Rozum, postęp i natura

R10gQjR2VRwhs1

Ilustracja przedstawia mężczyznę siedzącego przy stole. Mężczyzna ma na głowie laurowy wieniec i zapisuje piórem karty papieru. Mężczyzna otoczony jest księgami i instrumentami mierniczymi. Nad mężczyzną unoszą się dwie postaci. Po lewej stronie, wśród obłoków, siedzi mężczyzna w antycznej szacie, w prawej ręce trzyma cyrkiel, mierząc nim globus z przedstawieniem konstelacji gwiazd, a lewą ręką wskazuje na obręcz na globusie z przedstawieniami znaków zodiaku. Z prawej strony półnaga kobieta owinięta szatą trzyma w dłoniach lustro odbijające strumień światła padający z nieba i skierowany na mężczyznę siedzącego poniżej przy stole. Kobietę oplatają małe, nagie cherubiny.

Oświecenie to okres w dziejach kultury europejskiej od końca wieku XVII do pierwszych lat XIX stulecia. Nazwa epoki nawiązuje do „światła” (lub „świateł”) rozpraszającego mrok, rozumiany jako niewiedza (ciemnota) i przesąd. Przedstawiciele tego nurtu – uczeni, filozofowie i ludzie pióra – wierzyli, że rozwój nauki i oświaty zapewni postęp cywilizacyjny, dlatego z nadzieją patrzyli w przyszłość ludzkości. W swojej działalności głosili pochwałę rozumu i wnioskowania opartego na doświadczeniu (empiryzmempiryzmempiryzm). Byli przekonani, że tylko za pomocą rozumu można poznać świat, natomiast autorytety religijne (Kościół, duchowni), polityczne (państwo) i intelektualne (uniwersytety) celowo hamowały lud przed wyzbyciem się przesądów, żeby móc sprawować nad nim kontrolę. Filozofowie epoki oświecenia potępiali Kościół katolicki za prześladowania wyznawców innych religii i nawoływali do tolerancji – uznania wszystkich wierzeń i systemów religijnych za równouprawnione. Podważali także sens sprawowania kultu religijnego. Część z nich uważała bowiem, że Bóg stworzył ziemię, ale nie ingeruje w życie na ziemi (deiścideizmdeiści), a niektórzy całkowicie zaprzeczali istnieniu Boga (ateiściateizmateiści). W miejsce różnych religii proponowali wprowadzenie gwarancji praw naturalnychprawa naturalnepraw naturalnych do wolności, szczęścia i posiadania dóbr (własności) wszystkim ludziom, niezależnie od ich pochodzenia czy światopoglądu. Wraz z powrotem do natury ważne stało się pojęcie równościrównośćrówności. Francuski filozof Jan Jakub Rousseau głosił, że tylko człowiek żyjący zgodnie z prawami naturalnymi, z dala od „skorumpowanej” cywilizacji, może cieszyć się wolnością i jest równy innym. Sprzeciwiał się w ten sposób ówczesnym podziałom społecznym, wynikającym z funkcjonowania systemu stanowego.

Z Anglii do Francji i dalej

W 1690 r. Anglik John Locke wydał pracę Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, w której twierdził, że człowiek rodzi się jako „czysta tablica” (łac. tabula rasa), a nie jak dotąd sądzono, z zestawem cech wrodzonych. Świat i nasze miejsce na nim poznajemy w ciągu całego życia, dlatego ważne, aby kierować się własnymi obserwacjami i rozumem – pisał. W innej pracy Locke odrzucił dominujący w Europie absolutyzm, dowodząc, że władza państwowa pochodzi od ludu, który na mocy umowy społecznej przekazał ją wąskiej grupie obywateli. W zamian rządzący zobowiązali się do zapewnienia ludziom bezpieczeństwa oraz praw do wolności osobistej i własności prywatnej. Jednocześnie lud może wystąpić przeciwko władzy i wybrać nową, jeżeli uzna, że rządzący przekraczają granice ustalone w umowie. Pracami Locke’a i innych angielskich uczonych zainteresowali się często odwiedzający ten kraj Francuzi, którzy spopularyzowali i rozwinęli nowe idee na własnym gruncie. Szybko znaleźli też zwolenników wśród licznie odwiedzających Paryż cudzoziemców i ich dzieła stały się obowiązkowymi lekturami elit epoki oświecenia w większości europejskich krajów.

Monteskiusz (1689–1755)

RLG1A8FWt9Jq6

Ilustracja składa się z dwóch części. Z lewej widoczny jest profil starszego mężczyzny odzianego w szatę. Ma wydatny nos, wysokie czoło i kręcone włosy. Po prawej widoczna jest karta z księgi zapisana w języku francuskim.

Urodził się w szlacheckiej rodzinie z Bordeaux. Po studiach prawniczych i humanistycznych został adwokatem, następnie radcą i przewodniczącym parlamentu (sądu) tego miasta. W 1726 r. sprzedał urząd i podróżował po Europie (dwa lata spędził w Anglii), po czym zamieszkał w Paryżu. W 1748 r. opublikował swoje najsłynniejsze dzieło O duchu praw, w którym skrytykował absolutyzm uzasadniając, że jego fundamenty - prawo Boskie, należy do porządku religijnego, innego niż prawa naturalne obowiązujące w stosunkach między ludźmi. Przedstawił słynną koncepcję trójpodziału władztrójpodział władztrójpodziału władz. Według niej w państwie powinna panować równowaga, dlatego poszczególne władze (wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza) muszą być od siebie niezależne. Rozdział zapewnia ich wzajemną kontrolę i uniemożliwia koncentrację władzy w rękach jednej osoby lub grupy.

Wolter (1694–1778)

R6E1yeiQ2FoMX

Ilustracja składa się z dwóch części. Z lewej widoczny jest prawy półprofil mężczyzny odzianego w surdut. Mężczyzna ma kręcone włosy opadające do ramion. W lewej ręce trzyma otwartą książkę i uśmiecha się. Po prawej widoczna jest karta z księgi zapisana w języku francuskim.

Właściwie nazywał się François‑Marie Arouet. Urodził się w Paryżu, w bogatej rodzinie mieszczańskiej (jego ojciec był notariuszem). Kształcił się w kolegium jezuickim. Uchodził za błyskotliwego i szybko zdobył protekcję wpływowych osób. W młodości dwukrotnie był więziony za swoje przekonania. Po 1750 r. w przebywał na emigracji w Prusach i Szwajcarii. Podobnie jak Monteskiusz podziwiał angielskie rozwiązania ustrojowe. Krytykował absolutyzm: ograniczanie wolności słowa, więzienie bez wyroku sądowego, stosowanie tortur, ucisk podatkowy. Walczył z przesądami ludu, nietolerancją Kościoła katolickiego i fanatyzmem religijnym. Sam był deistą. Lekkość i dowcip charakteryzujące styl Woltera przyniosły mu ogromną popularność w kręgach szlacheckich i mieszczańskich.

Denis Diderot (1713–1784)

Rz6uz1ihhxSrI

Ilustracja składa się z dwóch części. Z lewej przedstawiony jest siedzący mężczyzna w średnim wieku patrzący przed siebie. Ma wysokie czoło i siwiejące włosy zaczesane do tyłu. Ubrany jest w lejącą szatę, spod której wystaje koszula. W prawej ręce trzyma pióro, którym zapisuje kartki papieru. Po prawej widoczna jest karta z księgi zapisana w języku francuskim.

Urodził się w rodzinie rzemieślniczej, w niewielkiej miejscowości Langres, niedaleko Paryża. Jego rodzina nie mogła zapewnić mu wykształcenia, więc uczył się sam. Był zdeklarowanym ateistą i naturalistą. Według niego Bóg nie istnieje, gdyż nie można go dostrzec w przyrodzie, a ludzie zboczyli na złą drogę, ponieważ przestali być wierni prawom naturalnym. Diderot wspólnie z matematykiem d’AlembertemM redagował Encyklopedię albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł, nazywaną Wielką encyklopedią francuską (1751–1780, 35 tomów). Autorzy haseł, w tym wielu znanych pisarzy, jak np. Monteskiusz i Wolter, dążyli do całościowego ukazania dotychczasowej wiedzy, aby umożliwić dostęp do niej możliwie szerokiej grupie odbiorców. Ponadto ich teksty miewały stronniczy charakter – krytykowały przywileje stanowe i Kościół. Chociaż Encyklopedia została objęta cenzurą we Francji i trafiła na papieski Indeks ksiąg zakazanych, okazała się wielkim sukcesem wydawniczym.

Jan Jakub Rousseau (1712–1778)

RJp8EqKv44utq

Ilustracja składa się z dwóch części. Z lewej widoczna jest pogodna twarz mężczyzny w średnim wieku. Ubrany jest w surdut i apaszkę pod szyją. Ma wysokie czoło i kręcone dłuższe włosy. Po prawej widoczna jest karta z księgi zapisana w języku francuskim.

Urodził się w Genewie, w rodzinie francuskich hugenotów (wyznawców kalwinizmu). Jego matka umarła, gdy był dzieckiem, a w wieku 10 lat został porzucony przez ojca. W 1728 r. wyruszył w podróż po Sabaudii, Francji i Włoszech, którą finansował, podejmując się różnych prac (był guwernerem, lokajem, strzelcem, kopistą i sekretarzem). Nie miał wystarczających środków, żeby zacząć studia, dlatego uczył się we własnym zakresie. Z czasem zyskał sławę zdolnego pisarza i filozofa. W 1762 r. ukazały się jego najpopularniejsze dzieła: O umowie społecznej oraz Emil, czyli o wychowaniu. Rousseau idealizował życie na wsi i stawiał naturę ponad cywilizację (nauki i sztuki). Ówczesne społeczeństwo uważał za niemoralne i skorumpowane, a nierówności wynikające z systemu stanowego potępiał, uważając je za sprzeczne z prawami naturalnymi. Szczególnie ważne dla niego były równość wobec prawa i wolność osobista. Tak jak John Locke uważał że państwo powstało w wyniku umowy społecznej i jeżeli rządzący przekraczają granice w niej określone, lud może wystąpić przeciwko władzy (zgodnie z doktryną suwerenności ludu). W przeciwieństwie do większości filozofów oświecenia Rousseau stawiał uczucia ponad rozum.

Słownik

Słowa kluczowe

oświecenie, ateizm, deizm, prawa naturalne, Wielka encyklopedia francuska, niewolnictwo

Bibliografia

J. Snopek, Oświecenie. Szkic do portretu epoki, Warszawa 1999.

P. Chaunu, Cywilizacja wieku oświecenia, tłum. E. Bąkowska, Warszawa 1993.

E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977.

Wielka Historia Świata. Świat w XVIII wieku, t. 8, red. P. Franaszek, Kraków 2006.