Nauka

Nauki humanistyczne w okresie PRL‑u podlegały przemożnym wpływom ideologicznym. Dotyczyło to przede wszystkim filozofii, socjologii i historii. Władze wyróżniały tych uczonych, którzy hołdowali marksizmowimarksizmmarksizmowi. Nie oznaczało to jednak całkowitej zapaści wspomnianych dyscyplin nauki. W dziedzinie filozofii znaczące osiągnięcia miał Leszek Kołakowski, który interesował się głównie historią filozofii, historią idei i filozofią religii. W 1968 r. za udział w wydarzeniach marcowych odebrano mu prawo publikowania i wykładania, co było powodem jego emigracji. W polskiej socjologii znaczącą rolę odegrali Jan Szczepański, który badał przede wszystkim struktury społeczne, oraz Stefan Nowak – zajmujący się metodologią nauk społecznych.

R1UOoBpbWvkP31

Na zdjęciu mężczyzna w podeszłym wieku z lekką łysiną oraz wąsem. Dotyka ręką ściany. To nie jest zwykła ściana to fragment fresku tzw. odkrywka. Może to być średniowieczny fresk. Widać szczególną więź między bohaterem fotografii a fragmentem ściany. To jego życiowa pasja.

W dziedzinie historii stosunkowo dużo swobody badawczej mieli uczeni zajmujący się starszymi epokami. Na okres PRL‑u przypada rozkwit polskiej mediewistykimediewistykamediewistyki – działu historiografii zajmującego się dziejami średniowiecza. Silnym impulsem do wzmożonych badań były przygotowania do tysiąclecia państwa polskiego. W ich toku powstawały znaczące dzieła m.in. Henryka Łowmiańskiego i Gerarda Labudy.

Prężnie rozwijała się polska archeologia. Prowadzono zakrojone na szeroką skalę badania nad Słowiańszczyzną zachodnią i początkami państwa polskiego. Międzynarodowe uznanie zyskały osiągnięcia Kazimierza Michałowskiego, który utworzył Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej PAN i założył polską stację archeologiczną w Kairze. Michałowski dokonał wielu ważnych odkryć, m.in. w Faras. W latach 1961–1970 był przewodniczącym powołanego przez UNESCO Międzynarodowego Komitetu Ekspertów do spraw Ratowania Skalnych Świątyń Abu Simbel, które znajdowały się na terenie przeznaczonym do zalania podczas budowy tamy w Asuanie w Egipcie.

Barierą w rozwoju nauk przyrodniczo‑matematycznych był brak środków finansowych potrzebnych do odpowiedniego wyposażenia laboratoriów oraz ograniczone kontakty i możliwość wymiany naukowej z uczonymi zachodnimi. Stosunkowo najmniej wymagająca pod tym względem, przynajmniej do czasu pojawienia się technologii informatycznych, była matematyka. W Polsce prowadzono badania m.in. nad teorią mnogości, analizą funkcjonalną, logiką matematyczną oraz nad teoretycznymi podstawami budowy maszyn matematycznych.

Większych nakładów wymagały badania z zakresu fizyki. W 1955 r. w Świerku pod Warszawą powstał pierwszy w Polsce Instytut Badań Jądrowych. Mimo niedostatku środków polska fizyka jądrowa mogła poszczycić się osiągnięciami na skalę światową, niewątpliwie należało do nich odkrycie przez Mariana Danysza i Jerzego Pniewskiego hiperjąder, czyli jąder atomowych zawierających oprócz protonów i neutronów nietrwałe hiperony. Za to osiągnięcie obaj fizycy kandydowali do Nagrody Nobla.

RJNmD9l0LwTtg

Na zdjęciu wielkie urządzenie w formie stożka. Żeby do niego dojść należy przejść po kładce na pewnej wysokości. Dwaj mężczyźni stoją, na jego szczycie. Wykonują pracę. Pomieszczenie, w którym się znajdują przypomina halę.

Znaczące dokonania mieli również polscy chemicy. Prof. Wojciech Świętosławski kierował zapoczątkowanymi przez siebie badaniami z zakresu termochemii, a Mieczysław Mąkosza pracował nad nową metodą prowadzenia reakcji chemicznej – katalizy przeniesienia fazowego w reakcjach organicznych. Obydwaj uczeni byli nominowani do Nagrody Nobla. Mniejszy światowy oddźwięk, ale duże znaczenie dla gospodarki miały badania geologiczne i oceanograficzne. Dzięki tym pierwszym powstało kartograficzne opracowanie geologiczne obszaru całego kraju, a dodatkowym wymiernym efektem było odkrycie złóż siarki i miedzi. Prowadzono również zakrojone na szeroką skalę badania nad zasobami wodnymi kraju i sposobami ich zagospodarowania. W ramach badań arktycznych i oceanograficznych uruchomiono polską bazę na Spitsbergenie.

W zakresie biologii priorytet miały badania służące potrzebom rolnictwa – zwłaszcza w dziedzinie gleboznawstwa, technik uprawy roślin, mikrobiologii oraz genetyki i hodowli roślin. Nadzwyczaj znaczącymi osiągnięciami mogli się poszczycić uczeni z zakresu medycyny, zwłaszcza tych jej dyscyplin, które związane były z bardzo zaawansowaną technicznie aparaturą. Należały do nich osiągnięcia z zakresu chirurgii klatki piersiowej. W 1958 r. Wiktor Bross przeprowadził pierwszą w Polsce operację na otwartym sercu, a trzy lata później po raz pierwszy zastosował podczas operacji serca krążenie pozaustrojowe. W 1985 r. prof. Zbigniew Religa jako pierwszy w Polsce przeprowadził udany przeszczep serca.

RoCqEoUFyNuq6

Na zdjęciu pomieszczenie, które przypomina salę operacyjną. Łóżka i wózki z narzędziami na kółkach, urządzenia, kable, specjalistyczne statywy. Wielka lampa oświetla od góry pacjenta. Wokół niego stoi więcej niż kilku lekarzy czy gapiów. Sceneria podkreśla wielkość wydarzenia. To pierwsza operacja na żywym sercu, która obywała się w powojennej Polsce.

Polacy zaznaczyli swoją obecność w dziedzinie elektroniki. Badania nad półprzewodnikami wraz z zespołem prowadził prof. Janusz Groszkowski. Polscy inżynierowie mieli również całkiem udany start w dziedzinie technologii cyfrowych. Romuald Marczyński w latach 1953–1955 skonstruował eksperymentalny komputer EMAL. Kilka lat później zespół Leona Łukaszewicza stworzył pierwszą całkowicie polską konstrukcję komputera XYZ, a w 1963 r. do seryjnej produkcji weszły polskie komputery typu Odra. Informatyka była jednak dyscypliną wymagającą ogromnych nakładów finansowych. Z czasem zachodnie ośrodki badawcze zdystansowały polskich konstruktorów i nadały jej rozwojowi nowe kierunki. W rewolucji cyfrowej lat 80. Polska już nie uczestniczyła.

Sztuka

W pierwszych latach powojennych w literaturze polskiej dominowała tematyka wojenna i rozliczeniowa. Największy rozgłos zyskały Medaliony Zofii Nałkowskiej, a także dzieła Tadeusza Borowskiego (opowiadania oświęcimskie) i Seweryny Szmaglewskiej (Dymy nad Birkenau). Ze względu na swój dokumentalny charakter na trwałe wpisały się w kanon literatury polskiej, podobnie jak powieść Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego, w której zawarł on gorzką prawdę o losach żołnierzy Armii Krajowej.

W 1949 r. odbył się w Szczecinie zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich, który oficjalnie zapoczątkował w kulturze polskiej realizm socjalistyczny, czyli socrealizmsocrealizmsocrealizm. Miał on polegać na praktykowaniu twórczości artystycznej w zgodzie z tezami marksizmu. W tematyce dzieł artystycznych zaczęły dominować zagadnienia związane z przemysłem, pracą robotników i ruchem robotniczym. Za wzorcową powieść socrealistyczną została uznana Pamiątka z Celulozy Igora Newerlego. Odrodzenie twórczości artystycznej nastąpiło po 1956 r. Warto w tym miejscu wymienić pisarzy Marka Hłaskę i Romana Bratnego. Hłasko zasłynął przede wszystkim ze swoich opowiadań, takich jak Pierwszy krok w chmurach, a Bratny jako autor kolejnego wielkiego dzieła o Armii Krajowej – Kolumbowie. Rocznik 20. Tematyka rozliczeniowa interesowała jednak głównie polskiego czytelnika. Międzynarodową sławę zyskał natomiast autor powieści fantastycznych – Stanisław Lem (Dzienniki gwiazdowe, Solaris, Bajki robotów, ale także zbiór esejów filozoficznych Summa technologiae). W środowisku kontrkultury ogromną popularność zdobył Edward Stachura, którego nazwisko rozsławiła powieść Siekierezada albo zima leśnych ludzi.

Ton polskiemu teatrowi nadawały Teatr Narodowy i Teatr Współczesny w Warszawie – obydwa pod przemożnym wpływem ich wieloletniego dyrektora Erwina Axera. Na ich deskach przedstawiano najwartościowsze dzieła współczesnej dramaturgii polskiej i światowej. W Teatrze Współczesnym swoje dzieła prezentowali dwaj wybitni polscy dramatopisarze: Tadeusz Różewicz (np. Kartoteka, Świadkowie albo nasza mała stabilizacja) i Sławomir Mrożek (np. Policja, Emigranci, Ambasador). Wielkim wydarzeniem teatralnym była premiera w 1965 r. Tanga Mrożka, a brzemiennym w skutki polityczne – wystawienie Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym, które zainspirowało studenckie protesty w marcu 1968 r.

Roio7rVAZyTsU1

Fotografia przedstawia żelazny monument. Umieszczony jest na wzgórzu wśród roślinności więc widać go z daleka. Monument posiada futurystyczne kształty, demoniczna kompozycja, przeskalowane kolce. Wykonany w kolorze szarym. Niczego nie przypominająca forma to rzeźba Władysława Hasiora.

W dziedzinie muzyki współczesnej światową sławę zdobył Krzysztof Penderecki – autor monumentalnych utworów orkiestrowych oraz muzyki do opery klasycznej. Polską awangardowąawangardaawangardową muzykę instrumentalną tworzył Henryk Mikołaj Górecki. Komercyjny sukces odniósł Wojciech Kilar, twórca dzieł awangardowych i klasycznych, który jednak zyskał rozgłos jako kompozytor muzyki do głośnych filmów, takich jak Ziemia obiecana, Barwy ochronne, a w latach 90. XX w. do Draculi czy Portretu damy. W 1949 r. reaktywowano (zainicjowany jeszcze przed wojną) Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina, jeden z najbardziej prestiżowych konkursów muzycznych na świecie, którego laureaci występują w największych salach koncertowych oraz nagrywają płyty w renomowanych wytwórniach. Najsłynniejszym Polakiem w czasach PRL‑u, który odniósł też światowy sukces, był Krystian Zimerman.

Polska muzyka podążała również za globalnymi trendami, mimo pozostawania w sferze sowieckich wpływów i ograniczeń „żelaznej kurtyny”. Wprawdzie władze komunistyczne wypowiedziały wojnę miłośnikom jazzu, jednak nie zaprzestano jego grania – do okresu odwilży koncerty odbywały się w mieszkaniach czy niektórych klubach. Po 1956 r. ten gatunek muzyczny mógł się już rozwijać w miarę swobodnie, a polscy twórcy coraz częściej występowali poza Polską. Warto tu wspomnieć takie postaci jak Krzysztof Komeda, Jan „Ptaszyn” Wróblewski, Andrzej Kurylewicz czy Zbigniew Namysłowski.

Oryginalnym zjawiskiem w sztuce PRL‑u była polska szkoła plakatu. Międzynarodową sławę w tej dziedzinie zyskał m.in. Henryk Tomaszewski. Choć sam twierdził, że „salonem plakatu jest ulica”, prace zarówno jego, jak i wielu innych utalentowanych wybitnych grafików trafiły do uznanych galerii i muzeów sztuki na całym świecie. W dziedzinie sztuk plastycznych duży rozgłos zyskał Władysław Hasior, który był znany przede wszystkim z metalowych konstrukcji tworzonych ze złomu. Światową karierę zdobyła Magdalena Abakanowicz, polska rzeźbiarka i twórczyni oryginalnych tkanin artystycznych, zwanych abakanami. Są to kompozycje przestrzenne o dużych rozmiarach, tworzone z różnych rodzajów włókien.

Bardzo popularną, bo idealnie spełniającą funkcje propagandowe, dziedziną sztuki były pomniki. Obok wytworów ściśle propagandowych powstawały dzieła przejmujące, np. Pomnik Bohaterów Powstania Warszawskiego, Pomnik Bohaterów Getta Warszawskiego, Pomnik Zagłady w Treblince. Wystawiano również pomniki upamiętniające opór społeczeństwa: Pomnik Poległych Stoczniowców w Gdańsku i Pomnik Ofiar Czerwca 1956 r.

Polska szkoła filmowa

Po wojnie film stał się dziedziną sztuki o ogromnej sile oddziaływania. Pierwszym polskim powojennym filmem były Zakazane piosenki Leonarda Buczkowskiego, które miały premierę w 1947 r. W tym samym roku zadebiutował wstrząsający film byłej więźniarki Auschwitz‑Birkenau Wandy Jakubowskiej – Ostatni etap, a rok później Ulica graniczna Aleksandra Forda, który prezentował cały wachlarz postaw Polaków wobec Holocaustu.

Film był jedną z tych dziedzin sztuki, na której bardzo silne piętno odcisnął socrealizm. W jego duchu zostały zrealizowane takie dzieła jak Celuloza Jerzego Kawalerowicza i Piątka z ulicy Barskiej Aleksandra Forda. Rozkwit kinematografii nastąpił po odwilży w 1956 r. Polskie filmy znajdowały uznanie również poza granicami kraju, a na świecie mówiono o polskiej szkole filmowej, intensywnie rozwijającej się w latach 50. i 60. XX w. Jej głównymi twórcami byli m.in. Andrzej Wajda, Andrzej Munk, Kazimierz Kutz i Stanisław Lenartowicz. Wajda zrealizował dwie wielkie produkcje o charakterze rozrachunkowym: Kanał (1956 r.) oraz Popiół i diament (1958 r.). Nieco groteskowy obraz historii II wojny światowej przedstawił Munk w swoich filmach: Eroica (1957 r.) i Zezowate szczęście (1960 r.). Indywidualny wymiar wielkiej historii zaprezentował Kutz w Krzyżu walecznych (1959 r.), a obrazy z dziejów rodzinnego Śląska przedstawił w filmach Sól ziemi czarnej (1969 r.) i Perła w koronie (1971 r.).

Polscy twórcy emigracyjni

Wobec ograniczeń istniejących w kraju ogromne znaczenie miały polskie instytucje naukowe i kulturalne działające na emigracji. Na szczególną uwagę zasługują Instytut Józefa Piłsudskiego oraz Instytut im. Władysława Sikorskiego, a z kulturalnych Instytut Literacki.

Instytut im. Józefa Piłsudskiego powstał najpierw w Nowym Jorku w 1943 r., a następnie w 1947 r. w Londynie. Głównym jego zadaniem było dokumentowanie życia i działalności Józefa Piłsudskiego oraz najnowszej historii Polski- zwłaszcza lat 1918–1939. Natomiast Instytut Historyczny im. Władysława Sikorskiego został utworzony w Londynie w 1945 r. Początkowo zajmował się badaniem i dokumentowaniem działań polskiego rządu na uchodźstwie oraz organizacją i walkami Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W 1964 r. zmienił nazwę na Instytut Polski i rozszerzył zakres swoich badań do całej historii Polski XX w.

Instytut Literacki został utworzony przez Jerzego Giedroycia w 1946 r. w Rzymie, a od następnego roku działał w miejscowości Maisons‑Laffitte koło Paryża. Początkowo publikował dzieła pisarzy emigracyjnych, a od końca lat 50. także pisarzy krajowych, których ze względów cenzuralnych nie drukowano w Polsce. Instytut Literacki wydawał miesięcznik „Kultura” oraz „Zeszyty Historyczne”, zamieszczano w nich dokumenty, relacje, wspomnienia i opracowania poświęcone najnowszej historii Polski. Na emigracji tworzyli artyści, dla których ze względu na ich przekonania ideowe i polityczne nie było miejsca w kraju, np. Józef Czapski (autor głośnego zapisu życia w gułagu Na nieludzkiej ziemi). W czasie, gdy w PRL‑u twórczość artystyczna została ujęta w sztywne ramy socrealizmu, Czesław Miłosz napisał Zniewolony umysł, w którym przedstawił skalę ubezwłasnowolnienia kultury polskiej. Gustaw Herling‑Grudziński ukazał światu obraz sowieckich łagrów w Innym świecie, a Witold Gombrowicz rozliczeniową powieść Trans‑Atlantyk. Tworzący na emigracji Czesław Miłosz w 1980 r. został laureatem Literackiej Nagrody Nobla.

Przestrzenią dla polskich twórców, tych w kraju i na emigracji, był również wydawany aż do 1981 r. w Londynie tygodnik społeczno‑kulturalny „Wiadomości”. Stanowił on kontynuację przedwojennych „Wiadomości Literackich”, publikował w nich swoje wiersze przebywający na emigracji Jan Lechoń. Od 1958 r. tygodnik przyznawał nagrodę dla najlepszej książki wydanej na emigracji. Jej laureatami zostali m.in. Marek Hłasko, Witold Gombrowicz, Leopold Tyrmand oraz Czesław Miłosz.

Słownik

Słowa kluczowe

osiągnięcia naukowe w PRL, sztuka i kultura w PRL, polska szkoła filmowa, emigracja, Polska Rzeczypospolita Ludowa, Polska po II wojnie, okres PRL‑u, Polska w latach 1981–1989, komunizm w Polsce

Bibliografia

A. Czubiński, Dzieje najnowsze Polski, t. 2, Polska Ludowa (1944–1989), Poznań 1992.

R. Kaczmarek, Historia Polski 1914–1989, Warszawa 2010.

W. Roszkowski, Historia Polski 1914–2015, Warszawa 2017.

L.A. Sowa, Wielka historia Polski, t. 10, Od Drugiej do Trzeciej Rzeczypospolitej (1945–2001), Kraków 2001.

Historia nauki polskiej, t. 10, 1944–1989, cz. 1, Warunki rozwoju nauki polskiej. Państwo i społeczeństwo, red. L. Zasztowt, J. Schiller-Walicka, Warszawa 2015.

A. Krajewski, Jak wykuwało się film, „Mówią Wieki” 12/2004.

A. Krajewski, Twórca manipulowany, „Mówią Wieki” 11/2001.

R. Marszałek, Monokultura filmowa 1945–1980, „Mówią Wieki” 9/1990.

P. Orzechowski, Najpierw słuchało się go w radiu, „Mówią Wieki” 6/2018.

J. Ostrowski, Polscy pionierzy hemodializy, „Mówią Wieki” 11/2019.

P. Szulc, Jak polskie rakiety podbiły kosmos, „Mówią Wieki” 9/2019.