Przeczytaj
Etruskowie
U schyłku X w. p.n.e. w środkowo‑zachodniej Italii (późniejszej Etrurii) doszło do bardzo istotnych zmian w osadnictwie, uchwytnych dzięki wykopaliskom archeologicznym. Nastąpiła znaczna koncentracja ludności w nowo zakładanych, korzystnie położonych ośrodkach o wyraźnie miejskim charakterze. Przekształcenia osadnicze odbywały się w sposób pokojowy. W IX w. analogiczny proces objął najżyźniejszą krainę italską – Kampanię (od łac. słowa campus – pole, w domyśle: uprawne). Miasta Etrurii i Kampanii nawiązały bogate kontakty ze światem zewnętrznym. Szczególnie doniosłe konsekwencje miały powiązania z Grekami. Zapewne to dzięki nim w Italii rozpowszechniła się umiejętność wytapiania i obróbki żelaza oraz uprawy winnej latorośli. Helleński wpływ na ludy Italii nasilił się, kiedy Grecy na początku okresu archaicznego zaczęli zakładać kolonie na Półwyspie Apenińskim.
W drugiej połowie VIII w. p.n.e. mieszkańcy miast italskich zaadaptowali alfabet grecki. Stąd wiemy, że kulturalną i polityczną elitę miast italskich owego okresu stanowili Etruskowie, lud posługujący się językiem nieindoeuropejskim. Tajemnicą pozostaje pochodzenie ludności etruskiej. Wielu badaczy uważa ją za autochtonówautochtonów, którzy przetrwali napływ Indoeuropejczyków na Półwysep Apeniński. Równie prawomocna jest jednak hipoteza, że Etruskowie w X w. p.n.e. przybyli do Italii z basenu Morza Egejskiego. Wreszcie nie da się wykluczyć, że cywilizacja miast Etrurii i Kampanii była wspólnym dorobkiem kilku ludów różnego pochodzenia.
Początki miasta Rzymu
Południowym sąsiadem Etrusków był indoeuropejski lud Latynów (stąd pochodzi nazwa języka Rzymian – łacina), blisko spokrewniony z innymi Italikami, czyli plemionami indoeuropejskimi zamieszkującymi Italię. Według tradycji kultywowanej przez starożytnych Rzymian w VIII w. p.n.e. na pograniczu etrusko‑latyńskim nad rzeką Tybrem powstało miasto Roma (po polsku: Rzym).
Według legendy założycielem i pierwszym królem miasta był Romulus. Rzymski mit czynił go potomkiem Eneasza, wodza trojańskiego, który po zdobyciu Troi przez Greków schronił się w Italii i tu ożenił się z córką króla Latynusa. Romulus wraz ze swym bliźniaczym bratem Remusem zostali w niemowlęctwie porzuceni. Bliźniacy uratowali się dzięki wilczycy, która przygarnęła ich i wykarmiła. Wedle tradycji wspólnota Rzymian powstała w wyniku jednorazowego aktu założycielskiego. Romulus najpierw przeprowadził pierwsze auspicjeauspicje, a więc spytał Jowisza, głównego boga rzymskiego, czy może danego dnia wyznaczyć przestrzeń miasta. Gdy zaobserwował znaki boskiej przychylności, wyorał granicę Rzymu. Podczas dokonywania tej świętej czynności Romulus zabił Remusa, ponieważ ten zbezcześcił wyoraną przez niego bruzdę graniczną osady.
Auspicje
Według tradycji Romulus założył Rzym w dniu, w którym zobaczył 12 sępów. Był to wyraźny znak boskiej przychylności. Badanie, czy Jowisz zezwala na podjęcie przez wspólnotę działania w danym dniu, nazywano auspicjami, czyli obserwowaniem ptaków, gdyż właśnie na tym ono polegało. Auspicjów dokonywali kapłani - augurowieaugurowie. Oceniali oni, czy zachowanie ptaków pozwala rozpocząć przedsięwzięcie o charakterze publicznym. Auspicje były niezbędne, aby Rzymianie mogli wystąpić jako wspólnota obywatelska. Pomyślne znaki dowodziły szczególnego związku mieszkańców miasta z Jowiszem. Także początek pełnienia godności przez najwyższych urzędników republiki wymagał inauguracji, czyli orzeczenia augurów o właściwych auspicjach.
Starożytni historycy rzymscy, próbując określić datę założenia Rzymu, wahali się między 753 a 728 r. p.n.e. Były to jednak daty wykoncypowane na podstawie niewątpliwie błędnej chronologii i genealogii królów Rzymu. Zdecydowanej większości szczegółów mitycznej tradycji o początkach Rzymu i panowaniu siedmiu rzymskich monarchów nie da się zweryfikować. Nie wiadomo, czy jakiekolwiek wydarzenia historyczne były ich podstawą. Archeolodzy wskazują jednak możliwość potwierdzenia niektórych elementów tradycyjnej wizji początków miasta.
U stóp Palatynu, jednego z rzymskich wzgórz, znaleziono mur pozbawiony militarnego charakteru. Jego budowę datuje się na lata 730–720 p.n.e. Zarówno chronologia, jak i usytuowanie muru w miejscu, w którym według starożytnych przebiegała granica wytyczona przez Romulusa, pozwala widzieć w nim ślad pierwotnej sakralnej rubieży miasta.
Możliwy jest jeszcze jeden związek między tradycją mityczną a uchwytnym archeologicznie rozwojem przestrzeni miejskiej Rzymu. Według mitu Rzymianie pierwotnie byli wspólnotą złożoną wyłącznie z mężczyzn.
Gdy sąsiedzi, Sabini, odmówili im oddania swych córek za żony, wojownicy Romulusa podstępnie porwali Sabinki. Doszło wówczas do wojny między Sabinami a Rzymianami. Porwane kobiety przerwały jednak wzajemną rzeź wojsk złożonych z jednej strony z ich mężów, a z drugiej z ich ojców i braci. W efekcie Rzymianie i Sabinowie połączyli się i stworzyli wspólnotę. Badania archeologiczne pokazały, że połączenie „miasta Romulusa” na Palatynie i „miasta Sabinów” na dwóch wzgórzach – Kapitolu i Kwirynale – rzeczywiście miało miejsce w ciągu VII w. p.n.e. W efekcie zagospodarowano bagnistą dolinę pomiędzy wzniesieniami, tworząc na niej Forum Romanum – rynek starożytnej Romy.
Rzym stał się najpotężniejszym miastem latyńskim, z pożytkiem wykorzystującym sąsiedztwo cywilizacji etruskiej oraz wpływy greckie.
Urbs
Na określenie swojego miasta Rzymianie używali specjalnego rzeczownika – Urbs. Jego starożytne znaczenie można oddać za pomocą polskiego słowa „Miasto”, pisanego wielką literą. Jedynie Rzym był bowiem nazywany Urbs. Rzymianie datowali wydarzenia historyczne, podając liczbę lat ab urbe condita, czyli „od założenia miasta”, przy czym nie trzeba już było dodawać, że chodzi właśnie o początek Rzymu. Tytuł Ab urbe condita nosiło także słynne dzieło Tytusa Liwiusza; historyk rzymski, stosując słowo urbs, nie musiał precyzować, że pisze historię Rzymu. Dopiero po założeniu Konstantynopola przez Konstantyna Wielkiego terminu urbs zaczęto używać także w odniesieniu do nowej stolicy cesarstwa.
Słownik
(z gr. autochthon – tuziemiec, od autos – sam + chthon – ziemia) mieszkaniec danego kraju należący do jego pierwotnej, rdzennej ludności, w odróżnieniu od ludności późniejszej, napływowej; tubylec
(łac. auspicia od aves spicere – obserwować ptaki) sposoby odczytywania woli bogów, dzięki którym Rzymianie (i niektóre inne ludy italskie) mogli, w swoim mniemaniu, postępować zgodnie z ich wolą
(łac. augures) w starożytnym Rzymie kolegium kapłańskie składające się z 3, 6, 9 (od 300 r. p.n.e.), 15 (za Sulli), wreszcie 16 (za Augusta) członków czuwających nad auspicjami publicznymi
w starożytnej Grecji: proces tworzenia się miast‑państw poprzez łączenie się obszarów wokół ośrodka miejskiego
Słowa kluczowe
Etruskowie, Romulus, Remus, Rzym, Eneasz, Forum Romanum
Bibliografia
G. Alföldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu, przeł. A. Gierlińska, Poznań 1991.
R. Bloch, Etruskowie, przeł. M. Kapełuś, Warszawa 1995.
M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna, przeł. J. Schwakopf, t. 1–2, Warszawa 1992.
J. Ciechanowicz, Rzym – ludzie i budowle, Warszawa 1989.