostały intensywnie zniszczone u swej podstawy. Forma ta niszczona jest przez korazję, ponieważ większość materiału skalnego niesiona jest przez wiatr tuż nad ziemią. Proces ten trwa do momentu, gdy podstawa nie jest już w stanie unieść nadlegającego fragmentu skały. Wówczas następuje zawalenie konstrukcji. Skała przechyla się lub opada, częściowo lub całkowicie miażdżąc skały poniżej. Cały proces erozji rozpoczyna się od nowa, aż do kolejnego zaburzenia równowagi.

R13mCW6aK7EcD

Na zdjęciu znajduje się pionowa skała. U podstawy jest węższa, u góry szersza. Górna część skały ma kształt przypominający wielościan o ostrych krawędziach. Skała ma jasnożółty kolor. Obok niej znajduje się niewielkich rozmiarów inna formacja skalna o nieregularnym kształcie. Również ma jasnożółtą barwę. Teren wokół skał jest płaski, pozbawiony roślinności.

Jardangi

RucYY1EuHX0Lm

Na zdjęciu jest piaszczysty teren. Z powierzchni piasku wystają niewysokie formacje skalne. Na pierwszym planie jest formacja przypominająca kształtem grzbietową płetwę rekina.

Ostre grzbiety oddzielone od siebie bruzdami powstałymi na skutek korazji w skałach, których minerały są słabo scementowane, nazywa się jardangami. Ich kształt zależy od kierunku wiatru. Małe jardangi mają wysokość od kilku centymetrów do 2 metrów, duże zaś mogą mieć nawet do 200 metrów wysokości i kilkudziesięciu kilometrów długości. Największe skupisko jardangów znajduje się na Pustyni Lota w Iranie. Tamtejsze jardangi zbudowane są z mułowców i mają 150 kilometrów długości.

R1OGiEijjujrP

Na zdjęciu na płaskim, pozbawionym roślinności terenie stoi wyizolowana pionowa skała. Skała przypomina kształtem słup przechylony w lewo. Powierzchnia skały jest nierówna. Część nieba pokrywają chmury pierzaste.

Nisze korazyjne

Wyraźne zagłębienia u podstawy ścian skalnych powstające na tej samej zasadzie co grzyby skalne. Przy czym tutaj barierę dla wiatru stanowi ściana skalna.

RoEcRdwtRclEH

Zdjęcie przedstawia skałę o łagodnych zboczach z licznymi poziomymi żłobieniami. Z przodu skały, pośrodku, jest duży otwór. Skała ma kolor jasnopomarańczowy. Na pierwszym planie rośnie niska roślinność i leżą suche gałęzie drzewa.

Ciekawostka

Do tego momentu nie było mowy o działalności wiatru w obszarach polarnych. Wynika to z mniejszego rozpoznania tych terenów. Jednak arktyczna pustynia i tundra są tymi strefami, w których procesy eoliczne w środowisku naturalnym przejawiają się - zaraz po strefie pustynnej - najsilniej. О sprzyjających warunkach do rozwoju procesów eolicznych decyduje energia wiatru oraz mała zwartość pokrywy roślinnej lub całkowity jej brak. Ograniczenia efektywności tych procesów wywołane są przez duże zawilgotnienie gruntów na początku lata polarnego oraz cementację osadów lodem w trakcie trwania zimy. W porównaniu ze strefą pustynną na obszarach polarnych jest mniej luźnego materiału skalnego. Niemniej zjawiska eoliczne występują na wszystkich powierzchniach fizycznych wchodzących w skład szeroko pojętej Arktyki (ląd, wyspy, lodowce, lód morski).

REuH5YkZ82AyQ

Na zdjęciu na pierwszym planie na płaskim terenie pozbawionym roślinności stoją cztery, pionowe skalne formacje. W tle jest płask teren, pokryty śniegiem oraz ośnieżony szczyt górski.

Słownik