Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki
bg‑gray1

Czym są wyżyny?

Duży i zwarty obszar o wysokościach bezwzględnych powyżej 200 m n.p.m. nazywamy wyżynąwyżynawyżyną. Na terenie Polski występują one w południowo‑wschodniej części. Ich wysokości bezwzględne wahają się od 200 do 600 m n.p.m. Czasami dla wyżyn przyjmuje się kryterium wysokościowe do 500 m n.p.m., ponieważ w pasie wyżyn tylko Góry Świętokrzyskie przekraczają 500 m n.p.m. - powyżej tego kryterium teren uznawany jest już za góry.

R8MCQY2O3PEaw1
Pasy geomorfologiczne w Polsce – pas wyżyn.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
bg‑gray1

Jak powstały wyżyny?

Rzeźba pasa wyżyn zaliczana jest do dojrzałych i została ukształtowana w neogenie z późniejszymi przekształceniami w paleogenie. Pas ten modelowany był przez bardzo długi okres.

RNLoQdcEDzNEh
Proces kształtowania się pasa Wyżyn Polskich. Kilkaset milionów lat temu jako pierwsze wypiętrzyły się Góry Świętokrzyskie najpierw w orogenezie kaledońskiej, a później w hercyńskiej. Następnym etapem były częste zalewy morskie w erze mezozoicznej, na skutek czego gromadziły się skały osadowe (wapienie, margle, piaskowce, gipsy, kreda) na dnie morza, które zarazem wyrównywały pofałdowaną powierzchnię. Na przełomie mezozoiku i kenozoiku wystąpiły alpejskie ruchy górotwórcze, w wyniku czego obszar wyżyn wynurzył się ponad wody morskie. Kształtowanie powierzchni wyżyn w wyniku procesów egzogenicznych – wietrzenie, erozja i akumulacja. Nasunięcie zlodowacenia południowopolskiego na cały obszar wyżyn – z tego okresu nie przetrwały żadne formy geomorfologiczne. Pas wyżyn znajdował się w strefie peryglacyjnej (przed czołem lądolodu – klimat zimy). W tym okresie najsilniej na ten pas oddziaływało wietrzenie mrozowe i ruchy masowe, na skutek których powstały gołoborza; tworzyły się również pokrywy lessowe i wydmy śródlądowe w efekcie przenoszenia drobnego materiału skalnego przez wiatr. Najmłodszymi formami geomorfologicznymi na tym obszarze są wąwozy lessowe i doliny rzeczne powstałe w wyniku erozyjnej działalności wód płynących.
Proces kształtowania się pasa Wyżyn Polskich.

Do charakterystycznych cech krajobrazu wyżynnego w Polsce zalicza się:

  • występowanie pofałdowanej powierzchni terenu,

  • typowe formy terenu np. wąwozy, jaskinie,

  • zróżnicowane pokrycie terenu.

bg‑gray1

Wyżyny w Polsce

W pasie wyżyn polskich wyróżnia się cztery główne typy krajobrazów naturalnych.

  • Wyżynny lessowy - występuje na terenach Wyżyny Lubelskiej i częściowo Małopolskiej, dla których charakterystyczne są bardzo grube pokrywy lessowe (dzięki nim powstał ten typ); dla tego obszaru typowe są wąwozy i doliny.

  • Wyżynny węglanowy - występuje głównie na Wyżynie Krakowsko‑Częstochowskiej oraz na małych fragmentach Wyżyny Śląskiej, Wyżyny Lubelskiej i Niecki Nidziańskiej; powstaje na skałach, które ulegają procesom krasowymproces krasowyprocesom krasowym (wapienie, dolomity, margle i gipsy).

  • Wyżynny krzemianowy - głównie spotykany na Wyżynie Małopolskiej i częściowo na Śląskiej. Powstał w miejscach, gdzie występują kwarcyty, piaskowce i łupki. Krajobraz ten jest typowym przykładem krajobrazu wyżynnego z pofałdowaną powierzchnią terenu i średnimi wysokościami względnymi i bezwzględnymi.

  • Równin denudacyjnych - występuje przeważnie na Wyżynie Małopolskiej w miejscach nagromadzenia osadów wodnolodowcowych z kenozoiku (piaski, gliny, iły, żwiry), które przyczyniły się do wyrównania pofałdowanego wcześniej terenu.

W ogólnym podziale pasa wyżyn wyróżnia się cztery duże regiony:

  • Wyżyna Śląska,

  • Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska,

  • Wyżyna Małopolska,

  • Wyżyna Lubelska.

Regionalizacja fizycznogeograficzna według Jerzego Kondrackiego zawiera jednak więcej jednostek wyżynnych makroregionówmakroregionmakroregionów, na podstawie których został zbudowany ogólny podział pasa wyżyn. W pasie wyżyn polskich Kondracki wyróżnił cztery podprowincje: Wyżynę Śląsko‑Krakowską, Wyżynę Małopolską, Wyżynę Lubelsko‑Lwowską i Wyżynę Wołyńsko‑Podolską. Z kolei każda z tych podprowincji składa się z makroregionów.

Wyżyna Śląsko‑Krakowska

W obrębie Wyżyny Śląsko‑Krakowskiej występują trzy makroregiony - krainy geograficzne.

  • Wyżyna Śląska o powierzchni 3930 kmIndeks górny 2. Od zachodu graniczy z Kotliną Raciborską, od południa z obniżeniem podkarpackim (Kotlina Ostrawska i Oświęcimska), od północy z Równiną Opolską, a od wschodu z Wyżyną Olkuską. Fundament geologiczny podłoża tej wyżyny stanowią węglonośne skały karbońskie zarazem wypełniające nieckę od południa, na którą nasunięte są od południa płaszczowiny karpackie. W części północnej i wschodniej występują epikontynentalne skały osadowe z triasu, na których zalegają skały jurajskie. Potwierdzeniem istnienia tej pokrywy są ostańcowe wzgórza na skałach karbońskich. W granicach tej wyżyny mieści się zagłębie węglowe - węgiel wydobywany jest na obrzeżeniu niecki, ponieważ zalega płytko w przeciwieństwie do środka niecki, gdzie zlokalizowany jest na 2 km głębokości. Wydobywa się również tu rudy cynkowo‑ołowiowe. Istnieją tu także złoża soli, gipsu i siarki. Na terenie tej wyżyny stworzono park krajobrazowy i rezerwat przyrody o tej samej nazwie tj. „Góra Św. Anny” oraz wiele innych form ochrony przyrody.

  • Wyżyna Woźnicko‑Wieluńska zajmuje powierzchnię 3740 kmIndeks górny 2. Najwyższa część terenu występuje na Progu Woźnickim, gdzie przekracza 350 m n.p.m., a w pozostałych miejscach wysokości te wahają się od 220 do 300 m. Na powierzchni terenu występują trzy pasma wzniesień (progi), które zbudowane są z bardziej odpornych skał górnego triasu i jury - przykryte są pokrywą osadów kenozoicznych. Wyżyna ta leży poza niecką węglową, ale spotykane tu obniżenia wypełnione są pisakami i glinami z plejstocenu oraz ostańce w formie wzgórz morenowych i kemowych na starszych skałach. Przez obszar przepływają rzeki takie jak: Warta, Liswarta i Prosna. Na terenie tej wyżyny można wyróżnić kilka rezerwatów przyrody np. „Cisy nad Liswartą”, „Rajchowa Góra” i „Cisy w Hucie Starej”.

    R1Cnsq1Y7YasE1
    Maczuga Herkulesa znajduje się na obszarze Wyżyny Krakowsko‑Częstochowskiej. Jest to ostaniec, jedna z charakterystycznych dla tego makroregionu form krasowych.
    Źródło: dostępny w internecie: www.pl.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 2.5.

  • Wyżyna Krakowsko‑Częstochowska o powierzchni 2 615 kmIndeks górny 2. Zbudowana głównie z wapieni i piaskowców z mezozoiku, wysokości względne regionu wahają się od 100 do 500 m (miejscami przekracza 500 m), cała wyżyna w przeszłości, jak i dzisiaj została ukształtowana przez zjawiska krasowe, które polegają na rozpuszczaniu skał wapiennych przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne. Na skutek tych procesów powstają formy na powierzchni ziemi (bramy, doliny, wąwozy, polja, uwały, leje, ostańce, żłobki, żeberka) oraz pod ziemią (groty, jaskinie, korytarze, tunele, studnie, stalktyty, stalagmity, stalagnaty i draperie). Roczne sumy opadów w tym regionie wahają się od 650 do 700 mm i są większe niż na terenach sąsiednich. Urodzajność gleb jest tu niska - przeważają gleby bielicoziemne na piaskach polodowcowych, rędziny na wapieniach i brunatnoziemne na płatach lessowych. Istnieje tu Ojcowski Park Narodowy, kilkanaście rezerwatów przyrody („Wielki Las” i „Skała Kmity”) oraz siedem parków krajobrazowych, które razem tworzą Zespół Jurajskich Parków Krajobrazowych.

Wyżej wspomniane wyżyny tworzą powszechnie znaną Wyżynę Śląsko‑Krakowską.

R1dWK2bZTrsT9
Pasy geomorfologiczne w Polsce – Wyżyna Śląsko-Krakowska.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Wyżyna Małopolska

W ogólnym podziale pasa wyżyn występuje Wyżyna Małopolska, która w podziale fizycznogeograficznym Polskim została zaklasyfikowana do podprowincji. Cały jej obszar składa się z następujących makroregionów.

  • Wyżyna Przedborska o powierzchni ok. 5 300 kmIndeks górny 2. Wysokości nad poziomem morza w niewielu jej częściach przekraczają 300 m. Od północy graniczy z pasem nizin, od południa z Niecką Nidziańską, od zachodu z Wyżynami Śląsko‑Krakowskimi od wschodu z Wyżyną Kielecką. Zbudowana jest ze skał mezozoicznych (głównie z górnej kredy) oraz częściowo ze skał jurajskich i triasowych. Powstał tu m.in. Przedborski Park Krajobrazowy oraz wiele rezerwatów przyrody np. „Diabla Góra”, „Jeleń” i inne.

  • Wyżyna Kielecka zajmuje powierzchnie ok. 6 800 kmIndeks górny 2. Jest ona wypiętrzeniem tektonicznym, gdzie odsłaniają się paleozoiczne struktury fałdowe w otoczce skał mezozoicznych (inaczej zwane obrzeżenie mezozoiczne Gór Świętokrzyskich) od dolnego triasu po górną kredę. Doliny między niektórymi wzniesieniami są przykryte osadami czwartorzędowymi. Centralna część tej wyżyny to stare i niskie Góry Świętokrzyskie. Najstarszymi skałami w tych górach są piaskowce kambryjskie, które osadziły się na dnie morza 540 mln lat temu. Góry te tworzy kilka pasm, z czego najwyższe jest Pasmo Łysogóry z punktem kulminacyjnym „Łysica” (612 m n.p.m.). Zbudowane są z twardych i odpornych na erozję kwarcytów. Obszary otaczające Góry Świętokrzyskie są pofałdowane, które pokryte są wapieniami, dolomitami, piaskowcami z mezozoiku oraz piaskami, żwirami, glinami, iłami i lessami z kenozoiku. W skałach wapiennych tych gór spotykane są zjawiska krasowe, które powodują powstawanie lejków i żłobków krasowych oraz małych jaskiń. W wyniku działalności lądolodu na tym obszarze widoczne są osady morenowe w dolinach oraz gołoborza, które tworzyły się w klimacie peryglacjalnymklimat peryglacjalnyklimacie peryglacjalnym. Pasma wzniesień poprzecinane są rzekami dopływów Nidy, Kamiennej i Pilicy oraz bezpośrednimi dopływami Wisły. Klimat wyżyn jest nieco chłodniejszy niż otaczających terenów. Na terenie tej wyżyny powstał Świętokrzyski Park Narodowy oraz wiele rezerwatów przyrody np. „Piekło” i „Świnia Góra”.

  • Niecka Nidziańska o powierzchni ok. 4 700 kmIndeks górny 2. Jest to obniżenie pomiędzy Wyżyną Krakowsko‑Częstochowską a Wyżyną Kielecką, w dnie którego płynie rzeka Nida. W erze mezozoicznej obniżenie to pełniło funkcję zatoki morskiej, na dnie której osadziły się grube warstwy wapieni, piaskowców, gipsów i margli - dokładnie nastąpiło to w kredzie. W południowej części niecki występują osady morskie piasków, piaskowców, iłów i gipsów z neogenu, również w erze kenozoicznej nastąpiła akumulacja eolicznych pokryw lessowych. Południowa części obszaru urozmaicona jest w formy krasowe powstałe w gipsach. Przez obszar przepływają takie rzeki jak: Szreniawa, Nidzica, Nida z Mierzawa i Czarna ze Wschodnia. Na tym terenie występują liczne rezerwaty przyrody np. „Skowronno” (rezerwat roślinności stepowej), „Skorocice” (miniatury form krasowych) i „Owczary: (rezerwat roślinności słonolubnej).

RnVlqBj577hWZ
Pasy geomorfologiczne w Polsce – Wyżyna Małopolska.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Wyżyna Lubelsko‑Lwowska

Wyżynę Lubelsko‑Lwowską (określaną mianem podprowincji w podziale fizycznogeograficznym Polski) tworzą dwa makroregiony.

  • Wyżyna Lubelska zajmuje powierzchnię 7 200 kmIndeks górny 2. Położona jest między doliną Wisły na zachodzie a doliną Bugu na wschodzie. Na północy od Niziny Podlaskiej i Polesia oddziela ją wyraźna krawędź w niektórych miejscach nawet o wysokości 40 m, na południu kończy się stopniami tektonicznymi, które oddzielają ją od Kotliny Sandomierskiej i Wału Roztocza. Główne skały budujące Wyżynę Lubelską to utwory, które zostały osadzone w morzu jurajskim i kredowym - zalegają one na podłożu prekambryjskim (wapienie, gezy i opoki). Wschodnia część reprezentowana jest przez margle i kredę piszącą; osady kredowe przykryte są przez piaski i warstwę iłów. Nizina ta ma charakter lekko falisty z urozmaicającymi ją głębokimi wąwozami i dolinami rzecznymi. Na tę wyżynę oddziaływał również lądolód - podczas zlodowacenia południowopolskiego zostały naniesione warstwy glin, piasków i żwirów, a zlodowacenie środkowopolskie objęło tylko część tej wyżyn. W warunkach peryglacjalnych powstały pokrywy lessów, które przyczyniają się do powstawania wcześniej wspomnianych wąwozów i parowów. Pokrywa ta zostaje niszczona przez wody płynące, które bardzo łatwo wymywają miękki less, na skutek czego powstają wspomniane formy (czynnikiem, który powoduje lub przyspiesza powstawanie wąwozów, jest człowiek np. poprzez jeżdżenie pojazdami po pokrywach lessowych). Warto wiedzieć, że najgrubsze płaty pokrywy lessowej w tym rejonie mają 30 m. Ponadto występuje tu najgęstsza sieć wąwozów w Europie (do 10 km długości na obszarze 1 kmIndeks górny 2). Przepływają przez obszar rzeki Wieprz, Giełczew oraz Bystrzyca. Istnieje tu wiele rezerwatów przyrody np. „Skarpa Dobrska”, „Łęg na Kempie w Puławach” i „Rogów”.

  • Roztocze zajmuje powierzchnie ok. 2 200 kmIndeks górny 2. Jest to długi wał, który został wydźwignięty pod koniec mezozoiku. Jego wysokość względna waha się od 100 do 150 m, a szerokość dochodzi do kilkunastu kilometrów. Zbudowany jest z podobnych skał do tych tworzących Wyżynę Lubelską (wapienie, margle i dolomity), natomiast powierzchnię pokrywają piaski wodnolodowcowe, gliny stokowe i lessy. Miąższość pokryw lessowych w przeciwieństwie do tej występującej na wyżynie jest mniejsza - pokrywy te poprzecinane są szerokimi dolinami rzecznymi, średnie roczne opady na tym terenie wynoszą 700 mm. Najwyższy punkt na tym terenie to Wielki Dział (390 m n.p.m.). Położony jest tu Roztoczański Park Narodowy oraz kilka parków krajobrazowych i rezerwatów przyrody.

R1ChdTlXNzje4
Pasy geomorfologiczne w Polsce – Wyżyna Lubelsko-Lwowska.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Wyżyna Wołyńsko‑Podolska

Wyżyna Wołyńsko‑Podolska swoim terytorium obejmuje Wyżynę WołyńskaKotlinę Pobuża o łącznej powierzchni 1 800 kmIndeks górny 2. Jest to nierównomiernie wypiętrzona część platformy wschodnioeuropejskiej. Zbudowana jest ze skał paleozoicznych, które zalegają na niewielkiej głębokości. We wschodniej jej części można zaobserwować skały krystaliczne na powierzchni. Na jej terytorium nie ma porywy osadów lodowcowych, natomiast pokryta jest grubą warstwą lessu. Porozcinana jest dolinami rzek, jarami i wąwozami. Wyróżnić tu można kilka rezerwatów m.in. „Skarpa Dobużańska” i „Skrzypny Ostrów”.

R17DPgwzezueF
Pasy geomorfologiczne w Polsce – Wyżyna Wołyńsko-Podolska.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, https://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Słownik

klimat peryglacjalny
klimat peryglacjalny

klimat charakterystyczny dla obszarów znajdujących się na przedpolu współczesnych lodowców i lądolodów - ten klimat panował również w przeszłości geologicznej

makroregion
makroregion

jedna z jednostek podziału fizycznogeograficznego Polski; w jego granicach mieści się obszar o podobnych cechach środowiskowo‑krajobrazowych, który różni się od obszarów sąsiednich

proces krasowy
proces krasowy

rozpuszczenie skał wapiennych przez wody opadowe, powierzchniowe i podziemne

wyżyna
wyżyna

duży i zwarty obszar o wysokościach bezwzględnych powyżej 200 m n.p.m