Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Zaloguj się, aby udostępnić materiał Zaloguj się, aby dodać całą stronę do teczki

Etruskowie

U schyłku X w. p.n.e. w środkowo‑zachodniej Italii (późniejszej Etrurii) doszło do bardzo istotnych zmian w osadnictwie, uchwytnych dzięki wykopaliskom archeologicznym. Nastąpiła znaczna koncentracja ludności w nowo zakładanych, korzystnie położonych ośrodkach o wyraźnie miejskim charakterze. Przekształcenia osadnicze odbywały się w sposób pokojowy. W IX w. analogiczny proces objął najżyźniejszą krainę italską – Kampanię (od łac. słowa campus – pole, w domyśle: uprawne). Miasta Etrurii i Kampanii nawiązały bogate kontakty ze światem zewnętrznym. Szczególnie doniosłe konsekwencje miały powiązania z Grekami. Zapewne to dzięki nim w Italii rozpowszechniła się umiejętność wytapiania i obróbki żelaza oraz uprawy winnej latorośli. Helleński wpływ na ludy Italii nasilił się, kiedy Grecy na początku okresu archaicznego zaczęli zakładać kolonie na Półwyspie Apenińskim.

W drugiej połowie VIII w. p.n.e. mieszkańcy miast italskich zaadaptowali alfabet grecki. Stąd wiemy, że kulturalną i polityczną elitę miast italskich owego okresu stanowili Etruskowie, lud posługujący się językiem nieindoeuropejskim. Tajemnicą pozostaje pochodzenie ludności etruskiej. Wielu badaczy uważa ją za autochtonówautochtonautochtonów, którzy przetrwali napływ Indoeuropejczyków na Półwysep Apeniński. Równie prawomocna jest jednak hipoteza, że Etruskowie w X w. p.n.e. przybyli do Italii z basenu Morza Egejskiego. Wreszcie nie da się wykluczyć, że cywilizacja miast Etrurii i Kampanii była wspólnym dorobkiem kilku ludów różnego pochodzenia.

Rixdi387ZvmqQ
Etruskowie w Italii. Podaj najważniejsze miasta-państwa Etrusków.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.

Początki miasta Rzymu

Południowym sąsiadem Etrusków był indoeuropejski lud Latynów (stąd pochodzi nazwa języka Rzymian – łacina), blisko spokrewniony z innymi Italikami, czyli plemionami indoeuropejskimi zamieszkującymi Italię. Według tradycji kultywowanej przez starożytnych Rzymian w VIII w. p.n.e. na pograniczu etrusko‑latyńskim nad rzeką Tybrem powstało miasto Roma (po polsku: Rzym).

RcyM2p4HRFWJB1
Posąg wilczycy, legendarnej karmicielki Romulusa i Remusa, odlany w brązie ok. 470 r. p.n.e., stanowi po dziś dzień symbol Wiecznego Miasta – Rzymu.
Dowiedz się, gdzie dokładnie znajduje się przedstawiony posąg.
Źródło: Gerard M, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Według legendy założycielem i pierwszym królem miasta był Romulus. Rzymski mit czynił go potomkiem Eneasza, wodza trojańskiego, który po zdobyciu Troi przez Greków schronił się w Italii i tu ożenił się z córką króla Latynusa. Romulus wraz ze swym bliźniaczym bratem Remusem zostali w niemowlęctwie porzuceni. Bliźniacy uratowali się dzięki wilczycy, która przygarnęła ich i wykarmiła. Wedle tradycji wspólnota Rzymian powstała w wyniku jednorazowego aktu założycielskiego. Romulus najpierw przeprowadził pierwsze auspicjeauspicjeauspicje, a więc spytał Jowisza, głównego boga rzymskiego, czy może danego dnia wyznaczyć przestrzeń miasta. Gdy zaobserwował znaki boskiej przychylności, wyorał granicę Rzymu. Podczas dokonywania tej świętej czynności Romulus zabił Remusa, ponieważ ten zbezcześcił wyoraną przez niego bruzdę graniczną osady.

R1ZxM2uRnN4Fk1
Jean-Auguste-Dominique Ingres, Romulus, zwycięzca Akrona. Tak XIX-wieczny malarz wyobrażał sobie legendarnego Romulusa składającego w świątyni Jowisza łupy zdobyte na mitycznym królu sabińskiego miasta Caenina. Wskaż widoczny na obrazie symbol Rzymu.
Źródło: 1812, Państwowa Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych w Paryżu, domena publiczna.
Ciekawostka

Auspicje

Według tradycji Romulus założył Rzym w dniu, w którym zobaczył 12 sępów. Był to wyraźny znak boskiej przychylności. Badanie, czy Jowisz zezwala na podjęcie przez wspólnotę działania w danym dniu, nazywano auspicjami, czyli obserwowaniem ptaków, gdyż właśnie na tym ono polegało. Auspicjów dokonywali kapłani - augurowieaugurowieaugurowie. Oceniali oni, czy zachowanie ptaków pozwala rozpocząć przedsięwzięcie o charakterze publicznym. Auspicje były niezbędne, aby Rzymianie mogli wystąpić jako wspólnota obywatelska. Pomyślne znaki dowodziły szczególnego związku mieszkańców miasta z Jowiszem. Także początek pełnienia godności przez najwyższych urzędników republiki wymagał inauguracji, czyli orzeczenia augurów o właściwych auspicjach.

RhHakMWfhcPhX
Ołtarz dedykowany duchom opiekuńczym Oktawiana Augusta, przedstawiający cesarza w roli augura odprawiającego auspicje (postać pośrodku).
Opisz czynności wykonywane tu przez Oktawiana Augusta.
Źródło: Poznać przeszłość, zrozumieć dziś, Stentor, str. 83.

Starożytni historycy rzymscy, próbując określić datę założenia Rzymu, wahali się między 753 a 728 r. p.n.e. Były to jednak daty wykoncypowane na podstawie niewątpliwie błędnej chronologii i genealogii królów Rzymu. Zdecydowanej większości szczegółów mitycznej tradycji o początkach Rzymu i panowaniu siedmiu rzymskich monarchów nie da się zweryfikować. Nie wiadomo, czy jakiekolwiek wydarzenia historyczne były ich podstawą. Archeolodzy wskazują jednak możliwość potwierdzenia niektórych elementów tradycyjnej wizji początków miasta.

U stóp Palatynu, jednego z rzymskich wzgórz, znaleziono mur pozbawiony militarnego charakteru. Jego budowę datuje się na lata 730–720 p.n.e. Zarówno chronologia, jak i usytuowanie muru w miejscu, w którym według starożytnych przebiegała granica wytyczona przez Romulusa, pozwala widzieć w nim ślad pierwotnej sakralnej rubieży miasta.

R1cz9oaQtnjC31
Ruiny Domus Augustana na Palatynie.
Źródło: Jean-Pol GRANDMONT, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Możliwy jest jeszcze jeden związek między tradycją mityczną a uchwytnym archeologicznie rozwojem przestrzeni miejskiej Rzymu. Według mitu Rzymianie pierwotnie byli wspólnotą złożoną wyłącznie z mężczyzn.

Gdy sąsiedzi, Sabini, odmówili im oddania swych córek za żony, wojownicy Romulusa podstępnie porwali Sabinki. Doszło wówczas do wojny między Sabinami a Rzymianami. Porwane kobiety przerwały jednak wzajemną rzeź wojsk złożonych z jednej strony z ich mężów, a z drugiej z ich ojców i braci. W efekcie Rzymianie i Sabinowie połączyli się i stworzyli wspólnotę. Badania archeologiczne pokazały, że połączenie „miasta Romulusa” na Palatynie i „miasta Sabinów” na dwóch wzgórzach – Kapitolu i Kwirynale – rzeczywiście miało miejsce w ciągu VII w. p.n.e. W efekcie zagospodarowano bagnistą dolinę pomiędzy wzniesieniami, tworząc na niej Forum Romanum – rynek starożytnej Romy.

R1Fe5E7ACo4AJ
Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem "Rzym - początki".
Rdkf4hunVBWTh
Siedem wzgórz Rzymu. Które z nich zasiedlili Rzymianie i Sabinowie?
Źródło: Renata3, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Rzym stał się najpotężniejszym miastem latyńskim, z pożytkiem wykorzystującym sąsiedztwo cywilizacji etruskiej oraz wpływy greckie.

R17iXZDr4THkV
Mapa przedstawiająca początki państwa rzymskiego w okresie od V do III w. p.n.e. Wymień plemiona sąsiadujące z Latynami.
Źródło: Krystian Chariza i zespół, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Urbs

Na określenie swojego miasta Rzymianie używali specjalnego rzeczownika – Urbs. Jego starożytne znaczenie można oddać za pomocą polskiego słowa „Miasto”, pisanego wielką literą. Jedynie Rzym był bowiem nazywany Urbs. Rzymianie datowali wydarzenia historyczne, podając liczbę lat ab urbe condita, czyli „od założenia miasta”, przy czym nie trzeba już było dodawać, że chodzi właśnie o początek Rzymu. Tytuł Ab urbe condita nosiło także słynne dzieło Tytusa Liwiusza; historyk rzymski, stosując słowo urbs, nie musiał precyzować, że pisze historię Rzymu. Dopiero po założeniu Konstantynopola przez Konstantyna Wielkiego terminu urbs zaczęto używać także w odniesieniu do nowej stolicy cesarstwa.

Słownik

autochton
autochton

(z gr. autochthon – tuziemiec, od autos – sam + chthon – ziemia) mieszkaniec danego kraju należący do jego pierwotnej, rdzennej ludności, w odróżnieniu od ludności późniejszej, napływowej; tubylec

auspicje
auspicje

(łac. auspicia od aves spicere – obserwować ptaki) sposoby odczytywania woli bogów, dzięki którym Rzymianie (i niektóre inne ludy italskie) mogli, w swoim mniemaniu, postępować zgodnie z ich wolą

augurowie
augurowie

(łac. augures) w starożytnym Rzymie kolegium kapłańskie składające się z 3, 6, 9 (od 300 r. p.n.e.), 15 (za Sulli), wreszcie 16 (za Augusta) członków czuwających nad auspicjami publicznymi

synojkizm
synojkizm

w starożytnej Grecji: proces tworzenia się miast‑państw poprzez łączenie się obszarów wokół ośrodka miejskiego

Słowa kluczowe

Etruskowie, Romulus, Remus, Rzym, Eneasz, Forum Romanum

Bibliografia

G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, przeł. A. Gierlińska, Poznań 1991.

R. Bloch, Etruskowie, przeł. M. Kapełuś, Warszawa 1995.

M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna, przeł. J. Schwakopf, t. 1–2, Warszawa 1992.

J. Ciechanowicz, Rzym – ludzie i budowle, Warszawa 1989.