Przeczytaj
Satyra prawdę mówi
Satyra jako gatunek literacki wywodzi się ze starożytności, ale termin ten w znaczeniu ogólnym wiąże się również z prześmiewczym, krytycznym stosunkiem do otaczającej rzeczywistości. W Polsce w XVIII wieku satyra stała się jednym z najważniejszych gatunków o przesłaniu dydaktyczno‑moralizatorskim, prezentującym celowo przejaskrawiony obraz społeczeństwa, jego wad i obyczajów. Autorzy oświeceniowych satyr, w tym sam Ignacy Krasicki, który traktował satyry także jako literaturę rozrywkową, chętnie posługiwali się komizmem, ironiąironią i hiperboląhiperbolą, aby tym dosadniej zaprezentować ośmieszane typy ludzkie i ich przywary. Pouczanie i napominanie miało jednak odbywać się bez ataków personalnych. Nie należało również krytykować instytucji publicznych i zasad ustroju Rzeczypospolitej. Satyry nie mogły więc być paszkwilamipaszkwilami czy pamfletamipamfletami, czyli utworami zniesławiającymi i szkalującymi konkretną osobę. Należało pisać je starannym stylem, ale bliskim mowie potocznej. Jednorodność stylistyczna, zachowanie zasady decorumdecorum oraz jasność i przejrzystość wypowiedzi przy użyciu odpowiednich środków artystycznego przekazu miały gwarantować osiągnięcie celów perswazyjnychperswazyjnych. Satyry mogły przyjmować różne formy: dialogu (Żona modna, Pijaństwo), dialogu ujętego w cudzysłów (Do króla) lub monologu (Świat zepsuty).
OświeceniePonieważ satyra dawała odbicie świata w krzywym zwierciadle, wyjaskrawiała cechy ujemne, przedstawiała rzeczywistość w stanie zamieszania i chaosu, odchylenie od normy, musiał zatem istnieć jakiś wzór idealny, uznawany przez Krasickiego. W największym skrócie można by go sformułować następująco: Krasicki sądził [...], że współczesna cywilizacja doprowadziła do degeneracji społeczne instytucje i człowieka, do zaniku wartości autentycznych i rozkwitu pozornych. Człowiek kieruje się konwencjami wytworzonymi przez sztuczne potrzeby. Ideałem byłby stan równości społecznej, w którym każdy uzewnętrzniłby swą osobowość zgodnie z jej istotą, w sposób naturalny, ludzie porozumiewaliby się bez przywdziewania masek i sztucznych póz, realizowaliby podstawowe cnoty, wskazane zarówno w Dekalogu, jak i w pismach filozofów oświeceniowych.
Źródło: Mieczysław Klimowicz, Oświecenie , Warszawa 1999, s. 173.
Satyry(1779) Ignacego Krasickiego
Ignacy Krasicki napisał dwadzieścia dwie satyry, które składają się na dwa zbiory. Krytykował w nich sarmatyzmsarmatyzm oraz bezmyślne naśladowanie zachodnich mód i obyczajów. Stworzył całą galerię karykaturalnych postaci: dworzan, żon modnych, fircykówfircyków, graczy, pseudointelektualistów, przekupnych sędziów, okrutnych panów i osób niestroniących od alkoholu. Zgodnie z przyjętą konwencją gatunkową ośmieszał przywary, ale unikał ataków personalnych, dzięki czemu satyry poety miały uniwersalnąuniwersalną wymowę, mimo że były związane z sytuacją społeczną i polityczną Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Do najsłynniejszych satyr Ignacego Krasickiego należą: Do króla, Palinodia, Świat zepsuty, Żona modna. Wraz z końcem XVIII wieku satyry przestały pełnić swoje funkcje dydaktyczne i rozrywkowe. Trudno było ośmieszać i piętnować wady narodu, który utracił niepodległość. Funkcje satyryczne zaczęła więc pełnić publicystyka.
WstępDla nas satyrą jest właściwie każdy utwór literacki, który ośmiesza lub piętnuje różne elementy otaczającej autora rzeczywistości uznane przez niego za niewłaściwe. [...] By osiągnąć zamierzony cel, autorzy satyr świadomie deformują rzeczywistość w sposób komiczny, chętnie posługują się karykaturą i groteskowym wyolbrzymieniem. Łatwo jednak zauważyć, że w ten sposób zdefiniowana satyra staje się właściwie zjawiskiem międzygatunkowym. Satyrą może być bowiem np. dramat czy powieść. Co więcej, terenem występowania satyry nie jest już w takim ujęciu wyłącznie literatura, lecz pojawiać się ona zaczyna także np. w grafice czy filmie.
Źródło: Jacek Sokolski, Wstęp , [w:] I. Krasicki, Satyry i listy , Wrocław 1990, s. 3–4.
O autorze
Ignacy Krasicki (1735–1801) – poeta polskiego oświecenia. Był blisko związany z obozem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który powierzył mu między innymi opracowanie programu „Monitora” – pierwszego polskojęzycznego czasopisma. Jest uważany za najwybitniejszego przedstawiciela klasycyzmu w polskiej literaturze. Do najbardziej znanych utworów Xięcia Biskupa Warmińskiego należą: Hymn do miłości ojczyzny (1774), Myszeida (1775), pierwsza polska powieść nowożytna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki (1776), Monachomachia(1778), Bajki i przypowieści(1779), Satyry (cz. I, 1779), Antymonachomachia (1780),Wojna chocimska(1780) oraz wiele innych. Do dziś uznaje się go za wnikliwego obserwatora ludzkich zachowań z zacięciem dydaktycznym i moralizatorskim.
Słownik
(łac. decoro - ozdabiam) - zasada zgodności treści z formą; jednorodność stylistyczna zapoczątkowana w starożytności przez Arystotelesa, a wykorzystywana na przykład w renesansie i oświeceniu; zgodnie z zasadą decorum utwory o doniosłej tematyce należało pisać stylem wysokim, a o lekkiej – stylem niskim, zbliżonym do mowy potocznej
modniś, strojniś, trzpiot, szaławiła, lekkoduch; jeden z typów bohaterów literatury oświeceniowej, ukazywany w sposób prześmiewczy, czasem karykaturalny, hołdował modzie w stylu rokoko oraz prowadził libertyński styl życia; sportretowany w komedii Franciszka Zabłockiego Fircyk w zalotach(1781)
(gr. upsilonpiepsilonrhobetaomicronlambda, hyperbole – przesada) – figura stylistyczna polegająca na celowej przesadzie w opisie czegoś, czyli wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu opisywanej rzeczy lub zjawiska
(gr. eironeía – przestawianie, pozorowanie) – figura stylistyczna polegająca na celowo wprowadzanej sprzeczności między przekazywaną informacją a jej znaczeniem ukrytym; wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje ironii: retoryczną, sokratejską i romantyczną; ironia bywa trudna do zidentyfikowania, nie można jej jednak utożsamiać z kłamstwem lub szyderstwem
(ang. pamphlet – broszura, krótka rozprawa na dany temat) – utwór publicystyczny lub literacki krytykujący i ośmieszający określone grupy społeczne, instytucje albo osoby
(wł. pasquillo) – najczęściej anonimowy, ośmieszający, obelżywy i oszczerczy utwór literacki, skierowany przeciwko konkretnej osobie
(łac. persuasio) – dowodzenie, wyjaśnianie; sztuka przekonywania kogoś do swoich racji
(Sarmaci – starożytny lud zamieszkujący teren między dolną Wołgą a Donem) – styl życia, obyczaje oraz ideologia polskiej szlachty w XVII i XVIII wieku; w epoce oświecenia negatywne określenie staroszlacheckiej rubaszności, ksenofobii, obskurantyzmu itp.
(łac. universum - wszystko, całość) - dotyczący wszystkiego lub wszystkich, obejmujący całość, mający wszechstronne zastosowanie