Stanisław Ignacy Witkiewicz

R1Iu0AJCdvhXI1

Zdjęcie ukazuje młodego mężczyznę opierającego głowę na splecionych dłoniach. Obok mężczyzny, po prawej stronie zdjęcia, stoi zapalona lampa. Oświetla prawą stronę twarzy mężczyzny.

Stanisław Ignacy Witkiewicz (pseud. Witkacy, 1885–1939) – prozaik, dramaturg, filozof, malarz i fotograf. Był wyrazistą i oryginalną osobistością międzywojennego świata artystycznego, niejednokrotnie – bohaterem skandali towarzyskich. Autor m.in. dramatów W małym dworku (1921) i Matka (1924) oraz powieści Nienasycenie (1930). Twórca teorii Czystej Formy i własnej koncepcji filozoficznej. Popełnił samobójstwo na wieść o wkroczeniu do Polski wojsk sowieckich we wrześniu 1939 r.

Charakterystyka Szewców Witkacego: gra literacka

Na Szewców można spojrzeć jako na grę literacką. Autor bawi się formą dramatu, językiem, kreacją bohaterów. Odchodzi od konwencji realistycznej zarówno w prezentacji świata przedstawionego, jak i w konstruowaniu postaci. Bohaterowie jego utworów są jednowymiarowi, charakteryzuje się ich za pomocą znaczących imion i nazwisk oraz komiczno-groteskowychgroteskagroteskowych opisów wyglądu i zachowań. Język postaci nie jest zindywidualizowany ani typowy dla środowisk, z których się wywodzą. Jego charakterystyczną cechą jest mieszanie różnych rejestrów mowy – wulgaryzmy przeplatają się z językiem inteligenckim, a nawet filozoficznym, prozaizmy i dialektyzmy – z aluzjami literackimi, utarte zwroty publicystyczne – z neologizmami. Gra z formą dramatu realistycznego służyła m.in. temu, by poruszyć odbiorcę, wytrącić go ze stanu duchowego i intelektualnego lenistwa, zmusić do zweryfikowania dotychczasowych przyzwyczajeń estetycznych.

Diagnoza społeczna

Witkacy ukazał w Szewcach nowoczesne zmechanizowane i zuniformizowane społeczeństwo, którego członkowie upodabniają się do siebie nawzajem. Życie człowieka staje się płaskie i jednowymiarowe, ponieważ pozbawione jest głębi metafizycznejmetafizyka metafizycznej. Jednostka zagubiona w szarym tłumie traci poczucie sensu istnienia. Żyje w stanie nieustannego nienasycenia, wciąż poszukuje nowych intensywnych wrażeń, by zagłuszyć nudę, wyrwać się z życia pełnego rutyny i doświadczyć choćby namiastki uczuć metafizycznych. Witkacy opisuje ludzkość znajdującą się w punkcie zwrotnym historii, gdy wyczerpuje się twórcza inwencja, a masy pozbawione duchowych potrzeb dominują nad jednostką. Znakiem tej epoki przejściowej jest m.in. mieszanie porządków: wulgarność przenika się z wyrafinowaniem, a intelekt – z prostactwem. Świat pogrąża się w chaosie i coraz bardziej przypomina groteskową apokalipsę.

R1eE13nEdUQJB

Obraz przedstawia twarz młodej kobiety. Kobieta ma lekko odchyloną do tyłu głowę. Patrzy w górę. Ma długie rzęsy. Jej usta są pełne i lekko otwarte, widać górne zęby. Włosy kobiety są długie i bardzo gęste. Ma na sobie bluzkę z kołnierzykiem. Pociągnięcia kreski są wyraźne, dodają portretowi dynamizmu. W dole obrazu, na ubraniu kobiety pojawiają się niezrozumiałe zapiski Witkacego, charakterystyczne dla innych jego prac.

Władza

O charakterze relacji międzyludzkich w Szewcach decydują pragnienie sprawowania władzy nad drugim człowiekiem oraz chęć podporządkowania go sobie. W Witkacowskim świecie są rządzący i rządzeni, ale w każdej chwili mogą zamienić się ze sobą rolami. Człowiekiem władzy jest prokurator Scurvy, konformista, który po przewrocie rewolucyjnym dokonanym przez szewców zostaje upokorzony i uwiązany na łańcuchu jak pies. Sajetan i czeladnicy najpierw reprezentują proletariat podporządkowany władzy, a potem sami zaczynają rządzić. Szybko się jednak przekonują, że nic, nawet posiadanie władzy, nie umożliwia im zaspokojenia pragnień.

RKg6MwsOxCN7F

Obraz przedstawia portret mężczyzny trzymającego w lewej dłoni papierosa. Z papierosa unosi się dym. Mężczyzna patrzy na wprost, marszcząc wydatne brwi. Portret jest wykonany wyraźną kreską.

Mężczyźni i kobiety

W Szewcach wzajemne postrzeganie mężczyzn i kobiet oparte jest na pożądaniu, ale i na pogardzie. Mężczyźni chcieliby wykorzystywać kobiety seksualnie, zawsze jednak odczuwają stan niezaspokojenia. Wynika to z faktu, że erotyzm jest jedynie zastępczym środkiem, za pomocą którego bohaterowie usiłują wyrwać się z nijakości, zagłuszyć pustkę egzystencji, doświadczyć „dziwności istnienia”. Kobiety, reprezentowane w Szewcach przez księżnę Irinę Wsiewołodownę Zbereźnicką-
-Podberezką, są bezwzględnymi modliszkami, które chcą zdominować mężczyzn, wykorzystać ich i zniszczyć. Relacje między płciami polegają na nieustannych grach erotycznych, ale zarazem są podszyte lękiem oraz nieufnością.

RRFnfGQmYWm84

Obraz przedstawia kobietę i mężczyznę znajdujących się blisko siebie. Kobieta ma trójkątną twarz, patrzy w prawo. Jej włosy są gęste, spięte. Grzywka opada na czoło. Część twarzy jest czerwona - policzki i nad oczami. Ma długą szyję. Męska twarz jest nieco zdeformowana, podłużna. Mężczyzna ma skośne oczy, duże usta i uszy. Na twarzy dominuje kolor fioletowy. Czoło, uszy, nos są czerwone. Obraz jest bardzo bogaty kolorystycznie.

Rewolucja

Rewolucja francuska dała początek jednemu z najżywotniejszych mitów społecznych w Europie. Mit rewolucji dla niektórych był źródłem nadziei, a dla innych – powodem do obaw i lęku. Rewolucja miała przynieść nowy ład, ale wcześniej – zburzyć stary porządek. Dostrzegano w niej dialektyczne sprzeczności: twierdzono, że jest nieuniknionym zdarzeniem w historii nowoczesnego społeczeństwa, a zarazem utożsamiano ją z apokalipsą – katastrofą dawnego świata i kultury.

Szewcy to dramat o rewolucji. Ukazana ona została jako tragiczna (ponieważ nieuchronna) i groteskowa (ponieważ absurdalna) konsekwencja rozwoju nowoczesnego społeczeństwa, jako rezultat rozkładu hierarchii społecznej, mechanizacji ludzkości, pomieszania wartości. Rewolucją rządzi wewnętrzna dialektyka – podporządkowani dążą do objęcia władzy, jednak gdy tylko osiągają zamierzony cel, nieświadomie odtwarzają stare układy: znów ktoś rządzi, a ktoś inny mu podlega. Paradoks polega na tym, że w kręgu każdej władzy zawsze znajduje się jakaś grupa konformistów. W zamęcie rewolucji ścierają się ze sobą rozliczne interesy, oczekiwania, ambicje. W świecie zaczyna panować chaos. Idee karleją i okazują się jedynie maską dla nagiej siły. Zbliża się katastrofa ludzkości.

ReTvZMj5plHb5

Ilustracja ukazuje męską postać, która przyciska do ziemi łeb lwa. W drugiej ręce trzyma jego ogon. Ukazane są łapy lwa z długimi pazurami. Twarz mężczyzny jest skupiona, zdeformowana, ma szeroko otwarte małe oczy. Jego tors jest nagi.

Zanik mocy twórczej

Degradacja nowoczesnego świata ukazana w Szewcach (i w innych dziełach Witkacego) jest konsekwencją zaniku uczuć metafizycznych i związanego z tym wyczerpywania się mocy twórczej człowieka. Według Witkacego prawdziwa sztuka, religia i filozofia miały źródło w przeżyciu metafizycznym. Religia jest w stanie upadku na skutek cywilizacyjnych doświadczeń człowieka. Los religii i filozofii podzieliła sztuka, która zawsze wyrastała z nich obu. Współczesny człowiek żyjący w społeczeństwie nastawionym na zaspokajanie materialnych potrzeb i doznawanie przyjemności nie doświadcza już uczuć metafizycznych. Głosi więc Witkacy, że twórczość się kończy, gdyż wyczerpują się jej źródła. Wiele ze współczesnych dzieł jest jedynie powtórzeniem tego, co już wcześniej zrodziło się w umysłach ludzkich.

Katastrofizm

W Szewcach znajdują wyraz poglądy historiozoficznehistoriozofiahistoriozoficzne autora wieszczącego zanik wszelkiej kultury i nadejście stechnicyzowanego i zuniformizowanego społeczeństwa, w którym twórcza jednostka nie znajduje dla siebie miejsca. Dramat jest także groteskowym obrazem sytuacji politycznej lat 30. XX w. Przez wielu późniejszych odbiorców był odczytywany jako dzieło profetyczne, zapowiadające ważne wydarzenia z historii tego stulecia. Dyktatura „Dziarskich Chłopców” przywodziła na myśl faszyzm. Przewrót dokonany przez szewców kojarzył się ze zwycięstwem komunizmu w jego pokracznej, a zarazem upiornej wersji. Natomiast trzecia rewolucja zapowiadała ostateczną zagładę dotychczasowego świata i nastanie nowej epoki – stechnicyzowanej, zabijającej indywidualizm, pozbawiającej człowieka wolności i możliwości twórczych. Taka wizja przyszłości nosi znamiona katastrofizmukatastrofizmkatastrofizmu.

R1UQOCcw1pkcG

Ilustracja przedstawia trzech mężczyzn i kobietę. Postać na pierwszym planie po lewej stronie obrazu trzyma w dłoniach łopatę. Na twarzy mężczyzny widać strach. Odchyla się w drugą stronę od mężczyzny z brodą stojącego w centrum rysunku. Mężczyzna ten ma posępną minę. W dłoni dzierży krótki bat. Obok niego leżą czaszki i kości. Po prawej stronie obrazu jest skulony mężczyzna. W tle, za wysoką trawą, znajduje się kobieta. Jej głowa jest przechylona w prawo.

Słownik