Poezja Stanisława Barańczaka a program Nowej Fali

Twórczość Stanisława Barańczaka jest ściśle związana z estetycznymi założeniami i społecznymi aspiracjami pokolenia Nowej Fali. Inną nazwą tej generacji, która odwoływała się do konkretnych wydarzeń Marca 1968 roku, było Pokolenie'68.

W wyniku protestów studenckich (po zdjęciu z teatralnego afisza „Dziadów” w reżyserii Kazimierza Dejmka) wiele osób ucierpiało i zostało internowanychinternowanieinternowanych.
To wspólne również dla twórców doświadczenie ukształtowało poczucie odpowiedzialności artystycznej. Twórczość – w tym poezja – musiała odnosić się
do sytuacji społeczno‑politycznej, musiała być świadectwem brutalnej rzeczywistości i rodzajem sprzeciwu wobec totalitaryzmu.

Tak jak inni poeci generacjiPrzedstawiciele Nowej Fali:inni poeci generacji, Barańczak w swej poezji podejmował tematykę codziennego życia Polaków, funkcjonowania państwa, w którym żyli, relacji społecznych w komunistycznej Polsce. Wskazywał w swych utworach totalitarny i opresyjny charakter ówczesnego państwa polskiego. Obnażał absurdy realnego socjalizmu, demaskował prawdę o zakłamaniu tej rzeczywistości, ujawniał manipulacje PRL‑owskiej machiny propagandowejpropagandapropagandowej.

Szczególnej krytyce poddawał upadek kultury, wzorców społecznych i etycznych. Ukazywał ograniczenia wolności działania, myślenia i wyrażania poglądów przez obywateli Polski. Jego poezja w sposób szczególny podejmuje grę z językiem PRL‑owskiej propagandy, z nowomową, językiem władzy z jednej strony nieporadnym i myślowo pustym, z drugiej – wszechwładnym i wszechobecnym, narzucającym Polakom zapisany w swych schematach zideologizowany obraz świata. Ta eksploracja języka PRL‑u służyła ujawnianiu prawdy o otaczającej rzeczywistości, nierzadko także ośmieszaniu jej absurdów.

W ten sposób Barańczak rozwijał najlepsze wzory poezji lingwistycznejpoezja lingwistycznapoezji lingwistycznej, która w poetyckim użyciu języka codzienności docierała do prawd filozoficznych. U Barańczaka celem poetyckich użyć języka pozaliterackiego jest jednak ujawnienie prawdy o stanie polskiego społeczeństwa. Swoisty realizm metafizyczny Białoszewskiego ma w poezji Barańczaka najwyższej próby kontynuację w postaci poetyckiego realizmu społecznego.

Spójrzmy prawdzie w oczy – wstęp do analizy wiersza

W konstrukcji wiersza zwraca uwagę układ wersów. Wiele z nich przecina składniowe i frazeologicznefrazeologizmy (związki frazeologiczne)frazeologiczne całości (np.: [...] pośpiesznie / zakrywane monetami, bo śmierć także jest / nieposłuszna [...]). Taki sposób formowania kształtu wersyfikacyjnego utworu służy podkreślaniu znaczeń słów lub wyrażeń kończących i rozpoczynających wersy.

Wiersz składa się z jednej wielkiej, rozbudowanej apostrofy zapisanej w tytule.
Ten rozkwitający zwrot do nieokreślonych odbiorców zawiera wyliczenia kolejnych dopełnień oraz rozwinięcie jego sensu. Można się domyślać, że jest to zwrot do wszystkich współobywateli i współmieszkańców ówczesnej Polski (Spójrzmy).

Kolejne dopełnienia tytułowej apostrofy wykorzystują w różnych wariantach temat ludzkich oczu. Kluczowy zabieg artystyczny utworu stanowi gra z frazeologizmami – ich analiza, dekonstrukcja oraz defrazeologizacjadefrazeologizacjadefrazeologizacja – pozbawianie ich utrwalonych znaczeń i „przywracanie” nieoczywistych sensów dosłownych (np. a choćby się pod nami nie ugięły / nogi, rzucić / na kolana, ślepy zaułek), a także kontaminacjakontaminacjakontaminacja różnych idiomówstały związek frazeologiczny (idiom)idiomów (np. krótkowzroczne oczy).

W wierszu nieobecne są zaś niemal tradycyjne środki stylistyczne, choć znajdujemy w nim odwołania kulturowe i symbole (biblijne: oczy [...] utkwione w chmurach, rzucić na kolana; mitologiczne: oczy [...] zakrywane monetami).

Określona epoka – wstęp do analizy wiersza

R1XVeTeEIF0aJ1

Zdjęcie przedstawia idących obok siebie kobietę i mężczyznę. Mężczyzna w średnim wieku. Jest szczupły. Ma gęste, siwiejące włosy. Ma zarost i wąsy. Nosi okulary. Ubrany jest w marynarkę, koszulę i dżinsowe spodnie. Tuż za mężczyzną idzie kobieta w średnim wieku. Ma włosy do ramion. Nosi okulary. Ma na sobie długą sukienkę z paskiem. Ubrana jest w płaszcz, który jest rozpięty. Za plecami pary widać głowy innych ludzi.

Wiersz jest podzielonym na wersy, niemal realistycznym zapisem przemówienia jakiegoś przedstawiciela PRL‑owskiej władzy. Wtrącenia w nawiasach (odchrząknięcie, bulgot z karafki) pełnią rolę didaskaliówdidaskaliadidaskaliów w tym monologu partyjnego mówcy. Wiersz zawiera liczne elementy znane z komunistycznej nowomowynowomowanowomowy. Podobnie jak Spójrzmy prawdzie w oczy zaskakuje zabiegami rozdzielającymi wyrażenia, a nawet słowa, np.: Żyjemy w określonej e (brzęk odstawianej / szklanki) poce, co oddaje chaos i językową nieporadność wypowiedzi.

Całe przemówienie jest powtarzaniem pierwszego zdania tekstu, z którego nic nie wynika, ponieważ mieści w sobie tak pojemny i ogólny sens, że w istocie żadnego sensu nie niesie. Zapis tej przemowy służy obnażeniu pustki i bełkotliwości oficjalnego języka przedstawicieli władzy.

Słownik