Przeczytaj
Apoteoza rozumu
Oświecenie jest nazwą epoki w dziejach literatury, kultury i nauki, którą ze względu na poruszenie intelektualne oraz niespotykany dotąd rozwój wielu dziedzin określa się również jako „wiek oświecenia” (fr. siècle des Lumières) lub „wiek rozumu” (fr. siècle de la Raison). Dowodem na znaczenie, jakie przywiązywano do nauki i dokonań cywilizacyjnych człowieka, była Wielka encyklopedia francuska, która powstała w XVIII wieku pod redakcją Denisa Diderota (1713‑1784) oraz Jeana d’Alemberta (1717‑1783). Pełny tytuł dzieła brzmiał Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł. Potwierdzał on, jak ważna była oświeceniowa wiara w nową filozofię i naukę, które przekładały się na praktyczne rozwiązania mające ułatwić człowiekowi rozumienie świata i otaczających go zjawisk.
Jednym z podstawowych elementów światopoglądu oświeceniowego był racjonalizmracjonalizm, który zakładał, że rozum jest najdoskonalszym narzędziem poznania rzeczywistości. Łączył się on z empiryzmemempiryzmem, dzięki czemu możliwa była rozumowa analiza wszystkiego, czego doświadczał człowiek. Postawa racjonalna dawała się też zauważyć w etyceetyce i estetyceestetyce. Dzięki rozumowi człowiek miał odróżniać dobro od zła, dlatego w epoce oświecenia racjonalizm uznawano za jeden ze składników moralności. Przejrzystość, racjonalność konstrukcji, wewnętrzna harmonia były zaś kryteriami estetycznej oceny dzieł literatury i sztuki. Racjonalizm miał zatem prowadzić do szczęścia i mimo że pogląd ten zweryfikowano, uznając za zbyt optymistyczny, to w epoce oświecenia powstało wiele utworów, w których można doszukiwać się apoteozyapoteozy rozumu. Przykładem takiego tekstu jest odaoda okolicznościowa Adama Naruszewicza pt. Balon, w której poeta podkreślał, że Rozum człowieczy wszędy przechodzi, niezłomny, pracą i czasem
.
Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisieBalon szybujący po niebieskich drogach, przelatujący nad miastami i wsiami, obserwowano nie tylko w perspektywie dosłownej, lecz także symbolicznej. Stawał się on znakiem i zwiastunem wkraczania człowieka na szlaki nowoczesności. Był to obraz zupełnie nowy i dotychczas nieznany. Obserwatorom brakowało doświadczenia, pozwalającego na wpisanie aerostatu do porządku rzeczywistości. Stali oni przed niezwykle trudnym zadaniem interpretacyjnym, byli pionierami, oswajającymi umysł ze zjawiskami nowymi i niezwyczajnymi. Obraz balonu był swoistym uwidocznieniem i urzeczywistnieniem idei, która wcześniej nie wykraczała poza sferę marzeń. Ich obecna realizacja uruchamiała próby przedstawienia sobie w wyobraźni perspektywy przyszłości. Ta perspektywa pozostawała jednak otwarta i zawsze niedokończona. Unoszący się ponad ziemią balon oznaczał więc symboliczny wizerunek urzeczywistniających się odwiecznych marzeń człowieka o podboju podniebnej przestrzeni. Oznaczał odważny lot ku nieskończoności. Balon stawał się zatem istotną częścią współczesności, otwartej na czas przyszły. Lot balonem był już nie tylko wyzwaniem i dowodem buntu człowieka, ale także wyborem tego, co dynamicznie zmienia świat i tego, co go bez reszty oddaje w ręce ludzkości.
Oda jako gatunek klasycystyczny
Jednym z ważniejszych gatunków lirycznych epoki oświecenia była wywodząca się ze starożytności oda. Pierwsze polskie ody XVIII‑wieczne drukowano przede wszystkim w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”„Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” i bardzo często miały charakter okolicznościowy, co sygnalizowano już w tytule. Wyróżniano również ody filozoficzno‑moralne oraz ody nawiązujące do tradycji horacjańskiej, ponieważ starożytny poeta Horacy – obok Pindara – uważany był za twórcę tego gatunku. Ody okolicznościowe powstawały z okazji doniosłych i ważnych dla życia publicznego wydarzeń. Przyjmowały formę retorycznego przemówienia, więc często pojawiały się w nich elementy perswazyjneperswazyjne. Podmiot liryczny wcielał się często w rolę autorytarnego i apodyktycznego mentora, wygłaszającego sądy o charakterze ogólnym i powszechnym. Adresat wypowiedzi pozostawał milczący. Pozbawiano go cech indywidualnych, ponieważ reprezentował raczej zbiorowość, którą należało przekonać do określonych racji, a temu służył bogaty repertuar środków stylistycznych pojawiających się w odach.
O autorze
Adam Naruszewicz (1733‑1796) – poeta epoki oświecenia, określany jako „polski Horacy” oraz spadkobierca Jana Kochanowskiego. Twórca z kręgu tzw. literatury stanisławowskiejliteratury stanisławowskiej. Cieszył się ogromnym uznaniem za życia – wielu twórców dedykowało mu swoje utwory, jednak po śmierci poety opinie twórców romantycznych (którzy zarzucali Naruszewiczowi nadmierne trzymanie się reguł klasycystycznychklasycystycznych, a tym samym psucie stylu i przesadny panegiryzm na rzecz króla) miały negatywny wpływ na recepcjęrecepcję jego twórczości. Poeta należał do obozu popierającego Konstytucję 3 maja. Autor monumentalnej Historii narodu polskiego, satyr (Wiek zepsuty, Chudy literat) oraz ponad osiemdziesięciu utworów okolicznościowych, z których dużą popularność zdobyła oda Balon, upamiętniająca pierwszy lot balonem w Warszawie.
Balony nad Puławami. Osiemnastowieczne rytuały wypraw ponad chmury w poetyckim opisieNaruszewicz bardzo poważnie potraktował pokaz francuskiego lotnika. Mógł bowiem przy tej okazji opowiedzieć się po stronie tych, którzy eksperymentom sprzyjali i wierzyli w ostateczne pokonanie natury. Szybujący nad Warszawą balon ukazany został w wymiarze symbolicznym jako znak świadomego stosowania zdobyczy myśli ludzkiej. Oda Naruszewicza brzmi zatem jak hymn na cześć nauki i przekonuje do jej możliwości, które mają ostatecznie służyć dobru ludzkości. Poetyckie uwznioślenie lotu, dokonujące się między innymi przez wzbogacenie opisu peryfrazami, pytaniami i apostrofami, przyczynia się w ten sposób do rytualizacji eksperymentu aeronautycznego. Jego sukces i powodzenie zapowiadają przyszłość uwolnioną od wielu trosk, przyszłość zwycięską i poddaną człowiekowi. Naruszewicz podkreśla przy tym rolę indywidualnej odwagi i woli przy podejmowaniu wyzwań pojawiających się przed człowiekiem. W ich perspektywie ten tylko jest w pełni człowiekiem świadomym swojego czasu, kto stara się na nie odpowiedzieć. Balon Naruszewicza można więc odczytać jako wskazówkę wytyczającą kierunek przemian zarówno jednostki, jak i całej zbiorowości. Obraz śmiałków odrywających się od ziemi, niepomnych Ikarowej tragedii, określa zatem typ nowoczesnego bohatera. Poza odwagą cechować go powinno zaufanie do rozwiązań racjonalnych i śmiałość podejmowania wyzwań, które wcześniej nie były stawiane. Postać Ikara jest więc tylko stylistycznym poszerzeniem obrazu przedstawiającego prawdziwych lotników; mitologiczny bohater nie dopełnia wzorca bohatera nowoczesnego, a to dlatego, że między nim a nowymi śmiałkami nie ma żadnego bezpośredniego związku, jest tylko poetyckie podobieństwo ‒ nie pełni on roli rzeczywistego autorytetu. Tak więc nowy bohater nie dziedziczy tradycji, nie stoi za tymi, którzy go poprzedzali, i teoretycznie jest rzeczywiście pierwszy. Jego czyn ‒ w idealnym założeniu ‒ przypomina skok w nieznaną głębię i ma w sobie coś z mocy właściwej istotom nadludzkim.
Słownik
(gr. apotheosis – ubóstwienie) wychwalanie, uwielbianie, idealizowanie kogoś lub czegoś; patetyczny utwór pochwalny
(gr. empeiría – doświadczenie) kierunek filozoficzny, zgodnie z którym doświadczenie zmysłowe jest źródłem poznania otaczającej rzeczywistości
(gr. aisthetikos – dotyczący poznania zmysłowego, wrażliwy) dziedzina filozofii zajmująca się pięknem oraz innymi wartościami estetycznymi; nauka o sztuce określająca jej walory i kryteria oceny
(gr. ethos – zwyczaj) nauka o moralności, a także ogół ocen i norm moralnych obowiązujących w danych czasach
(łac. classicus – należący do pierwszej, najlepszej klasy) postawa artystyczna wyrażająca się naśladowaniem pełnych proporcji i umiaru wzorów antycznych w sztuce; także nazwa prądu literackiego epoki oświecenia, wyróżnianego obok sentymentalizmu i rokoka
literatura okresu dojrzałego oświecenia; nazwa wywodzi się od imienia króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który jako mecenas ówczesnego życia kulturalno‑artystycznego w Polsce wielce przysłużył się rozwojowi nauki, literatury i sztuki
(gr. ōidḗ) utwór wywodzący się z melicznej pieśni chóralnej, napisany w podniosłym, uroczystym stylu
(łac. persuasio) dowodzenie, wyjaśnianie; sztuka przekonywania kogoś do swoich racji
(gr. perfi – wokół; phrásis – wyrażenie, zwrot, mowa) omówienie, wyrażenie omowne; figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu nazwy czegoś przez charakterystykę, opis lub metaforę
(łac. ratio – rozum; rationalis – rozumny, rozsądny) kierunek filozoficzny uznający poznawanie rozumowe bez odwoływania się do doświadczania; kierowanie się rozumem
(łac. receptio – odbiór, recepcja) przyjmowanie lub przyswajanie kogoś lub czegoś, na przykład utworu literackiego lub twórczości danego pisarza w kolejnych epokach
pierwsze polskie czasopismo literackie, tygodnik wydawany w latach 1770–1777 w Warszawie. Pismo było związane z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim, a na jego łamach publikowali wybitni twórcy polskiego oświecenia: Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Franciszek Zabłocki