Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Czym jest moralność?

MoralnośćmoralnośćMoralność to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społecznego zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne. W każdym społeczeństwie istnieje pewien zbiór norm moralnych, które pozwalają na ocenę zachowań ludzi względem siebie oraz otaczającego ich świata jako dobrych lub złych. Normy te określa się jako wartości pierwotne lub elementarne normy moralne.

R17z8PWbejwx11
Mapa myśli. Lista elementów: Nazwa kategorii: relacje zachodzące między prawem a moralnościąElementy należące do kategorii relacje zachodzące między prawem a moralnościąNazwa kategorii: przedmiotoweNazwa kategorii: walidacyjneNazwa kategorii: funkcjonalneKoniec elementów należących do kategorii relacje zachodzące między prawem a moralnością
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Relacje przedmiotowe dotyczą kwestii zakresu regulacji moralnej i prawnej. W nauce prezentowane są dwa stanowiska w tej sprawie. Pierwsze zakłada, że prawo to minimum moralności, a więc zakres zachowań regulowanych przez prawo mieści się w zakresie regulowanym przez moralność. Każde zachowanie regulowane przez prawo ma więc swój odpowiednik moralny. Podejście to jest krytykowane przede wszystkim przez wskazanie, że prawo reguluje szereg kwestii moralnie obojętnych (nieregulowanych normami moralnymi). Przykładem takich regulacji mogą być regulacje dotyczące kwestii technicznych, np. formy pism urzędowych.

R11l6mL9EydM71
Personifikacja cnoty (gr. ἀρετή) w Bibliotece Celsusa w Efezie
Źródło: Carlos Delgado, licencja: CC BY-SA 3.0.

Zdecydowanie większą liczbę zwolenników ma podejście funkcjonalne, zgodnie z którym zakresy regulacji prawa i moralności krzyżują się – istnieją więc obszary regulowane jedynie przez normy moralne i obszary regulowane jedynie przez normy prawne, ale zarazem istnieje również pewna strefa wspólna. Relacje funkcjonalne dotyczą wpływu norm moralnych na treść norm prawnych. Pamiętać należy, że w odróżnieniu od prawa moralność reguluje również sferę przeżyć wewnętrznych, psychicznych człowieka. W sferze zachowań zewnętrznych nie wszystkie zachowania podlegające regulacji moralnej będą również regulowane prawnie (na przykład prostytucja jest uznawana za moralnie naganną, natomiast prawo polskie jej nie zakazuje). Z drugiej strony istnieją sfery regulowane jedynie przez prawo – np. ruch prawostronny lub lewostronny nie podlega ocenie moralnej. Strefa, w której obowiązują zarówno normy moralne, jak i prawne, ma na tym tle znaczenie szczególne.

relacjach walidacyjnych chodzi o to, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych.

Prawo a moralność

Przyjmuje się, że prawo powinno respektować przekonania moralne większości społeczeństwa, bez tego bowiem w demokratycznym społeczeństwie nie miałoby ono szans na obowiązywanie z powodu braku społecznego poparcia. Z drugiej strony demokracja nie może oznaczać tyranii większości, która narzuca swoją wolę mniejszościom kulturowym, religijnym i innym. Ochrona praw mniejszości stanowi w ostatnim czasie istotny element zarówno prawa wewnętrznego, jak i międzynarodowego. Uzgodnienie treści prawa z różnymi systemami etycznymi jest jednak zadaniem niezwykle trudnym, czego dowodzą dyskusje dotyczące eutanazji, aborcji czy małżeństw homoseksualnych. Relacje walidacyjne dotyczą tego, w jaki sposób niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na jego ważność. Na tym tle wykształciły się trzy zasadnicze podejścia: radykalny pozytywizm prawniczy, szkoła prawa natury i teza racjonalnego prawodawcy.

Podstawowym założeniem pozytywizmu prawnego jest oddzielenie prawa od moralności. Według tego podejścia prawo i moralność tworzą dwa odrębne i niezależne systemy normatywne. Niesłuszność czy niesprawiedliwość norm prawnych nie wpływa na ich obowiązywanie, jeżeli tylko normy te zostały ustanowione zgodnie z obowiązującymi procedurami i nie zostały uchylone. Wyrazem tego podejścia jest sentencja dura lex sed lex (z łac. – surowe prawo, ale prawo). Nie oznacza to oczywiście, że pozytywizm zakłada sprzeczność prawa i moralności, tylko to, że norma prawna nie utraci mocy obowiązującej, jeśli jest niezgodna z moralnością. W podejściu tym bowiem dobro prawne jest pochodną uznania ze strony ustawodawcy. Z normy prawnej można dowiedzieć się, jakie zachowanie jest dobre i zasługuje na ochronę, a jakie należy ocenić negatywnie.

Doktryna prawa naturalnego uznaje istnienie obiektywnego porządku wartości, stojącego ponad wolą ustawodawcy, a więc i prawem stanowionym. Jeżeli prawo nie respektuje podstawowych wartości moralnych, nie może obowiązywać.

Podejście pośrednie (teza racjonalnego prawodawcy) zakłada co do zasady, że działanie ustawodawcy jest celowe i zmierza do realizacji wartości moralnych, jednak w przypadkach, kiedy norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, traci moc obowiązującą.

Oparcie większości systemów prawnych na pozytywistycznym założeniu o rozdzieleniu prawa od moralności, którego konsekwencją jest to, że norma prawna nie traci mocy obowiązującej, jeśli jest niezgodna z normą moralną, nie oznacza, że normy moralne są ignorowane w procesie stanowienia i stosowania prawa. Skuteczność prawa zależy bowiem między innymi od tego, czy jest ono społecznie akceptowane, co z kolei zależy od uzgodnienia prawa ze społecznie aprobowanymi normami moralnymi. Dlatego systemy prawne otwarte są na wartości moralne i w ich ramach wypracowano szereg mechanizmów i technik, za pomocą których przejmują one wartości moralne. Do najważniejszych należą:

R2uEtSvThXpk2
inkorporacja bezpośrednia polegająca na czynieniu przez prawodawcę z norm moralnych norm prawnych,, przepisy odsyłające do różnego rodzaju norm moralnych (np. zasady współżycia społecznego, zasady słuszności czy zasady sprawiedliwości),, wprowadzanie do prawa przepisów wartościujących (np. dobra wiara, rażąca niewdzięczność).

Słownik

etyka
etyka

nauka o moralności, zajmująca się ustalaniem, co jest dobre, a co złe

imperatyw
imperatyw

nakaz, reguła postępowania, która nie podlega dyskusji; może to być zasada moralna, ideowa, artystyczna itp.

instytucja
instytucja

element struktury grupy lub społeczeństwa organizujący zachowania i działania jednostek bądź grup społecznych, wyposażony w sankcje wymuszające podporządkowanie się działaniu instytucjonalnemu

moralność
moralność

zespół powszechnie uznanych warunków, poglądów na dobro i zło, przekonań, które wartościują określone działania

sankcja
sankcja

reakcja na zachowanie członka zbiorowości, wynikająca z oceny, na ile to zachowanie czy działanie jest zgodne z normami w niej obowiązującymi