Wiek świateł

Jakie jest pochodzenie nazw poszczególnych epok? Pojęcia takie jak starożytność czy średniowiecze stworzono długo po czasie panowania tych epok. Nazwa „renesans” została nadana dopiero w połowie XIX wieku. Z oświeceniem (epoką trwającą od końca XVII do początków XIX wieku) rzecz się miała inaczej. Była to pierwsza epoka, której przedstawiciele sami nadali nazwę swoim czasom. Nazwa „oświecenie” odnosiła się również do celów wyznaczonych przez ówczesnych myślicieli.

We wszystkich językach europejskich nazwa „oświecenie” odnosi się do światła. W języku francuskim jest to Les Lumières, w niemieckim die Aufklärung, w angielskim Enlightenment, w hiszpańskim la ilustración, a we włoskim l'illuminazione.

Światło w historii myśli pełni szczególną rolę. W metaforze starotestamentowej jest elementem porządkującym chaos. W Nowym Testamencie jest to symbol Boga. W renesansie zaś światło jest symbolem doskonałości. Nie zapominajmy również o platońskiej jaskini, która stanowi metaforę wiedzy. W oświeceniu światło pełni podobną rolę – ma rozpraszać ciemność stanowiącą symbol niewiedzy i zabobonu. Filozofowie oświecenia stawiali sobie zatem za cel propagowanie rozumu jako narzędzia zdobywania wiedzy o świecie, walkę z zabobonami oraz doprowadzenie do reformy całych społeczeństw. W ten sposób zagadnienia epistemologiczne łączyły się z pewną wizją społeczeństwa.

Immanuel Kant

R1I5QBVT6ShzD1Immanuel Kant

Fotografia przedstawia rzeźbę: popiersie Immanuela Kanta. Mężczyzna w średnim wieku patrzący przed siebie, na ramionach ma zarzuconą szatę.

Przedstawicielem niemieckiego oświecenia i filozofem, który zrewolucjonizował myślenie o wielu problemach filozoficznych jest Immanuel Kant. Filozof ten przez całe życie związany był z Królewcem (dzisiejszy Kaliningrad). Wniósł istotny wkład do filozofii. O oświeceniu mówił następująco:

Oświecenie a problemy epistemologii

Jednym z podstawowych obszarów filozofii jest epistemologiaepistemologiaepistemologia. Stawia ona pytanie o naturę i pochodzenie naszej wiedzy. Jeżeli zastanawia cię, skąd czerpiemy wiedzę, co jest prawdą i jak możemy do niej dotrzeć, jakie poglądy są uzasadnione, a jakie nie – to jest to właśnie domena epistemologii. Dla filozofów oświecenia problemy te były kluczowe – chodziło w końcu o to, by kierować się wiedzą, a nie przypuszczeniami lub przesądami.

R1GtbVart6uEB1

Ilustracja przedstawia Okładkę Wielkiej Encyklopedii Francuskiej - jednego z symboli epoki. Pod Świątynią Jońską, Sanktuarium Prawdy, Prawdę otoczona welonem i promieniującym światłem, które rozdziela chmury i rozprasza je. Po prawej stronie Rozum i Filozofia podnoszą zasłonę z Prawdy, i zrywają ją. U jej stóp Teologia na kolanach odbiera światło z wysokości. Po tej samej stronie znajdują się Pamięć, Historia starożytna i współczesna; Historia rejestruje pompę i ceremonię, a Czas służy jako wsparcie. Poniżej znajdują się pogrupowane Geometria, Astronomia i Fizyka. Postacie poniżej tej grupy przedstawiają optykę, botanikę, chemię i rolnictwo. Na dole znajduje się kilka sztuk i zawodów, które wywodzą się z nauk. Po lewej stronie Prawdy widać Wyobraźnię, która ustawia się, by ozdabiać i koronować Prawdę. Pod Wyobraźnią artysta umieścił różne gatunki poezji: epicka, dramatyczna, satyra i duszpasterska. Potem pojawiają się inne sztuki naśladownictwa: muzyka, malarstwo, rzeźba i architektura.

W filozofii nowożytnej istniała dyskusja na temat źródeł wiedzy. Upraszczając, gdyż każda tego typu klasyfikacja jest zawsze uproszczeniem, spór toczył się pomiędzy zwolennikami racjonalizmuracjonalizmracjonalizmu i empiryzmuempiryzmempiryzmu. Doktryna racjonalizmu uznawała, że jedynie rozum zapewnia wiarygodność wiedzy. Doświadczenie może być zwodnicze, więc wiedza powinna być budowana na stabilnych prawach logiki. Z kolei empiryści podkreślali, że źródłem wiedzy jest przede wszystkim doświadczenie – czyli wszystkie bodźce, które docierają do naszego umysłu drogą zmysłów.

Immanuel Kant starał się pogodzić te dwa stanowiska. Można powiedzieć, że według Kanta rozum jest warunkiem doświadczenia, ponieważ nie jesteśmy w stanie poznać świata wyłącznie za pomocą rozumu lub zmysłów

Przewrót kopernikański

Immanuel Kant autor rewolucyjnej tezy zwanej „przewrotem kopernikańskim” w filozofii starał się pogodzić stanowisko racjonalizmu i empiryzmu. Samym rozumem nie możemy w pełni poznać świata, a korzystając z samych zmysłów, nie jesteśmy w stanie zdobyć wiedzy. Kant uczynił podobnie w obszarze epistemologii jak Mikołaj Kopernik w astronomii – zakwestionował powszechne i zdroworozsądkowe przekonanie mówiące, że myśl jest przeciwieństwem doświadczenia. Kant zakłada, że w procesie poznania umysł ludzki częściowo kształtuje to, co postrzega. Podmiot nie jest przeciwieństwem przedmiotu, lecz jego warunkiem, tak jak pojęcia są warunkiem doświadczenia. To co nazywamy przedmiotem, nie istnieje bez udziału podmiotu myślącego, aby poznać rzecz, trzeba wejść z nią w kontakt i ją zrozumieć. Myśl nie jest przeciwieństwem doświadczenia, lecz jego składnikiem.

Spróbujmy wyjaśnić to na przykładzie. Wyobraźmy sobie człowieka obserwującego kolorowy kwiat. Filozofia przedkantowska będzie analizowała tę sytuację, traktując człowieka oraz kwiat jako dwa osobne, niezależne byty. Filozofowie zadają tu pytania o to, czy kwiat rzeczywiście istnieje i czy rzeczywiście jest kolorowy, a także skąd wiemy, że tak naprawdę jest. Immanuel Kant twierdzi zaś, że taka analiza jest pozbawiona sensu. Człowiek nie mógłby obserwować kwiatu, gdyby w jego rozumie nie istniały wcześniej kategorie dotyczące kształtu, koloru i samego pojęcia kwiatu. To te istniejące w naszym rozumie kategorie pozwalają na poznawanie świata. Kant proponuje zatem rewolucyjną metodę. Filozofia nie powinna zajmować się rzeczywistością, ale warunkami możliwości poznania tej rzeczywistości. Z tego powodu jego filozofię nazywamy transcendentalnątranscendentalnośćtranscendentalną. Termin ten powstał od łacińskiego słowa transcendens – przekraczający. Filozofia transcendentalna to filozofia przekraczająca przedmiot poznania i analizująca sposoby, w jaki możemy go poznać.

Słownik