Przeczytaj
Anomia
Wartości, normy i wzory zachowań stanowią podstawę ładu społecznego. Aby społeczeństwo mogło funkcjonować, musi zapewniać jednostkom względną stałość tej bazy. „Względną” oznacza w tym wypadku „podlegającą zmianom”. Zmiany i formowanie się nowego ładu społecznego, a przede wszystkim systemu wartości, norm i wzorów zachowań mogą mieć charakter ewolucyjny. Wówczas są prawie niedostrzegalne dla kolejnych pokoleń żyjących w społeczeństwie, ale pod wpływem różnych czynników nabierają przyspieszenia. Czasami nawet dzieje się tak, że „świat staje na głowie”. Szybka zmiana w społeczeństwie wywołuje rozchwianie systemu aksjonormatywnego, wzorów postępowania i dlatego jednostka jest zagubiona, traci orientację w świecie. Nie ma tym samym możliwości działania adekwatnego do oczekiwań. Nie wie bowiem, jakie są te nowe, zmienione oczekiwania, co będzie aprobowane, a co nie.
Wyobraź sobie, jak zagubieni musieli się czuć zwykli obywatele w wyniku działań podejmowanych przez Rzeszę Niemiecką. Podobnie czuli się, gdy zmieniały się systemy polityczne (z komunistycznego na demokratyczny), systemy gospodarcze (z gospodarki rolniczej na przemysłową). Jak zagubieni byli górnicy angielscy i ich rodziny w czasach zamykania kopalń w tym kraju.
Z jednej strony zamknięte fabryki, redukcja pracowników albo nawet grupowe zwolnienia oraz idąca w ślad za nimi niepewność egzystencji wielu osób i ich rodzin.
Z drugiej – okres prosperity. Wszyscy wokoło się bogacą. Zmieniają się warunki życia, a razem z nimi skala potrzeb.
Czy coś może łączyć te dwie tak różne, wydawałoby się, sytuacje?
Klasyczna koncepcja anomii
Obie opisane sytuacje łączy stan anomiianomii społecznej. Zjawisko to występuje wtedy, kiedy społeczeństwo niedostatecznie reguluje aspiracje i dążenia swoich członków. Ze względu na radykalną i szybką zmianę (polityczną lub gospodarczą) nie potrafi bowiem efektywnie wyznaczyć ram dla jednostkowych potrzeb i aspiracji. Przestają one być zgodne z położeniem społecznym jednostek oraz ich udziałem w społecznym podziale pracy. Tak twierdzi Emile Durkheim.
Oto, jak zdaniem Durkheima kryzys gospodarczy odrywa jednostki od struktur, w których były zakorzenione.
SamobójstwoW przypadku klęsk gospodarczych dochodzi w istocie do czegoś w rodzaju deklasacji, która nagle sprawia, że niektóre jednostki znajdują się w gorszym położeniu niż dotychczasowe. A zatem muszą zmniejszyć swe wymagania, ograniczyć potrzeby, nauczyć się bardziej hamować. (…) Tymczasem społeczeństwo nie może w jednej chwili nagiąć ich do nowych warunków życiowych i nauczyć większej wstrzemięźliwości, do której nie są przyzwyczajone. Sprawia to, że są one niedopasowane do swoich warunków i że nawet ich perspektywa jest dla nich niemożliwa do zniesienia; powoduje to cierpienia, które odrywają ich od gorszej rzeczywistości, zanim jeszcze się z nią zapoznali.
Źródło: Emile Durkheim, Samobójstwo, Warszawa 2006, s. 331.
Oto z kolei opinia francuskiego badacza na temat tego, jak okres prosperity odrywa jednostki od struktur, w których były zakorzenione.
SamobójstwoPonieważ warunki życiowe uległy zmianie, skala według której regulowano potrzeby, nie może pozostać taka sama, zmienia się ona bowiem wraz z warunkami społecznymi, określając w sposób ogólny część, która powinna przypadać każdej kategorii pracowników. (…) Przestaje być wiadomo, co możliwe i co niemożliwe, co właściwe i co niewłaściwe, jakie żądania i oczekiwania są uzasadnione, a jakie przekraczają miarę. (…) Większe możliwości, jakie są dostępne, sprawiają, że wymagania zwiększają się i że zwraca się mniejszą uwagę na jakiekolwiek zasady właśnie dlatego, iż tradycyjne zasady utraciły swój autorytet. Uczucia są zatem mniej powściągane właśnie wtedy, kiedy powinny być bardziej zdyscyplinowane. I właśnie dlatego stan rozprężenia lub anomii jest większy.
Źródło: Emile Durkheim, Samobójstwo, Warszawa 2006, s. 332.
Emile Durkheim łączy zjawisko anomii ze zjawiskiem podziału pracy. Im bardziej rozwinięty jest podział pracy, tym silniej jednostka jest zależna od kooperacji z innymi członkami społeczeństwa. Samodzielnie, będąc wyspecjalizowanym pracownikiem, nie potrafi bowiem zaspokoić swych potrzeb. Możliwe jest to jedynie przez współpracę z innymi ludźmi.
Jednocześnie społeczeństwo niedostatecznie reguluje aspiracje swoich członków, wyznaczając ramy, w których owe potrzeby i aspiracje powinny się mieścić. A powinny one być zgodne z położeniem społecznym jednostek oraz ich udziałem w społecznym podziale pracy.
AnomiaAnomia pojawia się wtedy, kiedy słabnie kontrola społeczeństwa nad indywidualnymi pragnieniami jednostek, kiedy słabnie władza społeczeństwa nad jednostkami.
Wyobraź sobie, że byłeś pracownikiem PGR‑u. Twój zakład pracy został zlikwidowany, ale przecież żyjesz wśród ludzi, jeździsz do miasta. Widzisz, że inni pracują i się bogacą, zakładają firmy, kupują coraz więcej. Ty też masz wykształcenie i chcesz żyć tak samo. Wracasz więc na wieś, ale nie możesz wraz z kilkunastoma sąsiadami ze wsi kupić ziemi, aby rozwinąć gospodarstwa, bo dawny PGR wykupił zagraniczny koncern. Nikt was nie okradł – przegraliście z „niewidzialną ręką rynku”. Ale czy to jest normalne?
Anomia w ujęciu Roberta K. Mertona
Z pewnością nie. Tak by odpowiedział Robert K. Merton, amerykański socjolog, który rozwinął i uzupełnił koncepcję Emile'a Durkheima. W jego teorii anomii kultura definiuje zamierzenia i zainteresowania jako cele dla wszystkich.
Cele dominujące w kulturze stanowią układ odniesienia dla ludzkich aspiracji. Sposoby ich osiągania również definiuje kultura: przez obyczaje i system prawnysystem prawny.
Merton w swojej teorii stawia pytanie o to, co się dzieje, kiedy w społeczeństwie lub w grupie dominuje nacisk na osiąganie jakiegoś celu, ale brak jest możliwości jego realizacji w sposób aprobowany. Zachodzi wówczas zjawisko anomii, czyli sytuacja, w której miejsce w strukturze utrudnia lub uniemożliwia realizację celów kulturowo zdefiniowanych zinstytucjonalizowanymizinstytucjonalizowanymi środkami ich osiągania.
Jednostki starają się dostosować do sytuacji anomii. O ile jednak przystosowanie społeczne w sytuacji równowagi między celami i środkami ich osiągania polega na konformizmie, o tyle w sytuacji anomii ma charakter dewiacyjny.
Merton wyróżnia kilka takich mechanizmów. W swoich analizach posługuje się przykładem społeczeństwa amerykańskiego, w którym nacisk na sukces, w tym sukces finansowy, jest najważniejszym, kulturowo zdefiniowanym celem. Jednak z drugiej strony nie jest to jedyny cel, który może prowadzić do anomii.
Słownik
rozpad powszechnie przyjętych norm i więzi społecznych, występujący w okresach szybkich, gwałtownych przemian społecznych
nieprzestrzeganie norm i wartości w środowisku pracy, które pracownikom są znane, a których uchylanie umożliwia korzystanie z zasobów firmy i wykorzystywanie opłacanego czasu do celów prywatnych
ciąg działań prowadzących do wytworzenia czegoś nowego: produktu, sposobu działania, procedury, sposobu organizacji itd., itp.; odnosi się do zjawisk występujących w różnych sferach, np.: w społeczeństwie, w języku, w gospodarce
proces społeczny, w wyniku którego niesformalizowane sposoby działania społecznego zostają uregulowane; aktywnościom tym nadana zostaje względnie stała forma i podlegają one społecznym sankcjom; nadanie charakteru obowiązującego istniejącym formom działania społecznego
uporządkowana całość, dynamiczny układ stosunków między elementami składowymi: jednostkami, rolami, pozycjami, kategoriami społecznymi i instytucjami
zinstytucjonalizowane środki osiągania celów