Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Apoteoza rozumu

R1HYH0tkby9O41
Obraz przedstawia scenę rodzajową. W pałacowej sali widać króla Ludwika XIV siedzącego przy stole pełnym książek. Przed królem stoi dwóch mężczyzn - jeden z nich jest pochylony. Za mężczyznami stoi duża grupa mężczyzn w eleganckich strojach. W sali znajduje się globusy, mapy, przyrządy geometryczne.
Henri Testelin, Colbert przedstawia członków Królewskiej Akademii Nauk Ludwikowi XIV w 1667 roku
Źródło: domena publiczna.

Oświecenie jest nazwą epoki w dziejach literatury, kultury i nauki, którą ze względu na poruszenie intelektualne oraz niespotykany dotąd rozwój wielu dziedzin określa się również jako „wiek oświecenia” (fr. siècle des Lumières) lub „wiek rozumu” (fr. siècle de la Raison). Dowodem na znaczenie, jakie przywiązywano do nauki i dokonań cywilizacyjnych człowieka, była Wielka encyklopedia francuska, która powstała w XVIII wieku pod redakcją Denisa Diderota (1713‑1784) oraz Jeana d’Alemberta (1717‑1783). Pełny tytuł dzieła brzmiał Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł. Potwierdzał on, jak ważna była oświeceniowa wiara w nową filozofię i naukę, które przekładały się na praktyczne rozwiązania mające ułatwić człowiekowi rozumienie świata i otaczających go zjawisk.

Jednym z podstawowych elementów światopoglądu oświeceniowego był racjonalizmracjonalizmracjonalizm, który zakładał, że rozum jest najdoskonalszym narzędziem poznania rzeczywistości. Łączył się on z empiryzmemempiryzmempiryzmem, dzięki czemu możliwa była rozumowa analiza wszystkiego, czego doświadczał człowiek. Postawa racjonalna dawała się też zauważyć w etyceetykaetyceestetyceestetykaestetyce. Dzięki rozumowi człowiek miał odróżniać dobro od zła, dlatego w epoce oświecenia racjonalizm uznawano za jeden ze składników moralności. Przejrzystość, racjonalność konstrukcji, wewnętrzna harmonia były zaś kryteriami estetycznej oceny dzieł literatury i sztuki. Racjonalizm miał zatem prowadzić do szczęścia i mimo że pogląd ten zweryfikowano, uznając za zbyt optymistyczny, to w epoce oświecenia powstało wiele utworów, w których można doszukiwać się apoteozyapoteozaapoteozy rozumu. Przykładem takiego tekstu jest odaodaoda okolicznościowa Adama Naruszewicza pt. Balon, w której poeta podkreślał, że Rozum człowieczy wszędy przechodzi, niezłomny, pracą i czasem.

R1DjwoQKFqBkx1
Na rozległej polanie, pośród drzew znajduje się tłum ludzi ubranych w eleganckie, osiemnastowieczne stroje typowe dla szlachty i arystokracji. Na polanie znajdują się dwa maszty. Na niewielkiej wysokości widać balon z koszem.
Antonio Carnicero, Wzniesienie się balonu Montgolfierów w ogrodach Aranjuezu, ok. 1784
Źródło: domena publiczna.
Wojciech Kaliszewski Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie

Balon szybujący po niebieskich drogach, przelatujący nad miastami i wsiami, obserwowano nie tylko w perspektywie dosłownej, lecz także symbolicznej. Stawał się on znakiem i zwiastunem wkraczania człowieka na szlaki nowoczesności. Był to obraz zupełnie nowy i dotychczas nieznany. Obserwatorom brakowało doświadczenia, pozwalającego na wpisanie aerostatu do porządku rzeczywistości. Stali oni przed niezwykle trudnym zadaniem interpretacyjnym, byli pionierami, oswajającymi umysł ze zjawiskami nowymi i niezwyczajnymi. Obraz balonu był swoistym uwidocznieniem i urzeczywistnieniem idei, która wcześniej nie wykraczała poza sferę marzeń. Ich obecna realizacja uruchamiała próby przedstawienia sobie w wyobraźni perspektywy przyszłości. Ta perspektywa pozostawała jednak otwarta i zawsze niedokończona. Unoszący się ponad ziemią balon oznaczał więc symboliczny wizerunek urzeczywistniających się odwiecznych marzeń człowieka o podboju podniebnej przestrzeni. Oznaczał odważny lot ku nieskończoności. Balon stawał się zatem istotną częścią współczesności, otwartej na czas przyszły. Lot balonem był już nie tylko wyzwaniem i dowodem buntu człowieka, ale także wyborem tego, co dynamicznie zmienia świat i tego, co go bez reszty oddaje w ręce ludzkości.

balony Źródło: Wojciech Kaliszewski, Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie, „Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej” 2010, nr 16, s. 516.

Oda jako gatunek klasycystyczny

Jednym z ważniejszych gatunków lirycznych epoki oświecenia była wywodząca się ze starożytności oda. Pierwsze polskie ody XVIII‑wieczne drukowano przede wszystkim w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”„Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” i bardzo często miały charakter okolicznościowy, co sygnalizowano już w tytule. Wyróżniano również ody filozoficzno‑moralne oraz ody nawiązujące do tradycji horacjańskiej, ponieważ starożytny poeta Horacy – obok Pindara – uważany był za twórcę tego gatunku. Ody okolicznościowe powstawały z okazji doniosłych i ważnych dla życia publicznego wydarzeń. Przyjmowały formę retorycznego przemówienia, więc często pojawiały się w nich elementy perswazyjneperswazjaperswazyjne. Podmiot liryczny wcielał się często w rolę autorytarnego i apodyktycznego mentora, wygłaszającego sądy o charakterze ogólnym i powszechnym. Adresat wypowiedzi pozostawał milczący. Pozbawiano go cech indywidualnych, ponieważ reprezentował raczej zbiorowość, którą należało przekonać do określonych racji, a temu służył bogaty repertuar środków stylistycznych pojawiających się w odach.

R1JsfhyKavCzy
Antonio Carnicero, Wzniesienie się balonu w obecności Karola IV i jego dworu, ok. 1783
Źródło: domena publiczna.

O autorze

R1UwI5EyWkpJy1
Mateusz Tokarski, Adam Naruszewicz
Źródło: domena publiczna.

Adam Naruszewicz (1733‑1796) – poeta epoki oświecenia, określany jako „polski Horacy” oraz spadkobierca Jana Kochanowskiego. Twórca z kręgu tzw. literatury stanisławowskiejliteratura stanisławowskaliteratury stanisławowskiej. Cieszył się ogromnym uznaniem za życia – wielu twórców dedykowało mu swoje utwory, jednak po śmierci poety opinie twórców romantycznych (którzy zarzucali Naruszewiczowi nadmierne trzymanie się reguł klasycystycznychklasycyzmklasycystycznych, a tym samym psucie stylu i przesadny panegiryzm na rzecz króla) miały negatywny wpływ na recepcjęrecepcjarecepcję jego twórczości. Poeta należał do obozu popierającego Konstytucję 3 maja. Autor monumentalnej Historii narodu polskiego, satyr (Wiek zepsuty, Chudy literat) oraz ponad osiemdziesięciu utworów okolicznościowych, z których dużą popularność zdobyła oda Balon, upamiętniająca pierwszy lot balonem w Warszawie.

Wojciech Kaliszewski Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie

Naruszewicz bardzo poważnie potraktował pokaz francuskiego lotnika. Mógł bowiem przy tej okazji opowiedzieć się po stronie tych, którzy eksperymentom sprzyjali i wierzyli w ostateczne pokonanie natury. Szybujący nad Warszawą balon ukazany został w wymiarze symbolicznym jako znak świadomego stosowania zdobyczy myśli ludzkiej. Oda Naruszewicza brzmi zatem jak hymn na cześć nauki i przekonuje do jej możliwości, które mają ostatecznie służyć dobru ludzkości. Poetyckie uwznioślenie lotu, dokonujące się między innymi przez wzbogacenie opisu peryfrazami, pytaniami i apostrofami, przyczynia się w ten sposób do rytualizacji eksperymentu aeronautycznego. Jego sukces i powodzenie zapowiadają przyszłość uwolnioną od wielu trosk, przyszłość zwycięską i poddaną człowiekowi. Naruszewicz podkreśla przy tym rolę indywidualnej odwagi i woli przy podejmowaniu wyzwań pojawiających się przed człowiekiem. W ich perspektywie ten tylko jest w pełni człowiekiem świadomym swojego czasu, kto stara się na nie odpowiedzieć. Balon Naruszewicza można więc odczytać jako wskazówkę wytyczającą kierunek przemian zarówno jednostki, jak i całej zbiorowości. Obraz śmiałków odrywających się od ziemi, niepomnych Ikarowej tragedii, określa zatem typ nowoczesnego bohatera. Poza odwagą cechować go powinno zaufanie do rozwiązań racjonalnych i śmiałość podejmowania wyzwań, które wcześniej nie były stawiane. Postać Ikara jest więc tylko stylistycznym poszerzeniem obrazu przedstawiającego prawdziwych lotników; mitologiczny bohater nie dopełnia wzorca bohatera nowoczesnego, a to dlatego, że między nim a nowymi śmiałkami nie ma żadnego bezpośredniego związku, jest tylko poetyckie podobieństwo ‒ nie pełni on roli rzeczywistego autorytetu. Tak więc nowy bohater nie dziedziczy tradycji, nie stoi za tymi, którzy go poprzedzali, i teoretycznie jest rzeczywiście pierwszy. Jego czyn ‒ w idealnym założeniu ‒ przypomina skok w nieznaną głębię i ma w sobie coś z mocy właściwej istotom nadludzkim.

balon2 Źródło: Wojciech Kaliszewski, Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisie, „Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej” 2010, nr 16, s. 520–521.

Słownik

apoteoza
apoteoza

(gr. apotheosis – ubóstwienie) wychwalanie, uwielbianie, idealizowanie kogoś lub czegoś; patetyczny utwór pochwalny

empiryzm
empiryzm

(gr. empeiría – doświadczenie) kierunek filozoficzny, zgodnie z którym doświadczenie zmysłowe jest źródłem poznania otaczającej rzeczywistości

estetyka
estetyka

(gr. aisthetikos – dotyczący poznania zmysłowego, wrażliwy) dziedzina filozofii zajmująca się pięknem oraz innymi wartościami estetycznymi; nauka o sztuce określająca jej walory i kryteria oceny

etyka
etyka

(gr. ethos – zwyczaj) nauka o moralności, a także ogół ocen i norm moralnych obowiązujących w danych czasach

klasycyzm
klasycyzm

(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia, wyróżnianego obok sentymentalizmu i rokoka

literatura stanisławowska
literatura stanisławowska

literatura okresu dojrzałego oświecenia; nazwa wywodzi się od imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który jako mecenas ówczesnego życia kulturalno‑artystycznego w Polsce wielce przysłużył się rozwojowi nauki, literatury i sztuki

oda
oda

(gr. ōidḗ) utwór wywodzący się z melicznej pieśni chóralnej, napisany w podniosłym, uroczystym stylu

perswazja
perswazja

(łac. persuasio) dowodzenie, wyjaśnianie; sztuka przekonywania kogoś do swoich racji

peryfraza
peryfraza

(gr. perfi – wokół; phrásis – wyrażenie, zwrot, mowa) omówienie, wyrażenie omowne; figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy czegoś przez charakterystykę, opis lub metaforę

racjonalizm
racjonalizm

(łac. ratio – rozum; rationalis – rozumny, rozsądny) kierunek filozoficzny uznający poznawanie rozumowe bez odwoływania się do doświadczania; kierowanie się rozumem

recepcja
recepcja

(łac. receptio – odbiór, recepcja) przyjmowanie lub przyswajanie kogoś lub czegoś, na przykład utworu literackiego lub twórczości danego pisarza w kolejnych epokach

„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”
„Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”

pierwsze polskie czasopismo literackie, tygodnik wydawany w latach 1770–1777 w Warszawie. Pismo było związane z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, a na jego łamach publikowali wybitni twórcy polskiego oświecenia: Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Zabłocki