Konfederacja barska

Gdy na początku 1768 r. sejm przyznał prawa polityczne niekatolikom i uchwalił gwarancje rosyjskie dla ustroju Rzeczypospolitej, część polskiej szlachty podniosła sprzeciw. 29 lutego 1768 r. oburzeni zebrali się w miejscowości Bar na Podolu w celu zawiązania konfederacjikonfederacja generalnakonfederacji w „obronie wiary i wolności”. Początkowo ruch obejmował głównie średniozamożną szlachtę, postrzegającą równouprawnienie dysydentówdysydencidysydentów (różnowierców) za realne zagrożenie dla Kościoła katolickiego, a gwarancje rosyjskie za zamach na suwerenność państwa. Konfederację poparli też magnaci, którzy dążyli dodatkowo do detronizacji Stanisława Augusta Poniatowskiego i osadzenia na tronie elektora saskiego Fryderyka Augusta III. Polski władca zareagował, wysyłając wierne mu wojska do stłumienia konfederacji, a rada senatu oficjalnie zwróciła się do Katarzyny II z prośbą o wsparcie militarne. Jednak gdy w październiku 1768 r. sułtan Mustafa III wypowiedział Rosji wojnę, wojska królewskie zaprzestały działań zbrojnych przeciwko konfederatom.

RKIQQZrJDhXqV

Zdjęcie przedstawia pokój. Jest w nim kilku wzburzonych mężczyzn. Część z nich unosi ręce do góry. Niektórzy trzymają w dłoniach szable. Mężczyźni patrzą w kierunku okien. Postacie ubrane są dostojnie, po szlachecku. Po lewej stronie obrazu jest mężczyzna w generalskim mundurze. Na ścianie sali wisi obraz Matki Boskiej, pod obrazem stoi zakonnik z uniesionymi ku górze rękami.

RApAGKX1U8moC

Obraz przedstawia grupę mężczyzn klęczących na trawie. Mężczyźni patrzą w tę samą stronę. Ubrani są w stroje szlacheckie, są uzbrojeni. W tle rosną drzewa.

RYONBzwJmXhQH

Obraz przedstawia mężczyzn pędzących na koniach w tym samym kierunku. Przedstawiona scena jest dynamiczna. Mężczyźni są uzbrojeni. Jeden z mężczyzn, jadący z przodu, trzyma czerwoną chorągiew. W tle jest biała wieża kościoła.

Klęska polityki rosyjskiej

Wojna z Turcją uniemożliwiała Rosji zaangażowanie większości jej wojsk do walki z barzanami. Na dodatek Stanisław August Poniatowski odrzucił nie tylko zaproponowany przez Katarzynę II sojusz przeciwko Turcji, ale też forsowany przez nią projekt zawiązania konfederacji przy królu (kontrkonfederacji). Wspólnie z Czartoryskimi, Stanisław August podjął nawet próbę negocjacji z carycą, sugerując amnestię dla konfederatów (co miało ich skłonić do pojednania z królem), wycofanie wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej, zniesienie gwarancji rosyjskich i mediacjęmediacjamediację Francji, Austrii, Anglii lub Holandii. Wydaje się, że zwłaszcza ta ostatnia propozycja oburzyła Katarzynę II – miała być przecież „protektorką” Rzeczypospolitej, a nie stroną w sporze rozwiązywanym przez inne państwa. Dlatego podczas gdy władca szukał porozumienia z konfederatami, wiosną i latem 1770 r. Rosja zintensyfikowała działania przeciwko nim. Wbrew jej oczekiwaniom stłumienie konfederacji okazało się trudnym zadaniem. Walki przybrały charakter partyzancki: zaraz po tym, jak wojska rosyjskie rozbijały jedne oddziały, w innych częściach kraju powstawały kolejne ogniska buntu. Poseł rosyjski w Warszawie próbował jeszcze nakłonić Poniatowskiego do przeprowadzenia pacyfikacji kraju za pomocą kontrkonfederacji i odsunięcia Czartoryskich (w opinii Petersburga mających na niego zbyt duży wpływ), ale król nie przystał na jego namowy. Ciągle miał nadzieję na pojednanie z narodem.

Rozczarowanie

Do porozumienia między królem a konfederatami nigdy nie doszło. W szeregach Generalności barskiej, czyli najwyższej władzy konfederacji, przeważyły głosy nawołujące do pozbawienia go korony. 22 października 1770 r. Generalność ogłosiła bezkrólewie, co skłoniło władcę do szukania pomocy w Petersburgu. Wówczas jednak w rosyjskiej polityce nastąpił zwrot: pod koniec 1770 r. Prusy złożyły Katarzynie II propozycję przeprowadzenia rozbioru Rzeczypospolitej i po raz pierwszy caryca jej nie odrzuciła. Fryderyk II już wcześniej próbował przekonać Rosję do tego pomysłu, licząc na zagarnięcie Pomorza Gdańskiego i Wielkopolski, jednak dopiero teraz, wobec przeciągającego się oporu konfederatów i braku gotowości Stanisława Augusta do współpracy, zgoda Rosji na rozbiór zdawała się możliwa. Na decyzje imperatorowej coraz większy wpływ mieli ponadto bracia Czernyszewowie, którzy popierali aneksjęaneksjaaneksję części ziem polskich, mając nadzieję na korzyści dla siebie przy przejmowaniu królewszczyznkrólewszczyznakrólewszczyzn.

R1Zk57ZIt2eUS

Obraz przedstawia stojącego mężczyznę. Mężczyzna ma poważny wyraz twarzy. Na głowie nosi perukę spiętą z tyłu. Ubrany jest dostojnie w długi strój przypominający płaszcz. Wskazuje prawą dłonią kartki leżące na stoliku. Za mężczyzną w tle stoi popiersie kobiety.

Zakusy Austrii i Prus

Zanim Fryderyk II, za pośrednictwem swojego brata Henryka, zaproponował Katarzynie II rozbiór Rzeczypospolitej, pomiędzy nim a cesarzem Józefem II doszło do ocieplenia relacji, napiętych od czasów zajęcia Śląska przez Prusy w 1740 r. Wraz z wybuchem wojny turecko‑rosyjskiej Fryderyk II musiał wypłacać Rosji, jako jej sojusznik, 480 tys. talarów rocznie, dlatego szybkie zakończenie konfliktu leżało w jego interesie. Dodatkowo zależało mu na pokoju w Europie, a ten zostałby zachwiany, gdyby do wojny przyłączyła się Austria. Było to o tyle prawdopodobne, że wygrana Rosji mogła skutkować przejęciem przez nią dużych obszarów na Bałkanach, które Wiedeń postrzegał jako teren własnej ekspansji. Zaniepokojony zwycięstwami Katarzyny II nad Turkami, Józef II spotkał się 25 sierpnia 1769 r. z Fryderykiem II w Nysie na Śląsku. Wówczas padł pomysł przeprowadzenia rozbioru Rzeczypospolitej, na który ostatecznie Austria wyraziła zgodę w 1770 r., w czasie kolejnego spotkania władców, tym razem w Nowym Mieście na Morawach. Chociaż na przełomie lat 1769‑1770 Habsburgowie zajęli Orawę i Spisz (rościli sobie prawa do tych terenów), to wydaje się, że długo liczyli raczej na odzyskanie Śląska, przejęcie któregoś z krajów w Rzeszy lub prowincję turecką niż na nabytki w Rzeczypospolitej.

RZaH7E9oGWkLc

Ilustracja prezentuje grupę stojących mężczyzn - stoją po lewej i prawej stronie ilustracji naprzeciwko siebie. Dwóch mężczyzn pomiędzy nimi obejmuje się w geście powitania. Wszystkie postaci mają przy sobie opuszczone szable. Ubrane są elegancko. W tle jest wieża z krzyżem.

Tajne negocjacje

Od końca roku 1770 do lata 1771 r. dyplomaci Austrii, Prus i Rosji prowadzili niezobowiązujące rozmowy na temat warunków pacyfikacji Rzeczypospolitej i przeprowadzenia rozbioru. Ich charakter zmienił się pod wpływem zwycięstw konfederatów barskich nad wojskami rosyjskimi oraz manewru Austrii, która obserwując spektakularne sukcesy Rosji w wojnie z Turcją, w lipcu 1771 r. zawiązała sojusz z sułtanem. Jeszcze latem tego roku Rosja wydała ostateczną zgodę na rozbiór, pod warunkiem zachowania roli „protektorki” Rzeczypospolitej. Tajne negocjacje przeciągały się, ponieważ ich przyśpieszenie nie opłacało się żadnej ze stron: Austria do końca walczyła o nabytki w Rzeszy, przynajmniej część Śląska lub ziemie tureckie, Prusy długo targowały się o Gdańsk i Toruń, a Rosja zajęła się hamowaniem apetytów dworów niemieckich (okrojona Polska dalej miała znajdować się pod jej kontrolą) i tłumieniem konfederacji barskiej. Latem 1772 r. konfederaci skapitulowali, a zaborcy dobili targu.

Traktat rozbiorowy

5 sierpnia 1772 r. Austria, Prusy i Rosja podpisały w Petersburgu traktat rozbiorowy. Rosja zagarnęła największy obszar (92 tys. kmIndeks górny 2²), ale o najmniejszej gęstości zaludnienia (ok. 14 os./kmIndeks górny 2²). Był to ważny dla niej teren, gdyż umożliwiał transport Dźwiną do Rygi. Dla Rzeczypospolitej były to z kolei peryferie Wielkiego Księstwa Litewskiego o stosunkowo małym znaczeniu gospodarczym: przeważało tu rolnictwo, brakowało większych miast. Austria zajęła tylko nieco mniejszy obszar niż Rosja (83 tys. kmIndeks górny 2²), za to znacznie gęściej zaludniony (ok. 32 os./kmIndeks górny 2²) i dobrze rozwinięty gospodarczo. W rękach Habsburgów znalazł się ważny ośrodek miejski, jakim był Lwów, i dochodowe salinysalinasaliny w Wieliczce, Bochni i na Rusi. Utrata tych ziem była w końcu dotkliwa dla polskiej państwowości, ponieważ stanowiły one rdzeń państwa polskiego od czasów średniowiecza. Prusy otrzymały najmniejszą część Rzeczypospolitej (36 tys. kmIndeks górny 2²), tylko nieco gęściej zaludnioną niż tereny włączone przez Rosję (ok. 16 os./kmIndeks górny 2²), ale o ogromnym znaczeniu gospodarczym i strategicznym. Zniknął korytarz rozdzielający Brandenburgię i Prusy Książęce, a Rzeczpospolita utraciła bezpośredni dostęp do morza. Co prawda handel Wisłą miał być wolny, jednak Prusy w każdym momencie mogły nałożyć cła na spławiane przez ich terytorium towary.

Wojska Prus, Rosji i Austrii wkroczyły do Rzeczypospolitej, dokonując rozbioru w zaledwie sześć dni, od 12 do 18 września 1772 r. Konfederacja barska była już wtedy stłumiona, dlatego zaborcy w zasadzie nie napotkali większego oporu. W XVIII w. obecność obcych wojsk w Rzeczypospolitej była częstym zjawiskiem i szlachta nie zdawała sobie sprawy, do czego zmierzają sąsiedzi. Wreszcie trudno było uwierzyć, że dotychczas zwalczające się mocarstwa dojdą do porozumienia kosztem Polaków i Litwinów. Stanisław August Poniatowski wysłał noty protestacyjne do władców innych europejskich państw i wspólnie z częścią szlachty próbował jeszcze uniknąć katastrofy, ale jak tylko Rosja zmusiła sejm do ratyfikacjiratyfikacjaratyfikacji traktatów rozbiorowych w 1773 r., przesunięcie granic stało się faktem.

RnzZjg2yEtw42

Ilustracja przedstawia trzech mężczyzn i kobietę. Trzymają mapę i wskazują na niej różne obszary. Na mapie można odczytać napis: Pologne 1772. Kobieta siedzi w fotelu, obok niej stoi mężczyzna trzymający na głowie prawą dłoń. Odwraca głowę od mapy i patrzy w lewą stronę ilustracji. Po prawej stronie ilustracji stoi dwóch rozmawiających ze sobą mężczyzn. Jeden z nich wskazuje miejsce na mapie, nie patrząc na nią, tylko na twarz rozmówcy. Wszyscy mają peruki na głowach, ubrani są wytwornie. Nad postaciami unosi się trąbiący anioł. Anioł zwrócony jest przeciwną stronę niż ukazane postaci.

R1XerwXkL665V

Ilustracja przedstawia trzech mężczyzn i kobietę. Trzymają mapę i wskazują na niej różne miejsca. Na mapie można odczytać napisy: Mare Balticum, Borussia, Pomerania. Kobieta siedzi w fotelu, obok niej stoi mężczyzna z prawą dłonią uniesioną ku górze, po prawej stronie ilustracji stoi dwóch rozmawiających ze sobą mężczyzn. Jeden z nich wskazuje miejsce na mapie. Wszyscy mają peruki na głowach, ubrani są wytwornie. Nad postaciami unosi się trąbiący anioł. Anioł zwrócony jest przeciwną stronę niż ukazane postaci.

Słownik

Słowa kluczowe

I rozbiór Polski, konfederacja barska, upadek Rzeczypospolitej, kasata jezuitów, reformy józefińskie, Galicja, Lwów

Bibliografia

T. Cegielski, Ł. Kądziela, Rozbiory Polski. 1772–1793–1795, Warszawa 1990.

W.A. Serczyk, Początek końca, Warszawa 1997.

W. Konopczyński, Pierwszy rozbiór Polski, Kraków 2010.