Praworządność

Praworządność to pojęcie, które oznacza rządy prawa; stan, w którym prawo stoi ponad władzą. Można to rozumieć na dwa sposoby, tj. jako zasadę prawno‑ustrojową i konkretny stan faktyczny. Praworządność mieści w sobie takie idee, jak: równość, wolność sumienia, wyznania i poglądów oraz prawo do życia.

Praworządność formalna i materialna

RrcvHLcoJ4PhS1

Obraz przedstawia scenę biblijną. Na podniesieniu stoi starzec z długą brodą, w uniesionych dłoniach trzyma kamienne tablice z dekalogiem. U jego stóp widać postacie zrozpaczonych ludzi. Na drugim planie, na niebie, widać skłębione chmury i błyskawicę.

Istnieją dwie koncepcje praworządności:

• formalna – według której praworządne jest to państwo, które przestrzega ustanowionego prawa (obowiązywała np. w III Rzeszy czy PRL);

• materialna – polegająca nie tylko na przestrzeganiu prawa, ale także kładąca nacisk na jego treść; zgodnie z praworządnością materialną prawodawcy powinni sięgać do prawa naturalnego lub Bożego; zgodnie z tą koncepcją prawo powinno być znane adresatom, być równe dla wszystkich, nie działać wstecz i nie zmieniać się często.

Praworządność w polskiej konstytucji

R1EhgdswjCoWi1

Grafika przedstawia stronę tytułową Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Poniżej tytułu widnieje biały orzeł w koronie.

Idea praworządności jest potwierdzona w polskiej konstytucji.

Idea ta przekłada się na każdą dziedzinę prawa i działa zawsze na korzyść obywatela.

Koncepcja L.L. Fullera

Jedną z najpopularniejszych definicji praworządności opracował L.L. Fuller. Nosi ona miano koncepcji wewnętrznej moralności prawa.

Zgodnie z tą koncepcją praworządność jest urzeczywistniona, gdy prawo:

• jest dostatecznie ogólne, aby być bezstronne;

• jest należycie ogłaszane (jest jawne);

• nie działa wstecz;

• jest jasne i łatwe do zinterpretowania;

• unika sprzeczności norm;

• jest względnie trwałe w czasie;

• nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych.

Jednocześnie z tymi warunkami działania urzędowe mają być zgodne z prawem.

Praworządność odnosi się do przestrzegania prawa przez państwo działające przez swoje organy. Adresowana jest do rządzących, w związku z czym funkcjonariusze publiczni swoje działania powinni opierać na obowiązującym prawie. Zasada praworządności odnosi się także do procesu stanowienia prawa.

Państwo prawa

Geneza państwa prawa ma długą historię, a szczególne miejsce w niej zajmuje dorobek myśli niemieckiej. Warto również wspomnieć, że już PlatonPlatonPlaton, ArystotelesArystotelesArystoteles i CyceronCyceron (Marek Tulliusz Cyceron)Cyceron uznawali pierwszeństwo prawa nad sprawowaniem władzy.

Pierwszy raz pojęcie państwo prawne pojawia się w pracy J.W. Placidusa Rechtstaat z 1789 r. Kiedy w 1823 r. J. Christoph pisze o monarchii konstytucyjnej, określa ją jako dobro wspólne, a R. von Mohl do katalogu cech państwa prawnego zalicza prawa i wolności obywatelskie, podmiotowość jednostki oraz kontrolę przestrzegania prawa.

Zgodnie z ukształtowanym w drugiej połowie XIX w. rozumieniem państwa prawa (F. von Stachla i O. Bahra) jego zawartość obejmuje m.in. prawa i obowiązki jednostki, które są określone w konstytucji i ustawach i zabezpieczone działaniem niezwisłych sądów.

W XX w. pojawia się współczesne rozumienie państwa prawa. Wprowadza ono instytucje i rozwiązania prawne zabezpieczające działanie organów państwowych. Pojawia się podmiot oceniający zgodność stanowionego prawa z konstytucją, którym jest sąd lub trybunał konstytucyjny. Pojęcie państwa prawa zostaje zawarte w niemieckiej konstytucji z 1949 roku (zasada Rechtstaat – republikańskiego, demokratycznego i socjalnego państwa prawnego).

Cechą charakterystyczną współczesnego systemu państwa prawnego jest określony układ stosunków między prawem, władzą i obywatelami. Wszyscy, zarówno obywatele, jaki i organy władzy publicznej, są zobowiązani do przestrzegania ustanowionego prawa. W państwie prawa ustanowione normy zapewniają porządek społeczny i polityczny. Są przyjmowane zgodnie z wolą większości, chociaż powinny uwzględniać poszanowanie praw jednostki.

Najważniejsze założenia odnoszące się do teorii państwa prawa koncentrują się na zbiorze zasad, zgodnie z którymi państwo prawa funkcjonuje, a mianowicie w państwie prawa:

• istnieje trójpodział władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej;

• zgodność ustaw z konstytucją podlega kontroli;

• wolności i prawa jednostki są gwarantowane w konstytucji;

• władza sądownicza jest niezawisła;

• prawa człowieka są przestrzegane;

• obowiązuje zakaz retroakcjiretroakcjaretroakcji prawa;

• obywatele nie mogą podlegać dyskryminacji; są równi wobec prawa;

• obywatele mają prawo do niezależnego i bezstronnego sądu;

• obywatele mają prawo do informacji publicznej;

• władza kieruje się w swoich działaniach zasadą legalizmu.

Równocześnie w państwie prawa przy tworzeniu prawa obowiązują określone standardy postępowania, a mianowicie:

• tworzone prawo powinno być zrozumiałe dla obywateli;

• akt prawny powinien mieć podstawę prawną;

• akt prawny powinien zawierać uzasadnienie jego powstania.

Spełnienie tych założeń pozwala każdemu obywatelowi sprawdzić, na ile państwo, w którym żyje, jest państwem praworządnym.

RkABDaOb9e4rw

Zdjęcie przedstawia gmach polskiego Sejmu. Widoczna jest duża rotunda, w której mieści się sala obrad. Na szczycie rotundy powiewa polska flaga.

Organizacja i funkcjonowanie władzy sądowniczej

W polskim wymiarze sprawiedliwości funkcjonują sądy powszechne i szczególne, do których zaliczamy sądy wojskowe i administracyjne.

Sądami powszechnymi są sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne.

Sądy wojskowe są sądami karnymi, właściwymi w sprawach odpowiedzialności m.in. za przestępstwa i wykroczenia żołnierzy w czynnej służbie wojskowej i cywilnych pracowników wojska w sprawach związanych z pracą na rzecz wojska. Co do zasady, wojskowymi sądami pierwszej instancji są wojskowe sądy garnizonowe, a drugiej instancji – wojskowe sądy okręgowe.

Sąd Najwyższy jest organem nadzorczym wobec sądów powszechnych i wojskowych.

Sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej. Sądami administracyjnymi są wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny.

Konstytucja RP a sądownictwo

Najważniejsze zasady organizacji i funkcjonowania sądownictwa w Polsce są zawarte w Konstytucji RP. Należą do nich:

• zasada instancyjności postępowania sądowego – postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne; w każdej sprawie sądowej powinna być możliwość odwołania się do sądu wyższej instancji;

• zasada udziału obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości – w niektórych sprawach (sądach) w składach orzekających powinni zasiadać nie tylko zawodowi sędziowie, ale również ławnicy, niebędący zawodowymi sędziami;

• zasada jawności rozprawy sądowej – oznacza, że każdy zainteresowany może śledzić przebieg rozprawy sądowej; w pewnych okolicznościach zasada ta jest ograniczona, ale nie dotyczy to ogłoszenia wyroku, które zawsze jest jawne.

RINDrfC5ogMcW

Zdjęcie przedstawia stół sędziowski, na którym stoją trzy monitory oraz leży młotek sędziowski.

Sędziowie

Bardzo ważną rolę w systemie sądownictwa odgrywają sędziowie. W sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko konstytucji i ustawom (zasada niezawisłości sędziowskiej). Sędziowie są powoływani na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa przez Prezydenta RP.

Aby mogli optymalnie sprawować swój urząd, ustanowiono gwarancje formalne i merytoryczne niezawisłości sędziowskiej.

Do gwarancji formalnych niezawisłości sędziowskiej zaliczamy m.in.:

Gwarancją niezawisłości merytorycznej jest kierowanie się przez sędziego wyłącznie postanowieniami Konstytucji RP i ustaw. Dodatkowo sędzia w rozstrzyganiu danej sprawy może być zobowiązany do uwzględnienia wytycznych zawartych w orzeczeniu sądu wyższej instancji.

R1Ly8PnjN5upM

Grafika przedstawia młotek sędziowski, a nad nim widnieje symbol paragrafu.

Słownik